اگر عزم قاطع برای دستیابی به جایگاه نخست منطقه در چشم‌انداز 1404 داریم، شایسته است توجه بیشتری به حوزه فناوری اطلاعات داشته باشیم.
گرداب- «ما در آغاز قرن بیست و یکم، در ابتدای موج رشد انفجاری فناوری اطلاعات قرار داریم. به نظر من، این پدیده؛ یعنی "انقلاب فناوری اطلاعات"، از حیث اقتصادی دارای اهمیتی قابل مقایسه با "انقلاب صنعتی" بوده و به طور هم‌زمان تأثیرات بالقوه وسیع فرهنگی و اجتماعی هم به دنبال دارد. اگر چه مسلمانان در زمان انقلاب صنعتی شرایط خوبی برای استفاده مطلوب از شرایط دوره انقلاب صنعتی را نداشتند، اما من عمیقاً امیدوارم که در حال حاضر و در عصر انقلاب فناوری اطلاعات، کشورهای مسلمانان با تمرکز بر روی توسعه فناوری اطلاعات در کشورهایشان، بتوانند از شرایط بالقوه ای که برای مطرح شدن مجدد دنیای اسلام در عرصه های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی فراهم شده، نهایت استفاده را ببرند... ما در مالزی، تلاش بسیاری داریم تا بتوانیم در موج انقلاب فناوری اطلاعات که نقطه عطف مهمی در فرآیند رشد اقتصادی جهان محسوب می‌شود، شرایط مطلوبی را برای رقابت با اقتصادهای مهم دنیا به دست آوریم.»
"ماهاتیر محمد"، نخست‌وزیر سابق مالزی، در مصاحبه با برنامه "گفت‌وگوی ویژه خبری" شبکه 2 تلویزیون ایران (سال 1386)
در سال‌های آغازین قرن بیست و یکم، تمرکز کشورهای مختلف بر توسعه سریع زیرساخت‌های مرتبط با فناوری اطلاعات به اندازه‌ای مشهود است که باعث شده با وجود رشد سریع دسترسی به اینترنت در کشور و سرمایه‌گذاری‌های هنگفتی که در حوزه‌های مرتبط با فناوری اطلاعات در ایران انجام شده، ایران در سال‌های اخیر هرگز نتواند در جمع 100 کشور برتر دنیا به لحاظ شاخص‌های مختلف مرتبط با فن‌آوری اطلاعات قرار گیرد. به طور خاص متأسفانه رتبه ایران به لحاظ دسترسی شهروندان به اینترنت دارای سرعت و قیمت مناسب، همواره بسیار نازل بوده است.
اجماع سیاست‌گذاران ارشد اقتصادی کشورهای مختلف بر نقش مهم توسعه فناوری اطلاعات در رونق‌بخشی به بخش‌های مختلف اقتصادی، باعث شده است که هم اکنون بتوان رشد سریع فناوری اطلاعات را به عنوان یکی از مهم‌ترین مشخصه‌های اقتصادی جهان در قرن بیست و یکم محسوب کرد. کافی است توجه کنیم که علی‌رغم کاهش آمار حجم فروش اتومبیل و لوازم خانگی و... در سطح جهان به دلیل رکود اقتصادی 4 سال اخیر، حجم فروش انواع کالاها و خدمات مرتبط با فناوری اطلاعات، همچنان رشدی سریع دارد.
فناوری اطلاعات و کمک به افزایش توانایی رقابتی تولیدات
امروزه، فناوری اطلاعات، از یک طرف به طور مستقیم تولید انبوه موقعیت‌های شغلی در سراسر جهان منجر شده و از طرف دیگر به طور غیرمستقیم به ارتقای بهره‌وری، کاهش هزینه‌ها و افزایش سرعت در حوزه‌های مختلف تولید کمک کرده است. برای مثال هم‌اکنون در رقابت نفس‌گیر کشورهای توریستی برای جذب هر چه بیشتر گردشگر، معرفی جاذبه‌های توریستی در چارچوب طراحی سایتهای اینترنتی جذاب، به عنوان یکی از حوزه‌های استراتژیک رقابت شهرهای توریستی مختلف در جذب گردشگر محسوب می‌شود. همچنین وجود زیرساخت‌های مناسب برای رزرو اینترنتی بلیط هواپیما، رزرو آسان اینترنتی هتل، پیش‌خرید اینترنتی بلیط‌های مربوط به بازدید از مکان‌های مختلف دیدنی شهرهای توریستی و...، به رونق توریسم در مناطق توریستی کمک محسوسی می‌کند.
به عنوان مثالی دیگر، هم‌اکنون رواج "دورکاری"1 در کشورهای دارای دسترسی به اینترنت دارای کیفیت مناسب، باعث شده است که برخی از هزینه‌های تولیدکنندگان (شامل هزینه مربوط به زمین و ساختمان و نیز انواع هزینه‌های جانبی ناشی از حضور کارکنان در محل کار) کاهش یافته و در عین حال بار هزینه‌های حمل و نقل نیز برای کارکنان سبک‌تر شود. به این ترتیب کاهش هزینه‌ها از راه گسترش دورکاری، یکی از مکانیزم‌هایی است که توسعه دسترسی به اینترنت پرسرعت در هر کشور را در خدمت کاهش هزینه‌های تولیدکنندگان و در نتیجه بهبود قدرت رقابت‌پذیری آن‌ها در سطح بین‌المللی قرار می‌دهد.
نتیجه آن که از یک طرف شاهد رشد روزافزون سهم کالاها و خدمات مختلف مرتبط با فناوری اطلاعات در تولید ناخالص ملی اکثر کشورهای جهان هستیم و از طرف دیگر در اکثریت اقتصادهای جهان، درصد مشاغل مرتبط با فناوری اطلاعات نسبت به کل مشاغل در حال افزایش است؛ از مشاغل مرتبط با خدمات‌رسانی به سایتهای مختلف اینترنتی (از قبیل تبلیغات، بازاریابی، برنامه نویسی، خدمات امنیت شبکه و تولید محتوا برای سایتهای اینترنتی) گرفته تا مشاغلی که به کلی بر پایه ارتباطات الکترونیکی استوار هستند.
در مجموع، هم‌اکنون توسعه دسترسی شهروندان به اینترنت پرسرعت با قیمت و کیفیت مناسب، توسعه ارائه آموزش‌های مرتبط با استفاده از اینترنت به ویژه در مناطق محروم با هدف کاهش "فقر دیجیتال" و توسعه زیرساخت‌های نقل و انتقال ایمن پول از راه اینترنت (با هدف آسان‌سازی خرید و فروش محصولات مختلف در فضای مجازی)، به عنوان یکی از محرک‌های مهم ایجاد مشاغل (اعم از تمام‌وقت و پاره‌وقت) محسوب می‌شود.
فناوری اطلاعات و کمک به ارتقای عدالت اقتصادی- اجتماعی
افزون بر مزایای اقتصادی ناشی از توسعه دسترسی شهروندان به اینترنت پرسرعت، هم‌اکنون دسترسی به اینترنت و به ویژه دسترسی به اینترنت پرسرعتی که امکان برگزاری ویدئو کنفرانس را فراهم کند، از زیربناهای مهم ارتقای کیفیت آموزش و نیز بهداشت در مناطق دورافتاده محسوب می‌شود و در نتیجه توسعه فناوری اطلاعات افزون بر آن که جزء زیرسا‌خت اقتصادی شتاب‌دهنده رونق اقتصادی محسوب می‌شود، در زمره زیرساخت‌های اجتماعی (Social Infrastructure) هم طبقه‌بندی می‌شود و نقش کلیدی در ارتقای برابری فرصت‌های آموزشی و بهداشتی و بهبود سطح عدالت اقتصادی ایفا می‌کند.
برای مثال دولت هند از سال 2008م.، برنامه گسترده‌ای را به منظور توسعه اینترنت پرسرعت در مناطق روستایی خود آغاز کرده است. دسترسی روستائیان هندی به "اینترنت پرسرعت"2، باعث شده است که برای مثال از راه ایجاد امکان برقراری ویدئو کنفرانس، بیماران روستایی بتوانند از سوی پزشکان مجرب شهری ویزیت شوند. افزون بر آن که ایجاد زیرساخت‌های امضای الکترونیکی، باعث شده است که پزشکان بتوانند پس از ویزیت مجازی بیماران خود، نسخه بیمار را نیز در اختیار او قرار دهند.
همچنین توسعه زیرساخت‌های دسترسی به اینترنت پرسرعت و نیز ارائه آموزش‌های استفاده از اینترنت به روستاییان هند، باعث شده است که هم‌اکنون سازمان‌های دولتی مرتبط با کشاورزان، بخش بزرگی از آموزش‌های علمی مناسب برای ارتقای کیفیت کشاورزی کشاورزان تولید کننده محصولات مختلف را، به زبان ساده بر روی سایتهای مشخصی قرار دهند. به علاوه روستائیان هندی که بسیاری از آن‌ها باید مسیر زیادی را برای رسیدن به نزدیک‌ترین شعبه بانکی بپیمایند، پس از فراگیری آموزش‌های اولیه مربوط به استفاده از اینترنت، قادر شده‌اند بخش بزرگی از فعالیت‌های بانکی خود را در منزل انجام دهند و در وقت و هزینه مربوط به رفت‌وآمد به بانک‌ها صرفه‌جویی کنند.
جمع‌بندی
در سال‌های اخیر، بارها و بارها شاهد طرح شعارها و ارائه برنامه های متعدد با هدف توسعه شاخص های کمّی و کیفی دسترسی به فناوری اطلاعات در ایران بوده ایم. یکی از آخرین مصوبات در این زمینه، به مصوبه مجلس شورای اسلامی، در قالب بند "ح" ماده 8 قانون هدفمند کردن یارانه‌ها مربوط می‌شود که بر اختصاص بخشی از درآمدهای حاصل از اجرای این قانون، برای "توسعه خدمات الکترونیکی تعاملی" با هدف "حذف یا کاهش رفت و آمدهای غیرضرور" تأکید کرده است.
با وجود آن که مصوبه فوق بیشتر در راستای مدیریت تقاضای مصرف سوخت از راه کاهش مسافرت‌های درون‌شهری و جایگزینی حتی‌المقدور این مسافرت‌ها با ارتباطات الکترونیکی بوده، اما بدون شک در صورت اختصاص بخشی از درآمدهای طرح هدفمندی به منظور ارتقای کیفیت دسترسی به اینترنت برای شهروندان ایرانی، آثار مثبت آن به مراتب فراتر از کاهش مصرف بنزین خواهد بود. مایه تأسف بسیار است که در کنار تعلل‌های ما برای توسعه دسترسی به اینترنت دارای قیمت و کیفیت مناسب برای شهروندان ایرانی، در حال حاضر هر روز تعداد بیشتری از کشورهای جهان، اعم از فقیر و غنی، به اهمیت استراتژیک توسعه فناوری اطلاعات پی برده و در نتیجه گسترش کمّی و کیفی دسترسی به فناوری اطلاعات را به عنوان یکی از موتورهای محرک مهم برای بهبود شاخص های مختلف اقتصاد کلان خود به کار می گیرند.
به این ترتیب هم اکنون تلاش برای ارتقای شاخص های سهولت دسترسی به سخت افزار رایانه، انواع نرم افزار و اینترنت و نیز بهبود شاخص های مربوط به سطح سواد نرم افزاری، سخت‌افزاری و اینترنتی شهروندان، به منزله یکی از اجزای مهم برنامه های شتاب دهنده رشد اقتصادی، برنامه های مبارزه با فقر، برنامه های کلان ایجاد اشتغال و نیز برنامه های مدیریت تقاضای سوخت محسوب می شوند. همچنین گسترش کمّی و کیفی حضور شهروندان هر کشور در فضای مجازی، به عنوان نمادی از عرض اندام فرهنگ آن کشور و تلاش برای تأثیرگذاری آن فرهنگ در عرصه بین المللی تلقی می شود.
کلام آخر آن که اگر عزم قاطع برای دستیابی به جایگاه نخست منطقه در چشم‌انداز 1404 داریم، شایسته است توجه بیشتری به حوزه فناوری اطلاعات داشته باشیم.
پی‌نوشت‌ها:
1. Teleworking
2. Broadband Internet
میثم هاشم‌خانی/ منبع: برهان
"ماهاتیر محمد"، نخست‌وزیر سابق مالزی، در مصاحبه با برنامه "گفت‌وگوی ویژه خبری" شبکه 2 تلویزیون ایران (سال 1386)
در سال‌های آغازین قرن بیست و یکم، تمرکز کشورهای مختلف بر توسعه سریع زیرساخت‌های مرتبط با فناوری اطلاعات به اندازه‌ای مشهود است که باعث شده با وجود رشد سریع دسترسی به اینترنت در کشور و سرمایه‌گذاری‌های هنگفتی که در حوزه‌های مرتبط با فناوری اطلاعات در ایران انجام شده، ایران در سال‌های اخیر هرگز نتواند در جمع 100 کشور برتر دنیا به لحاظ شاخص‌های مختلف مرتبط با فن‌آوری اطلاعات قرار گیرد. به طور خاص متأسفانه رتبه ایران به لحاظ دسترسی شهروندان به اینترنت دارای سرعت و قیمت مناسب، همواره بسیار نازل بوده است.
اجماع سیاست‌گذاران ارشد اقتصادی کشورهای مختلف بر نقش مهم توسعه فناوری اطلاعات در رونق‌بخشی به بخش‌های مختلف اقتصادی، باعث شده است که هم اکنون بتوان رشد سریع فناوری اطلاعات را به عنوان یکی از مهم‌ترین مشخصه‌های اقتصادی جهان در قرن بیست و یکم محسوب کرد. کافی است توجه کنیم که علی‌رغم کاهش آمار حجم فروش اتومبیل و لوازم خانگی و... در سطح جهان به دلیل رکود اقتصادی 4 سال اخیر، حجم فروش انواع کالاها و خدمات مرتبط با فناوری اطلاعات، همچنان رشدی سریع دارد.
فناوری اطلاعات و کمک به افزایش توانایی رقابتی تولیدات
امروزه، فناوری اطلاعات، از یک طرف به طور مستقیم تولید انبوه موقعیت‌های شغلی در سراسر جهان منجر شده و از طرف دیگر به طور غیرمستقیم به ارتقای بهره‌وری، کاهش هزینه‌ها و افزایش سرعت در حوزه‌های مختلف تولید کمک کرده است. برای مثال هم‌اکنون در رقابت نفس‌گیر کشورهای توریستی برای جذب هر چه بیشتر گردشگر، معرفی جاذبه‌های توریستی در چارچوب طراحی سایتهای اینترنتی جذاب، به عنوان یکی از حوزه‌های استراتژیک رقابت شهرهای توریستی مختلف در جذب گردشگر محسوب می‌شود. همچنین وجود زیرساخت‌های مناسب برای رزرو اینترنتی بلیط هواپیما، رزرو آسان اینترنتی هتل، پیش‌خرید اینترنتی بلیط‌های مربوط به بازدید از مکان‌های مختلف دیدنی شهرهای توریستی و...، به رونق توریسم در مناطق توریستی کمک محسوسی می‌کند.
به عنوان مثالی دیگر، هم‌اکنون رواج "دورکاری"1 در کشورهای دارای دسترسی به اینترنت دارای کیفیت مناسب، باعث شده است که برخی از هزینه‌های تولیدکنندگان (شامل هزینه مربوط به زمین و ساختمان و نیز انواع هزینه‌های جانبی ناشی از حضور کارکنان در محل کار) کاهش یافته و در عین حال بار هزینه‌های حمل و نقل نیز برای کارکنان سبک‌تر شود. به این ترتیب کاهش هزینه‌ها از راه گسترش دورکاری، یکی از مکانیزم‌هایی است که توسعه دسترسی به اینترنت پرسرعت در هر کشور را در خدمت کاهش هزینه‌های تولیدکنندگان و در نتیجه بهبود قدرت رقابت‌پذیری آن‌ها در سطح بین‌المللی قرار می‌دهد.
نتیجه آن که از یک طرف شاهد رشد روزافزون سهم کالاها و خدمات مختلف مرتبط با فناوری اطلاعات در تولید ناخالص ملی اکثر کشورهای جهان هستیم و از طرف دیگر در اکثریت اقتصادهای جهان، درصد مشاغل مرتبط با فناوری اطلاعات نسبت به کل مشاغل در حال افزایش است؛ از مشاغل مرتبط با خدمات‌رسانی به سایتهای مختلف اینترنتی (از قبیل تبلیغات، بازاریابی، برنامه نویسی، خدمات امنیت شبکه و تولید محتوا برای سایتهای اینترنتی) گرفته تا مشاغلی که به کلی بر پایه ارتباطات الکترونیکی استوار هستند.
در مجموع، هم‌اکنون توسعه دسترسی شهروندان به اینترنت پرسرعت با قیمت و کیفیت مناسب، توسعه ارائه آموزش‌های مرتبط با استفاده از اینترنت به ویژه در مناطق محروم با هدف کاهش "فقر دیجیتال" و توسعه زیرساخت‌های نقل و انتقال ایمن پول از راه اینترنت (با هدف آسان‌سازی خرید و فروش محصولات مختلف در فضای مجازی)، به عنوان یکی از محرک‌های مهم ایجاد مشاغل (اعم از تمام‌وقت و پاره‌وقت) محسوب می‌شود.
فناوری اطلاعات و کمک به ارتقای عدالت اقتصادی- اجتماعی
افزون بر مزایای اقتصادی ناشی از توسعه دسترسی شهروندان به اینترنت پرسرعت، هم‌اکنون دسترسی به اینترنت و به ویژه دسترسی به اینترنت پرسرعتی که امکان برگزاری ویدئو کنفرانس را فراهم کند، از زیربناهای مهم ارتقای کیفیت آموزش و نیز بهداشت در مناطق دورافتاده محسوب می‌شود و در نتیجه توسعه فناوری اطلاعات افزون بر آن که جزء زیرسا‌خت اقتصادی شتاب‌دهنده رونق اقتصادی محسوب می‌شود، در زمره زیرساخت‌های اجتماعی (Social Infrastructure) هم طبقه‌بندی می‌شود و نقش کلیدی در ارتقای برابری فرصت‌های آموزشی و بهداشتی و بهبود سطح عدالت اقتصادی ایفا می‌کند.
برای مثال دولت هند از سال 2008م.، برنامه گسترده‌ای را به منظور توسعه اینترنت پرسرعت در مناطق روستایی خود آغاز کرده است. دسترسی روستائیان هندی به "اینترنت پرسرعت"2، باعث شده است که برای مثال از راه ایجاد امکان برقراری ویدئو کنفرانس، بیماران روستایی بتوانند از سوی پزشکان مجرب شهری ویزیت شوند. افزون بر آن که ایجاد زیرساخت‌های امضای الکترونیکی، باعث شده است که پزشکان بتوانند پس از ویزیت مجازی بیماران خود، نسخه بیمار را نیز در اختیار او قرار دهند.
همچنین توسعه زیرساخت‌های دسترسی به اینترنت پرسرعت و نیز ارائه آموزش‌های استفاده از اینترنت به روستاییان هند، باعث شده است که هم‌اکنون سازمان‌های دولتی مرتبط با کشاورزان، بخش بزرگی از آموزش‌های علمی مناسب برای ارتقای کیفیت کشاورزی کشاورزان تولید کننده محصولات مختلف را، به زبان ساده بر روی سایتهای مشخصی قرار دهند. به علاوه روستائیان هندی که بسیاری از آن‌ها باید مسیر زیادی را برای رسیدن به نزدیک‌ترین شعبه بانکی بپیمایند، پس از فراگیری آموزش‌های اولیه مربوط به استفاده از اینترنت، قادر شده‌اند بخش بزرگی از فعالیت‌های بانکی خود را در منزل انجام دهند و در وقت و هزینه مربوط به رفت‌وآمد به بانک‌ها صرفه‌جویی کنند.
جمع‌بندی
در سال‌های اخیر، بارها و بارها شاهد طرح شعارها و ارائه برنامه های متعدد با هدف توسعه شاخص های کمّی و کیفی دسترسی به فناوری اطلاعات در ایران بوده ایم. یکی از آخرین مصوبات در این زمینه، به مصوبه مجلس شورای اسلامی، در قالب بند "ح" ماده 8 قانون هدفمند کردن یارانه‌ها مربوط می‌شود که بر اختصاص بخشی از درآمدهای حاصل از اجرای این قانون، برای "توسعه خدمات الکترونیکی تعاملی" با هدف "حذف یا کاهش رفت و آمدهای غیرضرور" تأکید کرده است.
با وجود آن که مصوبه فوق بیشتر در راستای مدیریت تقاضای مصرف سوخت از راه کاهش مسافرت‌های درون‌شهری و جایگزینی حتی‌المقدور این مسافرت‌ها با ارتباطات الکترونیکی بوده، اما بدون شک در صورت اختصاص بخشی از درآمدهای طرح هدفمندی به منظور ارتقای کیفیت دسترسی به اینترنت برای شهروندان ایرانی، آثار مثبت آن به مراتب فراتر از کاهش مصرف بنزین خواهد بود. مایه تأسف بسیار است که در کنار تعلل‌های ما برای توسعه دسترسی به اینترنت دارای قیمت و کیفیت مناسب برای شهروندان ایرانی، در حال حاضر هر روز تعداد بیشتری از کشورهای جهان، اعم از فقیر و غنی، به اهمیت استراتژیک توسعه فناوری اطلاعات پی برده و در نتیجه گسترش کمّی و کیفی دسترسی به فناوری اطلاعات را به عنوان یکی از موتورهای محرک مهم برای بهبود شاخص های مختلف اقتصاد کلان خود به کار می گیرند.
به این ترتیب هم اکنون تلاش برای ارتقای شاخص های سهولت دسترسی به سخت افزار رایانه، انواع نرم افزار و اینترنت و نیز بهبود شاخص های مربوط به سطح سواد نرم افزاری، سخت‌افزاری و اینترنتی شهروندان، به منزله یکی از اجزای مهم برنامه های شتاب دهنده رشد اقتصادی، برنامه های مبارزه با فقر، برنامه های کلان ایجاد اشتغال و نیز برنامه های مدیریت تقاضای سوخت محسوب می شوند. همچنین گسترش کمّی و کیفی حضور شهروندان هر کشور در فضای مجازی، به عنوان نمادی از عرض اندام فرهنگ آن کشور و تلاش برای تأثیرگذاری آن فرهنگ در عرصه بین المللی تلقی می شود.
کلام آخر آن که اگر عزم قاطع برای دستیابی به جایگاه نخست منطقه در چشم‌انداز 1404 داریم، شایسته است توجه بیشتری به حوزه فناوری اطلاعات داشته باشیم.
پی‌نوشت‌ها:
1. Teleworking
2. Broadband Internet
میثم هاشم‌خانی/ منبع: برهان