رفتن به سمت عزاداری مجازی باعث از بین رفتن تقدس مکان‌های عزاداری شده و عزاداری را از مساجد و حسینیه‌ها به خانه برده است و این سبب شده که حس جمعی و کارکرد جمع‌گرایی دین کم شود.
گرداب- ظهور سبک جدید در عزاداری نوعی بازسازی دین مردم به وسیله خودشان و تلاش جهت خروج از قرائت رسمی دین است. این سبک، نوعی واکنش به فضای اخلاقی و مذهبی جامعه است که با نوعی هنجارشکنی همراه است. حلقه‌های اولیه این مراسم‌ها را جوانان به خاطر میزان استفاده بیشتر از اینترنت و فضای مجازی شکل داده‌اند.
جهان امروز که با واژه "پست مدرن" توصیف شده، جهانی "پساصنعتی" نیز هست؛ فضایی که در آن، به ظاهر دین و مفاهیم دینی خود را به‌گونه‌ای شگفت انگیز تحت تأثیر علم و فناوری می‌بیند ولی آیا به واقع این‌گونه است؟ واقعیت این است که ما در جهانی زندگی می‌کنیم، به نیایش می‌پردازیم و می‌گرییم که دارای نظام‌های مخابراتی پیشرفته و تکنولوژی مدرن است؛ جهانی دیجیتالی و گیج کننده که در حال تغییر دادن همه چیز است.
معنویت و دین، به سادگی، زندگی دیجیتالی و تکنولوژی مدرن را می‌پذیرد و دین یک همزیستی شگفت آور با "فرهنگ مجازی" را به نمایش می‌گذارد. شاید، دلیل این امر آن است که با استفاده از تکنولوژی‌های پیشرفته ارتباطی تبلیغ معارف دینی بسیار آسان شده و فضایی جدید فراهم آمده است. ما دگرگونی در احساس خویش را آغاز کرده‌ایم و در فضای مجازی از هر چیزی که رنگ و بویی از ماده را دارد اعم از زمان و مکان جدا شده‌ایم.
آیا این همان چیزی نیست که از هنگامی که موسی علیه‌السلام تبر خویش را به دست گرفت و به سوی گوساله سامری رفت (چون سامری سعی داشت معنویت خداوند را با موضوعی فیزیکی بیالاید) قصد انجامش را داشته است؟ اما چگونه ممکن است که تا نهایی‌ترین حد، به خدا عشق بورزیم در حالی که همچنان به تکنولوژی مدرن نیز عشق می‌ورزیم و از مضامین غیر واقعی، مجازی و خیالی تکنولوژی هم لذت می‌بریم؟ سؤال اصلی در این نوشتار که به دنبال پاسخ‌گویی به آن هستم این است که آیا وارد شدن دین به عرصه مجازی باعث سطحی شدن آن شده و یا می‌توان به این نوع از عزاداری به عنوان کامل کننده دین نگاه کرد.
بر آنیم که با استفاده از مقایسه دو شیوه عزاداری واقعی و مجازی و مطالعه موردی روی یک حسینیه اینترنتی به سؤال خود پاسخ دهم. برای روشن‌تر شدن موضوع، ابتدا تعریفی از دین مجازی ارائه می‌دهیم.
دین مجازی
دین دارای یک وجه عینی و محسوس است که به عنوان مثال در تعالیم اسلامی در شعائر دینی مثل نماز، حج، کمک و احسان به دیگران، پرداخت خمس و زکات و یا حتی روزه تعین پیدا می‌کند که البته تمامی این‌ها از یک وجه غالب و عمیق قلبی و ایمانی نیز برخوردار هستند که فرد را با عالم غیر مادی مرتبط می‌سازند، ولی بر تمامی اعمال فردی و اجتماعی اثر می‌گذارند.
بنابراین می‌توان گفت که محتوای دین ابعاد عینی و واقعی و در عین حال وجوه ذهنی و مجازی دارد. با این نگاه مجازی بودن امر دینی، قدمتی به بلندای تاریخ دین دارد اما واقعیت مجازی شدن دین، پدیده‌ای است جدید که با آمیختگی رایانه با امور دینی، به وجود آمده است که تلاش می‌کند تمامی "حس دینی" اعم از اعتقادات دینی، مراسم و شعائر دینی، اندیشه‌های آزادی‌بخش دینی و مبارزه‌های دینی را به فضای "واقعیت مجازی" منتقل کند.
"مکسول" (343-2002م.) وجه اشتراک دین و فضای مجازی را در "فرامادی" بودن و "فرا فضا" بودن و یا به تعبیری می‌توان گفت به "جهان دیگری" تعلق داشتن این دو می‌داند. از این رو با این نگاه، اینترنت یک نوع دین است. این نگاه که اینترنت یک دین است، بر مقدس بودن و فرامکان بودن آن تأکید می‌کند و به نوعی رابطه با فضای دینی و فضای مجازی را شبیه سازی می‌کند. (عاملی-1384)
حسینیه اینترنتی
ما در فضای مجازی با شبیه‌سازی زندگی واقعی و عناصر آن، زندگی واقعی خود را بازسازی می‌کنیم. در عزاداری هم عناصری وجود دارد که ما با شبیه‌سازی آن در فضای مجازی، این فضا را هر چه بیشتر شبیه دنیای واقعی خود می‌کنیم. عزاداری نیاز به یک مکان دارد؛ فضایی که این حال و هوای عزاداری را در ما ایجاد کند. "حسینیه مجازی" یا حسینیه اینترنتی یک پدیده جدید است که با جست‌وجو در اینترنت مصادیق بسیاری را می‌توان از آن یافت و این نشان از فراگیری این پدیده دارد. در یکی از این حسینیه‌ها، قالب تارنما به گونه‌ای طراحی شده که فضای حسینیه و مسجد را برای ما تداعی می‌کند.
حاشیه قالب تارنما را همانند کاشی کاری‌های مساجد و معماری اسلامی طراحی کرده‌اند. در وسط کادر شعر معروف "باز این چه شورش است" را به همان صورت که در مساجد و حسینیه‌ها پارچه مشکی می‌زنند، نوشته‌اند. ایجاد چنین فضایی سبب شده که دنیای مجازی نیز رنگ و بویی عاشورایی داشته باشد. ما با هر چه شبیه‌تر کردن فضای مجازی به زندگی واقعی خود احساس نزدیکی بیشتری با این فضا می‌کنیم. این حسینیه نیز مثل حسینیه‌های واقعی قبل از شروع محرم برای خود تبلیغاتی را به راه انداخته و از یک هفته قبل در تارنماهای مختلف تبلیغات خود را آغاز کرده و در مورد برنامه‌هایش اطلاع‌رسانی می‌کند.
اما در مورد محتوا و متن تارنما و این حسینیه اینترنتی. اگر شما در مراسم مذهبی محرم شرکت کرده باشید می‌دانید که ابتدا سخنران در مورد مسائل مرتبط با عاشورا به سخنرانی می‌پردازد و سپس مداحان به روضه‌خوانی و مداحی مشغول می‌شوند. در این حسینیه نیز برنامه به همین ترتیب است، ابتدا جدول سخنرانی‌ها و بعد جدول نوحه‌خوانی با عنوان "آوای غم" قرار دارد.
به ترتیب از شب اول تا شب سی‌ام برای هر شب سخنرانی تهیه شده است. این تارنما یک حسینیه اینترنتی تمام و کمال است، با انواع سخنرانی، نوحه، مراسم عزاداری و فیلم از حرم ائمه. اما سؤال این جاست که عزاداری به سبک اینترنتی چه نکات مثبت و منفی را در خود جای داده است. نقدهای زیادی به این شیوه جدید عزاداری از سوی مذهبیون شده است که پاره‌ای از این نقدها را ذکر می‌کنیم. منتقدین اعتقاد دارند رفتن به سمت عزاداری مجازی باعث از بین رفتن تقدس مکان‌های عزاداری شده و عزاداری را از مساجد و حسینیه‌ها به خانه برده است و این سبب شده که حس جمعی و کارکرد جمع‌گرایی دین کم شود.
نکته دیگری که از آن انتقاد می‌شود این است که فرد را منفعل کرده است، به این خاطر که فرد در جمع قرار نمی‌گیرد و هنجارهای محیط جمعی او را به حرکت وادار نمی‌کند. یکی از کارکردهای دین بر اساس نظریه "دورکیم" ایجاد حس جمعی در بین افراد است و او دین را از نقطه نظر آثار وظایف اجتماعی تعریف می‌کند. دین دستگاهی از باورها و آداب است در رابطه با مقدساتی که مردم را به صورت گروه اجتماعی به یکدیگر پیوند می‌دهد. همین جامعه‌شناس فرانسوی در جای دیگر از جنبه اجتماعی، دین را این‌گونه تعریف می‌کند: «دین عبارت است از نظام واحدی از باورداشت‌ها و عملکردهای مرتبط به امور مقدس؛ اموری که جدا از چیزهای دیگر انگاشته شده و در زمره محارم به شمار می‌آیند، این باورداشت‌ها و عملکردها همه کسانی را که به آن‌ها پای‌بند هستند در یک اجتماع اخلاقی واحد گرد می‌آورد.»
اگر بخواهیم بر اساس نظر دورکیم به این حسینیه اینترنتی نگاه کنیم، نقدی که به آن وارد است اینکه آن مکان مقدس که افراد در آن کنار هم جمع می‌شدند و به مناسکی هماهنگ می‌پرداختند که همان مناسک باعث ایجاد حس جمعی در بین آن‌ها می‌شود، این حسینیه این مکان مقدس را از میان برداشته است و به همین دلیل حس جمعی که باید ایجاد شود از بین رفته است.
اما عزاداری مجازی کارکردهای مثبت و خاص خود را دارد که نه تنها دین را سطحی نکرده، بلکه باعث عمق بخشیدن به مطالب آن نیز شده است:
کارکرد اول
دین همه جا حاضر است. البته ذهنیت دینی که در واقع همان عنصر ذاتی مجازی دینی را تشکیل می‌دهد، از قدرت و سرعت انتقال بسیار بالا برخوردار است و خصیصه همه جایی و فراگیر بودن در آن وجود دارد. اما وقتی به عینیت‌های دینی؛ یعنی شعائر و مناسک دینی منتقل می‌شویم، ظرفیت‌های آن محدود به زمان خاص و مکان خاص است. (برای مثال نماز جمعه باید به طور حتم در روز جمعه و در مسجد مرکزی برگزار شود)
در فضای مجازی فرد در هر زمان و هر لحظه بر اساس "ذوق و علاقه فردی" می‌تواند وارد فضاهایی دینی شود. (برای مثال شما به غیر از ایام محرم می‌توانید وارد تارنما شوید و در آن فضا عزاداری کنید.) فضای مجازی با استفاده از فضای متصل، فرد را در هر مکانی با هر فاصله‌ای در جریان اعمال دینی همان لحظه و زمان قرار می‌دهد و در عین حال امکان تعامل با جمع را "خارج از مکان" فراهم می‌آورد.
کارکرد دوم
ایجاد فضاهای عزاداری موازی فضای مجازی محدودیت‌های زمانی و مکانی را از بین می‌برد، از این رو عزاداری در مکان‌های متفاوت برای عزاداران امکان‌پذیر است. محدودیت و مرزهای مکانی و زمانی یا به حداقل می‌رسد و یا به طور کامل از بین می‌رود. (برای مثال شما با حضور در یک مکان در مکان دیگر نمی‌توانید باشید) با باز کردن صفحه مشابه عزاداری روی صفحه رایانه می‌توانید به طور هم‌زمان از فضاهای بسیاری استفاده کنید.
کارکرد سوم
فعال بودن و در عین حال منفعل بودن. عزاداری مجازی از یک سو یک کاربر را در یک فرآیند فعال تعاملی قرار می‌دهد، چرا که انتخابگر است، همراهی مشارکتی دارد و پاسخ‌گوست و از یک سو کاربر منفعل است، چرا که در معرض جمع قرار نمی‌گیرد و هنجارهای محیط جمعی او را به حرکت وادار نمی‌کند.
اگر چه همین خصیصه در معرض جمع نبودن، می‌تواند به عنوان یک ظرفیت برای "عمل فعال" و تقویت حوزه "عمل ارادی" انسان محسوب شود ولی این محدودیت را هم ایجاد می‌کند که در معرض "ناخواسته‌های مجازی" و یا "هنجارهای مجازی" قرار گیرد که دائم بدون درخواست در معرض فرد کاربر قرار می‌گیرد. وجود آگهی‌های مجازی و یا "ظهورهای ناگهانی" که در قالب آگهی یا پیام‌های مجازی در معرض دید فرد قرار می‌گیرند، نمونه فضاهای هنجاری و ناخواسته مجازی است.
کارکرد چهارم
به‌وجود آمدن جماعت‌های فرا زمان و فرا مکان. در فضای واقعی جماعت‌های عزادار در محله‌ها، تکایا و یا مساجد خاص برای گروه خاص و مکتب فکری خاص شکل می‌گیرد. فضای مجازی حصر مکان، زمان و حتی جماعت را می‌شکند و فضاهای تعاملی فراگیر را برای همگان به وجود می‌آورد. به این وسیله نگاه غریبانه و رمزآلود به افراد از مکان‌ها و آداب و سنن دیگر از بین می‌رود. بنابراین دین مجازی می‌تواند تعداد پیروان مورد علاقه و در عین حال "خارجی" دین را افزایش دهد.
از این رو به تعبیر "رولند رابرتسون" (1992م.) خاص گرایی و عام گرایی دینی در عرصه جهانی و فراملی امکان پذیر می‌شود. در این موارد تنها بخشی از کارکردهای بارز و برجسته عزاداری مجازی را ذکر کردیم ولی این عزاداری کارکردهای دیگری مثل آشنایی اقوام و قومیت‌ها با آداب یکدیگر، همیشه در دسترس بودن مطالب، امکان استفاده مجدد از یک سخنرانی و یا یک مراسم و... را برای ما فراهم می‌کند. حال دوباره به سؤال اولیه مقاله خود باز می‌گردیم که آیا رفتن عزاداری به سمت مجازی و دنیای مجازی باعث از میان رفتن تقدس عزاداری و مناسک آن شده و آیا این نوع عزاداری باعث سطحی شدن عزاداری و فضای مراسم شده است؟
به اعتقاد نگارنده، وارد شدن عزاداری به دنیای مجازی و ادغام آن با تکنولوژی‌های جدید ارتباطی باعث شده که امکاناتی برای مخاطب فراهم شود که تا قبل از این برای او وجود نداشته است. استفاده مجدد از یک مطلب این امکان را به مخاطب می‌دهد که از مطالب به طور کامل استفاده کند و با توجه به لینک‌هایی که در تارنما وجود دارد مخاطب می‌تواند به اطلاعات دیگری از این موضوع دست پیدا کند و با استفاده از مطالب تکمیلی آن مخاطب به عزاداری خود عمق می‌بخشد.
اما بر اساس نظریه "دورکیم" این نوع از عزاداری باعث شده که حس جمع‌گرایی که یکی از مهم‌ترین کارکردهای دین است از بین برود و این بزرگ‌ترین نقطه ضعف این شیوه از عزاداری و مناسک مذهبی است ولی در کل این دو نوع عزاداری می‌توانند در جهت کامل کردن یکدیگر گام بردارند و نقاط ضعف همدیگر را در کنار هم پوشش دهند.
منابع:
1. الیاده، میرچا (1372)؛ رساله در تاریخ ادیان، ترجمه جلال ستاری، تهران، انتشارات سروش
2 . تامسون، کنت (1381)؛ دین و ساختار اجتماعی، ترجمه علی بهرام‌پور / حسن محدثی، تهران، انتشارات کویر
3. کاستلز، مانوئل (1380)؛ عصر اطلاعات: قدرت، جامعه، فرهنگ (قدرت هویت)، ترجمه حسن چاووشیان، تهران، انتشارات طرح‌نو
4.گیدنز، آنتونی (1376)؛ مبانی جامعه‌شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران، انتشارات نی
5. عاملی، سعید رضا (1384)؛ دین مجازی و دو فضایی شدن محیط دینی، تهران، ارائه شده در همایش دین و رسانه
6. آشنا، حسام الدین (1384)؛ اجتماع محوری در محیط سایبر دینی، تهران، ارائه شده در همایش دین و رسانه
7. ناظم‌زاده، سید علی (1384)؛ نگاه جامعه‌شناختی به نهضت حسینی، نشریه الکترونیکی فصل‌نو
8. خانیکی، هادی (1384)؛ دین‌داری در جامعه شبکه‌ای، تهران، ارائه شده در همایش مؤسسه گفت‌وگوی ادیان
الهه جعفری/ منبع: برهان
جهان امروز که با واژه "پست مدرن" توصیف شده، جهانی "پساصنعتی" نیز هست؛ فضایی که در آن، به ظاهر دین و مفاهیم دینی خود را به‌گونه‌ای شگفت انگیز تحت تأثیر علم و فناوری می‌بیند ولی آیا به واقع این‌گونه است؟ واقعیت این است که ما در جهانی زندگی می‌کنیم، به نیایش می‌پردازیم و می‌گرییم که دارای نظام‌های مخابراتی پیشرفته و تکنولوژی مدرن است؛ جهانی دیجیتالی و گیج کننده که در حال تغییر دادن همه چیز است.
معنویت و دین، به سادگی، زندگی دیجیتالی و تکنولوژی مدرن را می‌پذیرد و دین یک همزیستی شگفت آور با "فرهنگ مجازی" را به نمایش می‌گذارد. شاید، دلیل این امر آن است که با استفاده از تکنولوژی‌های پیشرفته ارتباطی تبلیغ معارف دینی بسیار آسان شده و فضایی جدید فراهم آمده است. ما دگرگونی در احساس خویش را آغاز کرده‌ایم و در فضای مجازی از هر چیزی که رنگ و بویی از ماده را دارد اعم از زمان و مکان جدا شده‌ایم.
آیا این همان چیزی نیست که از هنگامی که موسی علیه‌السلام تبر خویش را به دست گرفت و به سوی گوساله سامری رفت (چون سامری سعی داشت معنویت خداوند را با موضوعی فیزیکی بیالاید) قصد انجامش را داشته است؟ اما چگونه ممکن است که تا نهایی‌ترین حد، به خدا عشق بورزیم در حالی که همچنان به تکنولوژی مدرن نیز عشق می‌ورزیم و از مضامین غیر واقعی، مجازی و خیالی تکنولوژی هم لذت می‌بریم؟ سؤال اصلی در این نوشتار که به دنبال پاسخ‌گویی به آن هستم این است که آیا وارد شدن دین به عرصه مجازی باعث سطحی شدن آن شده و یا می‌توان به این نوع از عزاداری به عنوان کامل کننده دین نگاه کرد.
بر آنیم که با استفاده از مقایسه دو شیوه عزاداری واقعی و مجازی و مطالعه موردی روی یک حسینیه اینترنتی به سؤال خود پاسخ دهم. برای روشن‌تر شدن موضوع، ابتدا تعریفی از دین مجازی ارائه می‌دهیم.
دین مجازی
دین دارای یک وجه عینی و محسوس است که به عنوان مثال در تعالیم اسلامی در شعائر دینی مثل نماز، حج، کمک و احسان به دیگران، پرداخت خمس و زکات و یا حتی روزه تعین پیدا می‌کند که البته تمامی این‌ها از یک وجه غالب و عمیق قلبی و ایمانی نیز برخوردار هستند که فرد را با عالم غیر مادی مرتبط می‌سازند، ولی بر تمامی اعمال فردی و اجتماعی اثر می‌گذارند.
بنابراین می‌توان گفت که محتوای دین ابعاد عینی و واقعی و در عین حال وجوه ذهنی و مجازی دارد. با این نگاه مجازی بودن امر دینی، قدمتی به بلندای تاریخ دین دارد اما واقعیت مجازی شدن دین، پدیده‌ای است جدید که با آمیختگی رایانه با امور دینی، به وجود آمده است که تلاش می‌کند تمامی "حس دینی" اعم از اعتقادات دینی، مراسم و شعائر دینی، اندیشه‌های آزادی‌بخش دینی و مبارزه‌های دینی را به فضای "واقعیت مجازی" منتقل کند.
"مکسول" (343-2002م.) وجه اشتراک دین و فضای مجازی را در "فرامادی" بودن و "فرا فضا" بودن و یا به تعبیری می‌توان گفت به "جهان دیگری" تعلق داشتن این دو می‌داند. از این رو با این نگاه، اینترنت یک نوع دین است. این نگاه که اینترنت یک دین است، بر مقدس بودن و فرامکان بودن آن تأکید می‌کند و به نوعی رابطه با فضای دینی و فضای مجازی را شبیه سازی می‌کند. (عاملی-1384)
حسینیه اینترنتی
ما در فضای مجازی با شبیه‌سازی زندگی واقعی و عناصر آن، زندگی واقعی خود را بازسازی می‌کنیم. در عزاداری هم عناصری وجود دارد که ما با شبیه‌سازی آن در فضای مجازی، این فضا را هر چه بیشتر شبیه دنیای واقعی خود می‌کنیم. عزاداری نیاز به یک مکان دارد؛ فضایی که این حال و هوای عزاداری را در ما ایجاد کند. "حسینیه مجازی" یا حسینیه اینترنتی یک پدیده جدید است که با جست‌وجو در اینترنت مصادیق بسیاری را می‌توان از آن یافت و این نشان از فراگیری این پدیده دارد. در یکی از این حسینیه‌ها، قالب تارنما به گونه‌ای طراحی شده که فضای حسینیه و مسجد را برای ما تداعی می‌کند.
حاشیه قالب تارنما را همانند کاشی کاری‌های مساجد و معماری اسلامی طراحی کرده‌اند. در وسط کادر شعر معروف "باز این چه شورش است" را به همان صورت که در مساجد و حسینیه‌ها پارچه مشکی می‌زنند، نوشته‌اند. ایجاد چنین فضایی سبب شده که دنیای مجازی نیز رنگ و بویی عاشورایی داشته باشد. ما با هر چه شبیه‌تر کردن فضای مجازی به زندگی واقعی خود احساس نزدیکی بیشتری با این فضا می‌کنیم. این حسینیه نیز مثل حسینیه‌های واقعی قبل از شروع محرم برای خود تبلیغاتی را به راه انداخته و از یک هفته قبل در تارنماهای مختلف تبلیغات خود را آغاز کرده و در مورد برنامه‌هایش اطلاع‌رسانی می‌کند.
اما در مورد محتوا و متن تارنما و این حسینیه اینترنتی. اگر شما در مراسم مذهبی محرم شرکت کرده باشید می‌دانید که ابتدا سخنران در مورد مسائل مرتبط با عاشورا به سخنرانی می‌پردازد و سپس مداحان به روضه‌خوانی و مداحی مشغول می‌شوند. در این حسینیه نیز برنامه به همین ترتیب است، ابتدا جدول سخنرانی‌ها و بعد جدول نوحه‌خوانی با عنوان "آوای غم" قرار دارد.
به ترتیب از شب اول تا شب سی‌ام برای هر شب سخنرانی تهیه شده است. این تارنما یک حسینیه اینترنتی تمام و کمال است، با انواع سخنرانی، نوحه، مراسم عزاداری و فیلم از حرم ائمه. اما سؤال این جاست که عزاداری به سبک اینترنتی چه نکات مثبت و منفی را در خود جای داده است. نقدهای زیادی به این شیوه جدید عزاداری از سوی مذهبیون شده است که پاره‌ای از این نقدها را ذکر می‌کنیم. منتقدین اعتقاد دارند رفتن به سمت عزاداری مجازی باعث از بین رفتن تقدس مکان‌های عزاداری شده و عزاداری را از مساجد و حسینیه‌ها به خانه برده است و این سبب شده که حس جمعی و کارکرد جمع‌گرایی دین کم شود.
نکته دیگری که از آن انتقاد می‌شود این است که فرد را منفعل کرده است، به این خاطر که فرد در جمع قرار نمی‌گیرد و هنجارهای محیط جمعی او را به حرکت وادار نمی‌کند. یکی از کارکردهای دین بر اساس نظریه "دورکیم" ایجاد حس جمعی در بین افراد است و او دین را از نقطه نظر آثار وظایف اجتماعی تعریف می‌کند. دین دستگاهی از باورها و آداب است در رابطه با مقدساتی که مردم را به صورت گروه اجتماعی به یکدیگر پیوند می‌دهد. همین جامعه‌شناس فرانسوی در جای دیگر از جنبه اجتماعی، دین را این‌گونه تعریف می‌کند: «دین عبارت است از نظام واحدی از باورداشت‌ها و عملکردهای مرتبط به امور مقدس؛ اموری که جدا از چیزهای دیگر انگاشته شده و در زمره محارم به شمار می‌آیند، این باورداشت‌ها و عملکردها همه کسانی را که به آن‌ها پای‌بند هستند در یک اجتماع اخلاقی واحد گرد می‌آورد.»
اگر بخواهیم بر اساس نظر دورکیم به این حسینیه اینترنتی نگاه کنیم، نقدی که به آن وارد است اینکه آن مکان مقدس که افراد در آن کنار هم جمع می‌شدند و به مناسکی هماهنگ می‌پرداختند که همان مناسک باعث ایجاد حس جمعی در بین آن‌ها می‌شود، این حسینیه این مکان مقدس را از میان برداشته است و به همین دلیل حس جمعی که باید ایجاد شود از بین رفته است.
اما عزاداری مجازی کارکردهای مثبت و خاص خود را دارد که نه تنها دین را سطحی نکرده، بلکه باعث عمق بخشیدن به مطالب آن نیز شده است:
کارکرد اول
دین همه جا حاضر است. البته ذهنیت دینی که در واقع همان عنصر ذاتی مجازی دینی را تشکیل می‌دهد، از قدرت و سرعت انتقال بسیار بالا برخوردار است و خصیصه همه جایی و فراگیر بودن در آن وجود دارد. اما وقتی به عینیت‌های دینی؛ یعنی شعائر و مناسک دینی منتقل می‌شویم، ظرفیت‌های آن محدود به زمان خاص و مکان خاص است. (برای مثال نماز جمعه باید به طور حتم در روز جمعه و در مسجد مرکزی برگزار شود)
در فضای مجازی فرد در هر زمان و هر لحظه بر اساس "ذوق و علاقه فردی" می‌تواند وارد فضاهایی دینی شود. (برای مثال شما به غیر از ایام محرم می‌توانید وارد تارنما شوید و در آن فضا عزاداری کنید.) فضای مجازی با استفاده از فضای متصل، فرد را در هر مکانی با هر فاصله‌ای در جریان اعمال دینی همان لحظه و زمان قرار می‌دهد و در عین حال امکان تعامل با جمع را "خارج از مکان" فراهم می‌آورد.
کارکرد دوم
ایجاد فضاهای عزاداری موازی فضای مجازی محدودیت‌های زمانی و مکانی را از بین می‌برد، از این رو عزاداری در مکان‌های متفاوت برای عزاداران امکان‌پذیر است. محدودیت و مرزهای مکانی و زمانی یا به حداقل می‌رسد و یا به طور کامل از بین می‌رود. (برای مثال شما با حضور در یک مکان در مکان دیگر نمی‌توانید باشید) با باز کردن صفحه مشابه عزاداری روی صفحه رایانه می‌توانید به طور هم‌زمان از فضاهای بسیاری استفاده کنید.
کارکرد سوم
فعال بودن و در عین حال منفعل بودن. عزاداری مجازی از یک سو یک کاربر را در یک فرآیند فعال تعاملی قرار می‌دهد، چرا که انتخابگر است، همراهی مشارکتی دارد و پاسخ‌گوست و از یک سو کاربر منفعل است، چرا که در معرض جمع قرار نمی‌گیرد و هنجارهای محیط جمعی او را به حرکت وادار نمی‌کند.
اگر چه همین خصیصه در معرض جمع نبودن، می‌تواند به عنوان یک ظرفیت برای "عمل فعال" و تقویت حوزه "عمل ارادی" انسان محسوب شود ولی این محدودیت را هم ایجاد می‌کند که در معرض "ناخواسته‌های مجازی" و یا "هنجارهای مجازی" قرار گیرد که دائم بدون درخواست در معرض فرد کاربر قرار می‌گیرد. وجود آگهی‌های مجازی و یا "ظهورهای ناگهانی" که در قالب آگهی یا پیام‌های مجازی در معرض دید فرد قرار می‌گیرند، نمونه فضاهای هنجاری و ناخواسته مجازی است.
کارکرد چهارم
به‌وجود آمدن جماعت‌های فرا زمان و فرا مکان. در فضای واقعی جماعت‌های عزادار در محله‌ها، تکایا و یا مساجد خاص برای گروه خاص و مکتب فکری خاص شکل می‌گیرد. فضای مجازی حصر مکان، زمان و حتی جماعت را می‌شکند و فضاهای تعاملی فراگیر را برای همگان به وجود می‌آورد. به این وسیله نگاه غریبانه و رمزآلود به افراد از مکان‌ها و آداب و سنن دیگر از بین می‌رود. بنابراین دین مجازی می‌تواند تعداد پیروان مورد علاقه و در عین حال "خارجی" دین را افزایش دهد.
از این رو به تعبیر "رولند رابرتسون" (1992م.) خاص گرایی و عام گرایی دینی در عرصه جهانی و فراملی امکان پذیر می‌شود. در این موارد تنها بخشی از کارکردهای بارز و برجسته عزاداری مجازی را ذکر کردیم ولی این عزاداری کارکردهای دیگری مثل آشنایی اقوام و قومیت‌ها با آداب یکدیگر، همیشه در دسترس بودن مطالب، امکان استفاده مجدد از یک سخنرانی و یا یک مراسم و... را برای ما فراهم می‌کند. حال دوباره به سؤال اولیه مقاله خود باز می‌گردیم که آیا رفتن عزاداری به سمت مجازی و دنیای مجازی باعث از میان رفتن تقدس عزاداری و مناسک آن شده و آیا این نوع عزاداری باعث سطحی شدن عزاداری و فضای مراسم شده است؟
به اعتقاد نگارنده، وارد شدن عزاداری به دنیای مجازی و ادغام آن با تکنولوژی‌های جدید ارتباطی باعث شده که امکاناتی برای مخاطب فراهم شود که تا قبل از این برای او وجود نداشته است. استفاده مجدد از یک مطلب این امکان را به مخاطب می‌دهد که از مطالب به طور کامل استفاده کند و با توجه به لینک‌هایی که در تارنما وجود دارد مخاطب می‌تواند به اطلاعات دیگری از این موضوع دست پیدا کند و با استفاده از مطالب تکمیلی آن مخاطب به عزاداری خود عمق می‌بخشد.
اما بر اساس نظریه "دورکیم" این نوع از عزاداری باعث شده که حس جمع‌گرایی که یکی از مهم‌ترین کارکردهای دین است از بین برود و این بزرگ‌ترین نقطه ضعف این شیوه از عزاداری و مناسک مذهبی است ولی در کل این دو نوع عزاداری می‌توانند در جهت کامل کردن یکدیگر گام بردارند و نقاط ضعف همدیگر را در کنار هم پوشش دهند.
منابع:
1. الیاده، میرچا (1372)؛ رساله در تاریخ ادیان، ترجمه جلال ستاری، تهران، انتشارات سروش
2 . تامسون، کنت (1381)؛ دین و ساختار اجتماعی، ترجمه علی بهرام‌پور / حسن محدثی، تهران، انتشارات کویر
3. کاستلز، مانوئل (1380)؛ عصر اطلاعات: قدرت، جامعه، فرهنگ (قدرت هویت)، ترجمه حسن چاووشیان، تهران، انتشارات طرح‌نو
4.گیدنز، آنتونی (1376)؛ مبانی جامعه‌شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران، انتشارات نی
5. عاملی، سعید رضا (1384)؛ دین مجازی و دو فضایی شدن محیط دینی، تهران، ارائه شده در همایش دین و رسانه
6. آشنا، حسام الدین (1384)؛ اجتماع محوری در محیط سایبر دینی، تهران، ارائه شده در همایش دین و رسانه
7. ناظم‌زاده، سید علی (1384)؛ نگاه جامعه‌شناختی به نهضت حسینی، نشریه الکترونیکی فصل‌نو
8. خانیکی، هادی (1384)؛ دین‌داری در جامعه شبکه‌ای، تهران، ارائه شده در همایش مؤسسه گفت‌وگوی ادیان
الهه جعفری/ منبع: برهان