گروه سبک زندگی گرداب- اتل‌متل توتوله، گاو حسن چه جوره و ده‌ها بازی دوران بچگی‌ات سرشار از خاطره‌های کودکی است. وقتی به یاد می‌آوری که با بچههای فامیل یا همسایه، پاهای خود را در یک ردیف دراز می‌کردید و مهربانی روی پای شما آهسته قدم می‌زد و این شعر را با آب و تاب می‌خواندید. زمان گذشت، چنان‌که بازی‌ها، قصه‌ها و ترانه‌ها هم در ایستگاه زمان متوقف شدند.
اما کمی پیش از این همه چیز شکل دیگری داشت، حتی اسم بازی‌ها، هوا که رو به گرمی می‌رفت و فصل تابستان که می‌شد سروصدای بچه‌ها حیاط خانه و کوچه را پر می‌کرد، بازیهای بچه‌ها سرشار از هیجان و تحرک بود، آنقدر می‌دویدند و جنب و جوش داشتند که صورتشان موقع بازی گل می‌انداخت و خیس عرق می‌شدند.
شب‌ها هم پیش می‌آمد که از فرط خستگی همان جا کنار سفره شام خورده، نخورده خوابشان می‌برد، هفت سنگ، عمو زنجیرباف، قایم باشک و.... از جمله بازیهای سنتی بود که نسلی تمام بچگی و اوقات فراغت خود را با آن سپری کرده و هنوز هم با گذشت سالها خاطرات زیادی از آن دارند.
حتی اسم همین بازیهای قدیمی برای آن نسل، یا‌دآور خاطراتی شیرین است، اغلب این بازیهای قدیمی به صورت دسته‌جمعی انجام می‌شد، خانه‌های حیاط‌دار و بازیهای دسته‌جمعی با بچههای فامیل و همسایه اجازه نمی‌داد روزهای تعطیل برای بچه‌ها کسل‌کننده و یکنواخت شود. اما امروز همه چیز تغییر کرده حتی بازیهای کودکانه. آپارتمان‌نشینی، شلوغی و ناامنی کوچه و خیابان، اشتغال پدر و مادر و... باعث شده شکل بازیهای امروزی متفاوت از گذشته شود.
آنها امروز دوست دارند انگری‌برد را بازی کند، بچههای امروزی کمتر فرصت، علاقه و امکان بازیهای قدیمی را دارند و کمتر مایلند بازیهای جمعی انجام دهند، اسباب‌بازی‌های انفرادی نزد آنها از محبوبیت زیادی برخوردار است و بازیهای گروهی تقریبا در حال منسوخ شدن است، آنها هیجانی را در بازیهای دیجیتالی جست‌وجو می‌کنند که نسل قدیم هیچ حسی نسبت به آنها ندارند.
دنیای کودکی با بازی و شادی
«دنیای کودکی بدون بازی و خیال اصلا معنا و مفهومی ندارد و تمام کودکان از بازی لذت می‌برند، اما در این میان یک تفاوت عمده وجود دارد و آن هم نوع بازی کودکان است. بازی بچههای دیروز تیله‌بازی و الاکلنگ و گرگم به هوا بود و حال آنکه بازی بچههای امروز با تبلت و رایانه شکل می‌گیرد.»
حسین امیری کارشناس و عضو مرکز توانبخشی بهزیستی در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان ضمن بیان مطلب بالا مقایسه‌ای بین بازیهای ساده دیروز و بازیهای پیچیده امروز کودکان انجام می‌دهد و میگوید: «در گذشته بعضی از بازی‌ها بر عملکرد جسم و نوع حرکات بچه تأثیر می‌گذاشت مثل بازی یه قل دوقل که برای تمرکز و توجه بچه‌ها مفیدبود، از طرفی کودکان با انجام بازیهای گروهی مهربانی و صمیمیت را با هم تقسیم می‌کردند که همین مشارکت آنها را از منزوی بودن در می آورد و از این طریق خیلی چیزها می‌آموختند در حالی‌که بازی بچههای امروزی بیشتر تک‌نفره است و بچه‌ها انگیزه‌ای برای دور هم جمع شدن ندارند.
حتی در این سالها پرداختن به سرگرمی مشاعره که بسیار روی تقویت هوش کودکان اثر دارد، کم شده و جای آن را به بازیهای رایانه‌ای داده است.
از آقای امیری در مورد راهکارها می‌پرسم و اینکه چگونه می‌توان بچه‌ها را از این فضای فناوری حداقل برای بازی و سرگرمی دور کرد.در پاسخ به خانواده‌ها توصیه می‌کند و میگوید: «والدین حتما طی هفته، کودکان خود را به پارک یا فضاهایی که بچه‌ها می‌توانند در آنجا بازی کنند ببرند، تا کمتر احساس تنهایی کنند، چون امروزه دیگر مثل گذشته بچه‌ها در کوچه و خیابان با هم بازی نمی‌کنند و والدین هم بچه‌هایشان را برای بازی به خارج از خانه نمی‌فرستند به همین دلیل حداقل باید هفته‌ای یک بار بچه‌ها را همراهی کنیم، چون اگر آنها را در خانه تنها رها کنیم، روز به روز منزوی‌تر و تنهاتر خواهند شد و در آینده هم روابط اجتماعی خوبی با دیگران نخواهند داشت.»
تفاوت بازیهای دیروز و امروز
از منظر جامعه‌شناسی هم به این مسئله یعنی تفاوت بازیهای دیروز و امروز پرداختیم و نقطه نظرات دکتر حسن جواهری جامعه‌شناس و استاد دانشگاه را جویا شدیم. وی در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان خاطرنشان می‌کند: «بازیهای دیروز و امروز از دو جهت با یکدیگر متفاوت هستند، یکی از نظر تکنولوژی و دیگری از نظر کارکرد. بچههای دیروز با توپ و عروسک بیشتر بازی می‌کردند در حالی‌که بچههای امروز با تکنولوژی سر و کار دارند.»
وی در تکمیل صحبتهایش به مزایا و معایب هر دو، تا حدودی اشاره می‌کند و در مورد دلایل استقبال بچه‌ها از سرگرمی‌های رایانه‌ای میگوید: «بازیهای امروز چون هم پیشرفته‌تر است و هم جذاب‌تر، بچه‌ها بیشتر مجذوب آنها می‌شوند و به همین دلیل کمتر از بازیهای قدیمی و دسته‌جمعی استقبال می‌کنند.»
این جامعه‌شناس می‌افزاید: «حسن بازیهای قدیمی در این بود که تحرک زیادی را می‌طلبید، مثل بازی «دست رشته»، اما بچههای امروز کم‌تحرک‌تر شده‌اند و اغلب ساعتها پشت میز کامپیوترشان نشسته اند، برای همین چاقی مفرط بین کودکان رو به افزایش و روابط اجتماعی بین بچه‌ها کمتر شده است.»
دکتر جواهری در ادامه نظراتش به برخی از بازیهای قدیمی مثل الک دولک و الاکلنگ اشاره کرده و میگوید: «ما بچه که بودیم با لاستیک کهنه دوچرخه و ماشین خیلی بازی می‌کردیم، ما نسلی بودیم که تقریبا خودمان آینده خودمان را ساختیم و روی پای خودمان بزرگ شدیم.»
نظرش را در مورد کودکان امروزی می‌پرسم، می‌خندد و با کمی تأمل میگوید: «کودکان امروز امکانات زیادی در اختیار دارند از سینما گرفته تا اینترنت و تلفن همراه و...، آنها از زندگی توقع زیادی دارند و از آن طرف حوصله سختی کشیدن هم ندارند. برای همین به نظرم عجول‌تر شده‌اند.»
به او می‌گویم بازیهای جدید چقدر در نوع تربیت آنها تأثیر می‌گذارد؟ میگوید: «خیلی زیاد. بیشتر بازیهای بچههای امروز رایانه‌ای است به همین دلیل کمتر به بازیهای گروهی می‌پردازند، بنابراین تنهاتر هستند و این موضوع به مرور زمان در روحیه آنها و آینده‌شان تأثیر خواهد گذاشت. ما باید بچه‌ها را به سمت بازیهای دسته‌جمعی تشویق کنیم و صمیمیت را بین آنها از طریق بازی منتقل سازیم تا در بازیهای گروهی هم ذهن و هم جسم‌شان توأمان پرورش یابد، و بازی بتواند خلاقیت آنها را به کار انداخته و کشف و شهود بیشتری به آنها بدهد و اگر بگوییم اکثر بازیهای امروز از نوع رایانه‌ای در تربیت کودک هیچ تأثیری ندارد، گزافه نگفته‌ایم.»
رابطه اسباب‌بازی با اندیشیدن و تفکر
اسباب‌بازی با فکر و اندیشه برای پرورش تخیلات و گسترش تفکرات بچه‌ها لازم است تا بر اساس آن به اکتشافات و جست‌وجوگری بپردازند.
اما اینکه چگونه می‌توان اسباب‌بازی مناسبی برای دستیابی به این امور پیدا کرد سوالی است که محمدحسین فردجو دبیر شورای نظارت بر اسباب‌بازی‌ها به آن پاسخ می‌دهد.
حظ بردن از بازی
وقتی بخواهیم یک تعریفی از بازی کودک ارائه دهیم یک آیتم و یک موضوع اهمیت پیدا می‌کند و آن حظ بردن کودک از بازی است.
فردجو در این مورد هم به نکات مهمی اشاره می‌کند و در تکمیل صحبتهایش میگوید: «هیچ به این موضوع فکر کرده‌اید که چرا یک کودک از صبح که از خواب بیدار می‌شود دوست دارد بازی کند و والدینش باید او را کنترل کنند تا حتی موقع غذا، دست از بازی بکشد؟ چون او از بازی کردن لذت می‌برد، بازی برای کودک عذاب‌آور نیست و آنچه در بازی کردن مهم است لذت بردن است.»
وی در این مورد توضیح می‌دهد که «خانواده‌ها باید در این حوزه ورود پیدا کنند و مربیان هم باید بازیهای مربوطه را معرفی کنند. و اگر بچه‌ها در مسیری که رشد کردند با هم مقایسه شوند می‌بینیم که در برخی موارد خلأهایی به چشم می‌خورد، بعضی از بچه‌ها معنی بلندی، کوتاهی، چاقی و لاغری و حتی رنگها را نمی‌دانند، خیلی از بچه‌ها با بازیهای کامپیوتری آنقدر سرگرمند که از آموزش این مفاهیم غافل می‌مانند. اسباب بازی‌ها و به خصوص بازیهای قدیمی این کمک را به کودکان کرد تا در کمترین زمان، انتقال مفاهیم را تجربه کنند.»
با یک رینگ دوچرخه و یک تخته چوب ساعتها بازی می‌کرد و وقتی رینگ روی زمین راه می‌رفت، صدای طوقه دوچرخه روی هر سطحی برای او آوازی داشت و آهنگی که کودک دهه پنجاه از آن بسیار لذت می‌برد. او دیگر نیازی به یک اسباب‌بازی پیچیده نداشت.
اسباب‌بازی‌های قدیمی مثل فرفره و تبلک ساده بودند و ارزان و پشت بازی با همه آنها دنیایی از تجربه بود. در بازیهای قدیمی استعدادیابی وجود داشت که در بازیهای پرزرق و برق امروز وجود ندارد.
دنیایی پر از دیجیتال از بدو تولد
به او می‌گویم شما به طور کلی بازیهای دیجیتالی را رد می‌کنید؟ میگوید: «در حوزه دیجیتال نمی‌توانیم کتمان کنیم که دنیای امروز خالی از دیجیتال باشد. برخی از بازیهای جدید خلاقانه است و کمک آموزشی هستند و کودک را در مراحل رشد شخصیتی و توانمندسازی بهره‌مند می‌سازد.»
اما کودک از زمان تولد با دنیای دیجیتال آشنا می‌شود، دنیایی که پر از امور مدرن و جدید است و حتی قبل از خواندن و نوشتن با ادوات و سخت‌افزار و نرم‌افزار آشنا می‌شود. بچه5-6 ساله خواندن و نوشتن نمی‌داند، اما بر اساس تجربه و تصویرسازی و دقتی که دارد، موبایل پدر و مادر را برداشته و وارد برنامه‌ها می‌شود و چه بسا برنامه‌ها و شرایط قبلی را هم تغییر می‌دهد.
این مسائل نشانگر آن است که ما نمی‌توانیم از ورود کودک و نوجوان خود به دنیای دیجیتال جلوگیری کنیم، اما باید در این حوزه کنترل و مدیریت جدی داشته باشیم. نحوه نقش و شرایط فیزیکی او را کنترل کنیم و به تحقیقات و پژوهش‌های چاپ شده توجه کرده و شرایط را برای استفاده کردن از این فضا برای کودک آماده کنیم.
ضمن آنکه والدین باید در مورد محتوای بازی‌ها تحقیقات لازم را به عمل آورند.
دبیر شورای نظارت بر اسباب‌بازی‌ها در مورد اقدامات انجام شده از سوی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بر تولید و توزیع اسباب‌بازی‌ها با اشاره به اینکه موضوع اسباب‌بازی یک مسئله پیش پا افتاده‌ای نیست که خانواده‌ها آن را صرفا وسیله سرگرم کردن کودکان بدانند، میگوید: «اسباب‌بازی فقط کودک را آرام و سرگرم نمی‌کند، بلکه در رشد و شکل‌گیری شخصیت کودک کاملا تاثیر دارد.»
فردجو با بیان این نکته که ما از سال 90 برای ساماندهی اسباب‌بازی در داخل کشور به تولیدکنندگان مجوز الزامی می‌دهیم، در تکمیل صحبتهایش میگوید: «روی اسباب‌بازی‌ها، هولوگرام نصب می‌شود که شماره مجوز و ویژگی اسباب‌بازی روی آن درج می‌شود و اگر مصرف‌کنندگان این هولوگرام را به سامانه پیام کوتاه ما ارسال کنند شناسنامه اسباب‌بازی در اختیار والدین قرار می‌گیرد.»
فردجو میگوید: «در این سامانه علاوه بر این هر نوع اطلاعات در زمینه سن بچه‌ها و ویژگی بازی و... را به والدین می‌دهد، فقط کافی است پدر و مادرها عدد سن فرزند خود را به سامانه 300074010 ارسال کنند تا اطلاعات لازم در اختیار آنها قرار گیرد.»
وی با ارائه آماری در زمینه تولید اسباب‌بازی‌های داخلی میگوید: «در سال 81 تنها یک درصد اسباب‌بازی خلاقانه داشتیم و در سال 93 این تولیدات به 5 درصد افزایش یافت همچنین در سال 93، 362 پرونده ثبتی برای تولید و 126 پرونده مجوز تولید اسباب‌بازی داخلی داشتیم.»