امروزه رسانه و فضاي مجازي، يکي از مهمترين و پر‌دغدغه‌‌ترين مباحث جامعه به شمار مي‌آيد.گرچه درقرآن از بحث فضاي مجازي به دليل نوپديد بودن آن سخن به ميان نيامده، اما مي‌توان از ميان آيات الهي به کلام‌هايي ازخداوند اشاره کرد که به مسائل پيرامون اين مقوله اشاره دارد. در اين باره مي‌توان به دو مؤلفه اشاره کرد؛ يکي بحث ويژگي‌هاي رسانه مطلوب و ديگري آسيب‌هاي پيش روي رسانه و فضاي مجازي. ما در اين مقاله با تطبيق آيات الهي، به اين دومقوله پرداخته‌ايم.
الف) ويژگي‌هاي رسانه مطلوب
1. صداقت
رعايت اصل صداقت در کارها همواره مورد تاکيد دين ما قرار گرفته است. خداوند تبارک و تعالي به پيامبر اسلام مي‌فرمايد که در راه رساندن اخبار حق به انسان‌ها اگر نظر‌هاي خود را دخالت دهي و بخواهي از خودت سخني به اخبار و الهامات ما بيفزايي رگ تو را قطع خواهيم کرد:
وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنَا بَعْضَ الْأَقَاوِيلِ، لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْيَمِينِ، ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِينَ (حاقه،46-44).
خداوند متعال در قرآن کريم با تاکيد برحق و حقيقت، به جدايي حق از باطل اشاره مي‌کند و همگان را به پذيرش آموزه‌هاي حق‌محور خود فرامي‌خواند:
آمِنُوا بِما أَنْزَلْتُ مُصَدِّقًا لِما مَعَکُمْ وَ لا تَکُونُوا أَوّلَ کافِرٍ بِهِ(بقره،41)
«و به آن‌چه فرستاديم(قرآن)، ايمان آوريد؛ در حالي که (قرآن) تصديق‌کننده چيزي است که با شماست و نخستين کافر به آن نباشيد».
2. دين محوري
رسانه ديني و ارزشي بايد از ساحت دين وآموزه‌هاي آن دفاع کند و محور فعاليت‌هاي خود را بر همين مبنا استوار سازد. خداوند در آيه 39 سوره مبارکه احزاب مي‌فرمايد:
الّذينَ يُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللّهِ وَ يَخْشَوْنَهُ وَ لا يَخْشَوْنَ أَحَدًا إِلاّ اللّهَ
«کساني که پيام‌هاي خدا را مي‌رسانند و از او مي‌هراسند و از هيچ کس جز خدا نمي‌هراسند.»
اين پيام‌رساني بر محور دين دقيقا از آن‌جايي اهميت مي‌يابد که جبهه باطل نيز به تبليغ و ترويج آموزه‌هاي ضد ديني مي‌پردازد:
الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمُنْکَرِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ(توبه،67)
رسانه‌هاي ضد ديني اين رويّه را با تبليغ عليه رسانه‌هاي ديني عملي مي‌سازند:
وَ قالَ الّذينَ کَفَرُوا لا تَسْمَعُوا لِهذَا الْقُرْآنِ وَ الْغَوْا فيهِ لَعَلّکُمْ تَغْلِبُونَ(فصلت،26)
«و کساني که کافر شدند، گفتند: به اين قرآن گوش ندهيد و لغو و باطل را در آن داخل کنيد؛ شايد بر آن غلبه کنيد.»
3. رعايت انصاف
رسانه از نگاه دين و قرآن بايد انصاف‌محور باشد و عدالت را رعايت کند. خداوند متعال براي تبيين اين موضوع، اين مسأله را از ويژگي‌هاي قرآن کريم مي‌شمارد. در آيه 42 سوره فصلت آمده است:
لا يَأْتيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزيلٌ مِنْ حَکيمٍ حَميد
«باطل از پيش روي و از پشتش در آن راه ندارد و فروفرستاده شده‌اي از سوي حکيم ستوده است.»
همچنين درآيه 25 سوره حديد آمده است:
وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْميزانَ لِيَقُومَ النّاسُ بِالْقِسْطِ
«و با آن‌ها کتاب و ميزان فرستاديم تا مردم، قسط و عدل را به پا دارند».
طبق آيات قرآن کريم، استفاده ابزاري از هرچيزي -واز جمله رسانه- تقبيح و استفاده غير منصفانه از آن براي کوبيدن مخالفان منع شده است:
وَ إِذْ أَخَذَ اللّهُ ميثاقَ الّذينَ أُوتُوا الْکِتابَ لَتُبَيِّنُنّهُ لِلنّاسِ وَ لا تَکْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ وَ اشْتَرَوْا بِهِ ثَمَنًا قَليلاً فَبِئْسَ ما يَشْتَرُونَ(آل‌عمران،187)
«و به يادآور زماني را که خداوند از کساني که به آنان کتاب داده شد، پيمان گرفت که حتماً بايد آن را براي مردم بيان کنيد و کتمانش نکنيد. پس آن‌ها آن را پشت سر خود انداختند و به بهاي کمي مبادله کردند. پس چه معامله بدي کردند».
4. ظلم‌ستيزي
يکي از مهمترين ويژگي‌هاي يک رسانه، خاصيت ظلم‌ستيزي و مبارزه با طاغوت است.
خداوند در آيات گوناگون خود، بر اصل ظلم‌ستيزي پيامبران تاکيد کرده، آن را وظيفه رسولان الهي مي‌داند. براي نمونه در آيه 24سوره مبارکه طه بر همين اصل تاکيد مي‌فرمايد. طبيعي است که اين اصل مهم در همه عرصه‌ها به‌ويژه عرصه رسانه‌ها که رسالت مهم هدايت افکار عمومي را عهده‌دار هستند و نقش بسزايي در افشاي خط پليد ظلم وتباهي دارند، جريان مي‌يابد.
5. مستدل بودن
يک رسانه بايد مستدل سخن بگويد تا بتواند با سخن‌گفتن بر محور حق و استدلال، رسانه‌هاي منحرف را به چالش کشانيده، مخاطبان خود را آگاهي بيش‌تري ببخشد. قرآن کريم در اين باره تاکيد مي‌کند که:
قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ هذا ذِکْرُ مَنْ مَعِيَ(بقره،111)
«بگو برهانتان را بياوريد. اين سخن کساني است که با من هستند».
خداوند در آيه 57 سوره مبارکه انعام نيز مي‌فرمايد:
قُلْ إِنّي عَلي بَيِّنَةٍ مِنْ رَبّي
«بگو من از جانب پروردگارم دليل آشکاري دارم».
ب) آسيب‌هاي رسانه
در کنار بيان ويژگي‌هاي يک رسانه مطلوب، بايد به آسيب‌هايي نيز که رسانه‌ها با آن روبه‌رو هستند اشاره شود. در يک نگاه کلي مي‌توان مهمترين آسيب‌هايي که رسانه را مورد چالش قرار مي‌دهد را اينگونه برشمرد:
1. دروغ پراکني
شايد بتوان مهمترين آسيب پيش روي رسانه را دروغ‌پراکني و نشر اکاذيب دانست.دقيقا به همين دليل است که خداوند در آيه 6 سوره مبارکه حجرات، برلزوم تحقيق در درستي اخبار تاکيد مي‌کند:
يا أَيّهَا الّذينَ آمَنُوا إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيّنُوا أَنْ تُصيبُوا قَوْمًا بِجَهالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلي ما فَعَلْتُمْ نادِمينَ
«اي کساني که ايمان آورده‌ايد! اگر شخص فاسقي خبري براي شما آورد، درباره آن تحقيق کنيد؛ مبادا در صورت عمل‌کردن بدون تحقيق، به گروهي از روي ناداني آسيب برسانيد و از کرده خود پشيمان شويد.»
2. شايعهپراکني
در راستاي چالش دروغ‌پراکني، بايد به آسيب بزرگي به نام شايعهپراکني نيز اشاره شود که رسانه‌هاي غيرمطلوب به اين آسيب بزرگ دچار هستند. قرآن کريم در آيات متعددي، از اين آسيب بزرگ خبر داده، همگان را به دوري از آن فرامي‌خواند. براي نمونه در آيه 83 سوره مبارکه نساء مي‌فرمايد:
وَ إِذَا جَاءَهُمْ أَمْرٌ مِّنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُواْ بِه وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلىَ الرَّسُولِ وَ إِلىَ أُوْلىِ الْأَمْرِ مِنهمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنبِطُونَهُ مِنهْم وَ لَوْ لَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَنَ إِلَّا قَلِيلًا
«و چون از ناحيه كفار خبرى از امن و يا خوف به اين سست‌ايمان‌ها برسد آن را منتشر سازند، در حالى كه اگر قبل از انتشار، آن را به اطلاع رسول و كارداران خويش رسانده، درستى و نادرستى آن را از آنان بخواهند، ايشان كه قدرت استنباط دارند، حقيقت مطلب را فهميده، به ايشان مىگويند و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود، جز مواردى انگشت‌شمار هر لحظه شيطان را پيروى مىكرديد.»
پس از هجرت پيامبر(ص) به مدينه و تشکيل حکومت، منافقان و شايعه‌پراکنان، به نشر اخبار دروغ براي تضعيف روحيه مسلمانان پرداختند. قرآن کريم در اين باره مي‌فرمايد:
لئِنْ لَمْ يَنْتَهِ الْمُنافِقُونَ وَ الّذينَ في قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْمُرْجِفُونَ فِي الْمَدينَةِ لَنُغْرِيَنّکَ بِهِمْ ثُمّ لا يُجاوِرُونَکَ فيها إِلاّ قَليلاً مَلْعُونينَ أَيْنَما ثُقِفُوا أُخِذُوا وَ قُتِّلُوا تَقْتيلاً سُنّةَ اللّهِ فِي الّذينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنّةِ اللّهِ تَبْديلاً (احزاب،62-60)
«اگر منافقان و بيماردلان و آن‌ها که اخبار دروغ و شايعه‌هاي بي‌اساس در مدينه منتشر مي‌کنند، دست از کار خود برندارند، تو را بر ضدّ آنان مي‌شورانيم. سپس جز مدت کوتاهي نمي‌توانند در کنار تو در اين شهر بمانند و از همه جا طرد مي‌شوند و هر جا يافته شوند، دستگير خواهند شد و به سختي به قتل خواهند رسيد».
3. سخنان اغواگرايانه
يکي ديگر از آسيب‌هاي رسانه اي را بايد پخش سخن باطل در رنگ و لعاب‌هاي اغواگرايانه دانست. خداوند در آيه 4 سوره مبارکه منافقون مي‌فرمايد:
وَ إِذَا رَأَيْتَهُمْ تُعْجِبُكَ أَجْسَامُهُم وَ إِن يَقُولُواْ تَسْمَعْ لِقَوْلهِم كَأَنهَّمْ خُشُبٌ مُّسَنَّدَة يحَسَبُونَ كل صَيْحَةٍ عَلَيهْم هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُم قَاتَلَهُمُ اللَّه أَنىَ يُؤْفَكُونَ
«اى رسول! تو چون (از برون) كالبد جسمانى آن منافقان را مشاهده كنى (به آراستگى ظاهر) تو را به شگفت آرند و اگر سخن گويند (بس چرب‌زبانند) به سخن‌هايشان گوش فرا خواهى داد (ولى از درون) گويى كه چوبى خشك بر ديوارند (و هيچ ايمان و معرفت ندارند و چون در باطن نادرست و بدانديشند) هر صدايى بشنوند بر زبان خويش پندارند. اى رسول! (بدان كه) دشمنان (دين و ايمان) به حقيقت اينان هستند، از ايشان بر حذر باش، خدايشان بكشد، چقدر (به مكر و دروغ) از حق بازمىگردند.»
خداوند، اين عمل اغواگران را در جهت تحت تاثير قراردادن مردم ارزيابي کرده، مي‌فرمايد:
لَوْ خَرَجُواْ فِيكمُ مَّا زَادُوكُمْ إِلَّا خَبَالًا وَ لَأَوْضَعُواْ خِلَالَكُمْ يَبْغُونَكُمُ الْفِتْنَةَ وَ فِيكم سَمَّاعُونَ لهم وَ اللَّهُ عَلِيم بِالظَّالِمِينَ(توبه،47)
«اگر با شما بيرون شده بودند در كارتان جز فساد نمىافزودند و ميان شما اراجيف انتشار داده فتنهجويى مىكردند و (چون) در ميان شما زودباوران (نيز) بودند (در نتيجه تحت تاثير اراجيف آنان قرار مىگرفتند) و خدا ستمكاران را خوب مىشناسد.»
4. اهانت
يکي ديگر از آسيب‌هاي رسانه‌اي و به‌ويژه فضاي مجازي، اهانت به ديگران است. اين مسأله به شدت از سوي قرآن کريم نهي شده است:
يا أَيّهَا الّذينَ آمَنُوا لا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسي أَنْ يَکُونُوا خَيْرًا مِنْهُمْ وَ لا نِساءٌ مِنْ نِساءٍ عَسي أَنْ يَکُنّ خَيْرًا مِنْهُنّ(حجرات،11)
«اي کساني که ايمان آورده ايد! نبايد گروهي از مردان شما گروه ديگر را مسخره کنند، شايد آن‌ها از اين‌ها بهتر باشند و نه زناني زنان ديگر را، شايد آنان بهتر از اينان باشند».
درآيه 65 سوره مبارکه توبه نيز آمده است:
ولئن سألتهم ليقولن انما كنا نخوض ونلعب قل ابالله و اياته و رسوله كنتم تستهزؤن
»واگر از آن‌ها بپرسند چرا سخريه و استهزاء مي‌كنيد، پاسخ دهند كه ما به مزاح ومطايبه سخن رانديم. اي رسول! بگو به آن‌ها آيا با خدا وآيات خدا و رسول خدا تمسخر مي‌کنيد؟!»
البته اين مسأله با اصل «جواز افشاي ستمگر» منافاتي ندارد. اگر چه اسلام بدگويي و اهانت به ديگران را حرام شمرده است، اما فرد ظالم و ستمگر از اين قاعده مستثناست و مي‌توان در همان زمينه‌اي که قصد ستمگري داشته، او را افشا کرد. قرآن کريم در اين زمينه مي‌فرمايد:
لا يُحِبّ اللّهُ الْجَهْرَ بِالسّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلاّ مَنْ ظُلِمَ وَ کانَ اللّهُ سَميعًا َليمًا (نساء،148)
«خداوند دوست ندارد کسي با سخنان خود بدي‌ها را اظهار کند، مگر آن کسي که مورد ستم واقع شده باشد. خداوند، شنوا و داناست.»
5. فريب‌کاري و شبهه‌افکني
فريب‌کاري، شبهه‌افکني و ايجاد ترديد و دودلي را بايد از ديگر آسيب‌هاي فضاي مجازي و رسانه‌اي به شمار آورد. خداوند متعال در آيه 45 سوره توبه مي‌فرمايد:
إِنَّمَا يَسْتَئذِنُكَ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الاَخِرِ وَ ارْتَابَتْ قُلُوبُهُمْ فَهُمْ فىِ رَيْبِهِمْ يَترَدَّدُونَ
«تنها كسانى كه به خدا و روز جزا ايمان ندارند و دل‌هايشان به شك افتاده و در شك خويش سرگردانند، از تو اجازه مىخواهند.»
همچنين در آيه 109سوره بقره نيز، تضعيف ايمان‌ها و دعوت به كفر را از آرزوهاي جبهه باطل مي‌داند:
وَدَّ كَثِيرٌ مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَوْ يَرُدُّونَكُم مِّن بَعْدِ إِيمَانِكُمْ كُفَّارًا حَسَدًا مِّنْ عِندِ أَنفُسِهِم مِّن بَعْدِ مَا تَبَين لَهُمُ الْحَق فَاعْفُواْ وَ اصْفَحُواْ حَتىَ يَأْتي اللَّهُ بِأَمْرِه إِنَّ اللَّهَ عَلىَ كُل شىَْءٍ قَدِيرٌ
«بسيارى از اهل كتاب دوست مي‌دارند و آرزو مىكنند اى كاش مي‌توانستند شما را بعد از آن‌كه ايمان آورديد، به كفر برگردانند و اين آرزو را از در حسد در دل مىپرورند بعد از آن‌كه حق براى خود آنان نيز روشن گشته، پس فعلا آنان را عفو كنيد و ناديده بگيريد تا خدا امر خود را بفرستد كه او بر هر چيز قادر است.»
قرآن همچنين دشمنان را دائم در حال كيد و فريب دانسته، مي‌فرمايد:
إِن تمَسَسْكُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَ إِن تُصِبْكُمْ سَيِّئَةٌ يَفْرَحُواْ بِهَا وَ إِن تَصْبرِواْ وَ تَتَّقُواْ لَا يَضُرُّكُمْ كَيْدُهُمْ شَيْا إِنَّ اللَّهَ به ما يَعْمَلُونَ محُيط(آل‌عمران،120)
«اگر خيرى به شما برسد، آن‌ها ناراحت مىشوند و اگر مصيبتى برسد خوشحال مىگردند و شما اگر صبر كنيد و از خدا بترسيد، كيد آن‌ها هيچ ضررى به شما نمىزند كه خدا به آن‌چه مىكنيد، احاطه دارد.»
6. گسترش فحشا ومنکرات
از ديگر آسيب‌هاي فضاي رسانه اي و مجازي، دعوت به بدي و فحشا است. رسانه‌ها به سبب گسترش فراوان و نفوذ در زندگي مردم، در صورت اشاعه فحشا و منکرات، مي‌توانند نقش بسيار برجسته‌اي در راه انحراف جامعه ايفا کنند. خداوند يکي از خصائص جبهه باطل را نيز همين موضوع مي‌داند:
انَّما يَأْمُرُكُمْ بِالسُّوءِ وَ الْفَحْشاءِ وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ(بقره،169)
«او تنها شما را به بدى و فحشاء و گفتن سخنان بى‌دليل و نسبت‌دادن آن به خدا وامي‌دارد.»
7. فراموشي ياد خدا
آخرين و اصلي‌ترين آسيب يک رسانه اين است که با کارکرد غير مطلوب خود، زمينه فراموشي ياد خداوند متعال را در فکر و ذهن جامعه فراهم سازد. خداوند به صراحت تاکيد مي‌فرمايد که:
وَ لاَ تَكُونُواْ كَالَّذِين‌َ نَسُواْ اللَّهَ فَأَنسئهُم‌ْ أَنفُسَهُم‌ْ أُوْلئكَ هُمُ الْفَـَاسِقُون(حشر،19)
«و همچون كساني نباشيد كه خدا را فراموش كردند و خدا نيز آن‌ها را به خودفراموشي گرفتار كرد، آن‌ها فاسقانند.»
پيامدهاي آسيب فراموشي ياد خدا نيز بسيار سنگين خواهد بود:
وَ مَنْ أَعْرَضَ عَن ذِكْرِى فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكاً وَ نحَشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَمَةِ أَعْمَى(طه،124)
«و هر كس از ياد من روى‌گردان شود، زندگى (سخت و) تنگى خواهد داشت و روز قيامت، او را نابينا محشور مىكنيم!»