جدال فرهنگ فضای مجازی با فرهنگ کتاب و کتابخوانی/ فضای مجازی چه بر سر کتاب‌ها آورده است؟

گروه فرهنگ و جامعه گرداب- با ورود اینترنت به کشور و همزمان با افزایش سالانه کاربران فضای مجازی، به تدریج فرهنگ جامعه کاربران فضای مجازی در کشور دچار تغییرات گسترده و بنیادینی شده است.

یکی از مهمترین تغییراتی که در زندگی حدود 30 میلیون کاربر فضای مجازی اتفاق افتاده است، تغییر در سبک و میزان مطالعه آنها است.

در حال حاضر کاربران فضای مجازی زمان زیادی را برای استفاده از فضای مجازی و مرور مطالب در صفحات وب اختصاص می دهند، اما براستی این زمان زیاد برای مرور مطالب می تواند جای فرهنگ کتاب و کتابخوانی را در جامعه بگیرد؟

کاربران فضای مجازی اذعان دارند که تعدد صفحات بالا در این فضا موجب می شود که وقت کافی برای مطالعه آنها نداشته باشند؛ در حقیقت کاربر خود را با تعداد زیادی صفحه و وقت اندکی مواجه می بیند و همین موضوع باعث می شود به جای مطالعه دقیق به مرور سطحی رو بیاورد.

مرور سطحی داده ها باعث درک سطحی از مطالب هم شده و از طرف دیگر این مطالب به شدت فرار بوده و از ذهن مخاطب با گذشت زمان کوتاهی حذف می شوند؛ این موضوع بازدهی مطالعه را نیز پایین می آورد.

یکی از کاربران فضای مجازی که مطالعه الکترونیکی زمان زیادی از او را می گیرد، در همین راستا گفت: هنگامی که 2 ساعت تمام برای وب گردی و مرور صفحات فضای مجازی وقت می گذارم، بعد از این زمان تنها 20 درصد مطالب را به خاطر دارم هرچند اگر این مطالب را در جای دیگر ببینم متوجه می شوم که آن را قبلاً خوانده ام.

ارتباط صفحات با یکدیگر نیز معضل بزرگی برای مطالعه به شمار می رود، به طوری که هنگام تورق یک کتاب به خاطر محدود بودن نوشته های آن به ناچار از مطالب همان کتاب استفاده کرده و یک مبحث را به طور کامل مطالعه میکنیم اما با ورود به صفحات فضای مجازی و باز شدن صفحات نامرتبط در کنار یکدیگر تمرکز کافی برای مطالعه یک مبحث وجود ندارد و سطح مطالعه به شدت کاهش پیدا می کند. معمولا در فضای مجازی یک کاربر بیشتر از اینکه وقتی برای مطالعه اختصاص بدهد معمولا در فرصتی که دارد به دنبال پیدا کردن و ذخیره کردن اطلاعات و مطالب مورد نیاز است این درحالی است که بسیاری از ما تجربه کرده ایم که بعد از ذخیره بسیاری از اطلاعات دیگر به سراغ آن نرفته ایم. همچنین انبوه مطالب موجود در اینترنت نوعا باعث از بین رفتن تمرکز فرد و از این شاخه به آن شاخه پریدن وی می شود.

شاید اگر تعداد صفحات در فضای مجازی محدود بود دیگر چنین اتفاقی نمی افتاد؛ اما امکان دسترسی نامحدود به اطلاعات با انواع جذابیت هایی که فضای مجازی برای کاربران دارد افراد را بیشتر وسوسه می کند تا نگاهی گذرا به آن صفحات بیندازند.

تولیدکنندگان محتوا برای آنکه در بازار رقابت پیروز شوند، مطالب خود را طوری تنظیم می کنند که مخاطب در کمترین زمان ممکن برداشت کافی از محتوا داشته باشد، به عبارت دیگر همانطور که در فضای مجازی مشاهده می شود اکثر مطالب در عین القای منظور خود کوتاه هستند.

این امر در دراز مدت میل و رغبت کاربر را برای استفاده از کتاب و سایر منابع مکتوب از بین می برد، چرا که کوتاه ترین کتاب ها حداقل دارای 50 صفحه بوده و این تعداد صفحات خارج از حوصله مخاطبان خواهد بود.

به نظر می رسد با گذشت زمانی نه چندان دراز، اگرچه ساعت مطالعه افراد در اثر استفاده از اینترنت افزایش یافته است، اما به خاطر عدم تمرکز و گرایش کمتر به مطالعه کتب کاغذی، این ساعت بسیار غیر مفید خواهد بود به طوری که مطالعه سطحی جایگزین مطالعه عمیق شده و استفاده از کتب کاغذی دیگر فراموش می شود.

سرعتی که به دنبال استفاده از فضای مجازی، کاربر برای پاسخگویی به سوالات خود آن را تجربه می کند، رغبت مخاطب را برای تورق در کتب از بین برده و در حقیقت فرهنگ کتابخوانی را قربانی می کند.

هرچند امروزه برای مقابله با نرخ کاهشی کتابخوانی در جهان، کتابخانه های دیجیتالی بسیاری راه اندازی شده اند، اما همچنان مطالب جذاب و متنوع در فضای مجازی یکی از موانع پیش روی استفاده از این کتابخانه ها به شمار می رود.

سیداحمدرضا دستغیب، عضو کمیسیون ملی فضای مجازی هم با نگاهی انتقادی به تأثیرات سوء فضای مجازی بر فرهنگ کتابخوانی معتقد است: یک دهه قبل روزنامه خوانی رایج بود، اما در چندسال اخیر اقبال به فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی بسیار زیاد شده است.

وی آمار و ارقام موجود درباره میزان صرف زمان جامعه در شبکه‌های اجتماعی را نگران کننده دانست و گفت: زمانی که می‌تواند و باید صرف مطالعه و دیگر امور ارزشمند و تاثیرگذار شود، به خواندن یادداشت‌های موجود در فضای مجازی معطوف شده است، مطالبی که اغلب فاقد پایه دانشی دقیق و اطلاعات سنجیده است.

به اعتقاد بسیاری از کارشناسان فرهنگی گسترش فضاهاي مجازي و شبكه هاي اجتماعي در كاهش كتابخواني تاثير زيادي داشته است؛ این کارشناسان معتقدند کتابخوانی بایستی به صورت یک فرهنگ جامع و فراگیر از کودکی افراد در جامعه با آنها همراه شود.

به این صورت که اگر فرهنگ کتاب خوانی در کودکان یک جامعه نهادینه شود، یک نسل رشد یافته در این زمینه خواهیم داشت که فرزندان خود را با این فرهنگ آشنا خواهند کرد.

امروزه شاهد هستیم کودکان یک جامعه پیش از آنکه با کتاب و فرهنگ کتابخوانی آشنا شوند، استفاده از اینترنت را آموزش می بینند، تا جایی که کودک قبل از خواندن و نوشتن، استفاده از فضای مجازی را یاد می گیرد.

از چنین کودکانی نمی توان انتظار داشت که کتابخوانی را بر مرور مطالب همراه با عکس در فضای مجازی ترجیح بدهند، از این رو بایستی اقدامی صحیح از سوی متولیان این امر در جامعه صورت بگیرد.

یکی از نکات مهمی که نیاز است به آن اشاره شود، این است که یکی از اثرات و فواید مطالعه، کاهش استرس و رسیدن به آرامش است؛ بطوریکه پژوهشگران ادعا می‌کنند شش دقیقه مطالعه تا 68 درصد استرس را کاهش می دهد! با این حال به نظر می رسد این امر بیشتر از طریق مطالعه کتاب مکتوب حاصل می شود تا مطالعه در فضای مجازی چرا که فضای مجازی به خاطر سرعت بالا و انبوه مطالبی که ارائه می دهد مرهون استرس و شتاب است.

خوشبختانه امروزه در فضای مجازی گروه های کتابخوانی زیادی برای علاقمندان تشکیل شده است، هرچند تعداد اعضای این گروه ها در مقایسه با تعداد اعضای گروه های سرگرمی و ... بسیار کمتر است.

یکی دیگر از مشکلاتی که مطالعه در فضای مجازی برای افراد به وجود می آورد این است که مبنای اطلاعات وسیعی که در این فضا وجود دارد مشخص نیست؛ هیچ کس صحت و سقم چنین مطالبی در فضای مجازی را بررسی نکرده است، این درحالی است که کتب زیادی که منتشر می شوند همگی به تأیید نهادهای مربوط رسیده اند و صحت و بنیان های اعتقادی و اندیشه ای در آنها بررسی شده است.

ارائه اطلاعات غلط در فضای مجازی و تکیه افراد بر آنها باعث به وجود آمدن تشتت فکری در مخاطبان می شود؛ در این صورت در کمترین زمان ممکن تمام اندیشه ها و اعتقادات مخاطب به یک باره از بین خواهد رفت. می توان گفت استفاده از فضای مجازی به جای کتاب ها، منجر به تغییر اندیشه و آرای مخاطبان می شود.