شبكههاي اجتماعي را فراتر از گونههاي وب سايت مي توان به عنوان رسانههاي جديدي در نظر گرفت كه در ساختارهاي اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي و سياسي تغييراتي ايجاد كرده اند.
گرداب- شبكههاي اجتماعي مجازي، نسل جديدي از وب سايت‌هاي اينترنتي هستند. در اين وب سايت‌ها، كاربران اينترنتي حول محور مشتركي به صورت مجازي با هم جمع مي شوند و جماعت هاي آنلاين را تشكيل مي دهند. هزاران شبكه اجتماعي در اينترنت فعال هستند كه هر كدام بر مبناي موضوع خاصي راه اندازي شده اند.شبكههاي اجتماعي زيادي با موضوعاتي از قبيل انگيزههاي حرفهاي و شغلي، دوست يابي، علايق مشترك در حوزههاي مختلف (سينما، ورزش، موسيقي)، زبان مشترك، مليت مشترك، دين مشترك و غيره در فضاي مجازي فعال هستند و هر كدام ميليونها كاربر اينترنتي را جذب كرده اند. این سايت ها در سال هاي اخير، جايگاه قابل توجهي در اينترنت پيدا كرده اند و به رده پربيننده ترين هاي فضاي مجازي راه يافتهاند. آمارهاي مربوط به رفتار كاربران اينترنتي نشان مي دهد گرايش به سايت هاي شبكه اجتماعي در سراسر دنيا همچنان رو به رشد است و اين سايت‌ها در دنياي آينده اينترنت نقش بيشتري خواهند داشت.
شبكههاي اجتماعي يكي از انواع رسانههاي اجتماعي محسوب مي‌شوند. رسانههاي اجتماعي در سال هاي اخير در زندگي آنلاين و آفلاين كاربران اينترنتي آنچنان تأثيرگذار بوده‌اند كه شكلهاي ارتباطات اجتماعي نيز از اين رسانههاي جديد تأثير پذيرفته است.
شبكههاي عمومي و تخصصي
شبكههاي اجتماعي را در ساده ترين تقسيم بندي مي توان در دو گروه عمومي و خاص قرار داد. در شبكههاي اجتماعي عمومي، كاربران اينترنتي با انگيزهها و اهداف مختلف حضور دارند و شبكه سازي مجازي‌شان را از طريق اين وب سايت‌ها دنبال مي‌كنند، ولي شبكههاي اجتماعي خاص حول موضوعي ويژه شكل گرفته اند و تعداد كاربران شان نيز كمتر است. فيس بوك، اوركات و ماي اسپيس مهم ترين شبكههاي اجتماعي عمومي در دنياي اينترنت هستند. اما اين شبكههاي اينترنتي عمومي نيز اغلب در ابتداي فعاليت‌شان با تعريف محدودي آغاز به كار كرده اند و به تدريج عمومي شده اند. چنانكه فيس بوك كه امروزه به بزرگ ترين شبكه اجتماعي دنيا تبديل شده است، در سال ۲۰۰۴ شبكه اجتماعي دانشجويان دانشگاه هاروارد بود. دايره كاربران فيس بوك در چند مرحله گسترش پيدا كرد تا اينكه در سال ۲۰۰۶ به همه كاربران اينترنت رسيد. ماي اسپيس نيز در ابتدا با تمركز بر جذب كاربران نوجوان و جوان شروع به فعاليت كرد و "بند"هاي موسيقي از جمله گروههايي بودند كه از اين وب سايت استقبال كردند.
در شبكههاي اجتماعي عمومي هر نوع كاربري حضور دارد و اغلب دوستان و آشنايان آنلاين را مي توان در آنها پيدا كرد، تعداد كاربران معروف‌ترين اين نوع شبكهها اغلب به چندصد ميليون نفر مي رسد. علاوهبر اين‌ها، شبكههاي اجتماعي خاصي نيز وجود دارند كه بر محوريت موضوعي مشخص فعاليت مي كنند. به عنوان مثال، لست.افام (Last.fm) از جمله معروف‌ترين آنهاست كه علاقه مندان به موسيقي را گرد هم جمع كرده، يا گودريدز (GoodReads) كه شبكه اجتماعي مخصوص علاقه مندان به كتاب است و فليكر (Flickr) كه وب سايتي براي علاقه مندان به عكاسي است.
گاهي نيز فعاليت شبكههاي اجتماعي بر محوريت كاربران متعلق به كشور يا زبان يا نژاد يا دين خاصي متمركز است. مثلا كيوزون (Qzone) كه از بزرگ ترين وب سايت‌هاي دنياست، شبكه اجتماعي چيني هاست. درباره طيف گستردهاي از موضوعات، شبكههاي اجتماعي خاص ايجاد شده است كه از طرفداران يك تيم فوتبال تا فارغ التحصيلان يك دانشگاه را شامل مي شود. حتي درباره سگ ها و گربهها نيز شبكههاي اجتماعي راه اندازي شده است و صاحبان آنها مي توانند با حضور در اين وب سايت ها براي حيوانات شان پروفايل ايجاد كنند. تولد داگزتر (Dogster) و كتز تر (Catster) نشان داد كه شبكههاي اجتماعي نه تنها بر ارتباطات انساني، بلكه بر ارتباطات انسان با حيوان نيز تأثيرگذار هستند.
آمارهايي درباره شبكههاي اجتماعي
فيس بوك بزرگ ترين شبكه اجتماعي دنيا در حال حاضر حدود ۴۰۰ ميليون نفر كاربر دارد. اگر فيس بوك به جاي دنياي مجازي در دنياي فيزيكي حضور داشت، اين تعداد جمعيت، آن را به يكي از چند كشور پرجميعت دنيا تبديل مي كرد. به جز فيس بوك چندين شبكه اجتماعي ديگر نيز كاربران چند صد ميليون نفري دارند. در ردهبندي برترين وب سايت هاي دنيا بر اساس آمار الكسا، فيس بوك در رده دوم قرار دارد و در ليست ۱۰۰ وب سايت برتر، نام چندين شبكه اجتماعي ديگر نيز به چشم مي خورد. فيس بوك در بسياري از كشورها پربيننده ترين وب سايت محسوب مي شود و در بيش از ۱۰۰ كشور محبوب ترين شبكه اجتماعي است.
فيس بوك در سه سال اخير با رشدي جهشي به چنين جايگاهي رسيد و توانست ساير رقبا را در بازار شبكههاي اجتماعي پشت سر بگذارد. در فاصله زماني سال هاي ۲۰۰۷ تا ۲۰۰۸ زمانيكه كاربران در سايت فيس بوك صرف كردند، رشدي ۵۶۶ درصدي پيدا كرد. اين در حالي بود كه زمان صرف شده در كل فضاي اينترنت تنها ۱۸ درصد افزايش پيدا كرده بود. آمارهاي اعلام شده از طرف گوگل نيز نشان مي دهد نسبت تعداد بازديدكنندگان مستقل از فيس بوك و ساير شبكههاي اجتماعي به تعداد صفحات بازديد شده آنها حدود ۱۰۰ برابر است. آمار بيانگر اين است كه شبكههاي اجتماعي نه تنها به پربيننده ترين وب سايت هاي اينترنتي تبديل شده اند، بلكه كاربران اينترنتي بيشترين زمان حضورشان در فضاي مجازي را نيز در اين وب سايت ها مي گذرانند.
آمارهاي مربوط به استقبال از شبكههاي اجتماعي همچنان رو به رشد است. در هر روز حدود ۸۰۰ هزار نفر عضو جديد به فيس بوك مي پيوندند، حدود 3 ميليون عكس در فليكر آپلود مي شود، حدود ۳۰ هزار ساعت ويدئو در يوتيوب مشاهده مي شود و آمارهاي مربوط به ساير شبكههاي اجتماعي نيز بدين ترتيب رو به افزايش است. با چنين آمار و ارقامي، بياغراق نيست اگر آينده اينترنت را در سلطه شبكههاي اجتماعي بدانيم.
قابليت هاي شبكههاي اجتماعي
استقبال از شبكههاي اجتماعي از آن روست كه كاربران اينترنتي مي توانند براي اغلب نيازهاي آنلاين خود در اين وب سايت ها پاسخ مناسب بيابند. در شبكههاي اجتماعي، كاربران مي توانند پروفايل هاي شخصي براي خودشان بسازند كه شامل مشخصات، تصاوير، علاقه مندي ها و ساير موارد اينچنيني است. اما شبكه اي شدن اين وب سايت ها از جايي آغاز مي شود كه هر كاربر ليستي از دوستان تهيه مي كند و اين پروفايل هاي شخصي به يكديگر متصل مي شوند. هر كاربر مي تواند دوستان و آشناياني كه در همان شبكه اجتماعي حضور دارند را به ليست دوستان خود بيافزايد.
همچنين كاربران مي توانند با جست وجو در پروفايل هاي كاربران و مشاهده مشخصات آنها با افراد جديدي آشنا شوند و ليست دوستان خود را گسترده تر كنند. اين‌ها ابتدايي ترين امكانات شبكههاي اجتماعي است و اين وب سايت ها در سال هاي اخير تلاش كرده اند، تا گزينههاي بيشتري در اختيار كاربران خود قرار دهند. امكاني شبيه به وبلاگ ها و ميكروبلاگ ها براي نوشتن مطالب كوتاه و يادداشت هاي روزانه و فضايي شبيه به سايت هاي عكس براي قرار دادن تصاوير شخصي، ايجاد فضايي شبيه به چت براي گفت وگوهاي فوري ميان كاربران، قابليت ساختن اتاق هاي گفت وگو و صفحات هواداري شبيه به فروم هاي اينترنتي از جمله ساده ترين اين امكانات است.
شبكههاي اجتماعي متناسب با نوع موضوع فعاليت شان، امكانات ديگري از قبيل خبرخوان هاي اينترنتي، بازي هاي آنلاين، قابليت آپلود كردن ويدئوها و فايل هاي كامپيوتري و برقراري ارتباط با ساير رسانههاي شخصي را نيز در گزينههايشان دارند. بدين ترتيب، مي بينيم كه اغلب امكاناتي را كه كاربران اينترنتي پيش از اين از طريق مراجعه به چندين وب سايت كسب مي كردند، يكجا در شبكههاي اجتماعي دريافت مي كنند. پس بي دليل نيست كه كاربران بخش قابل توجهي از زماني را كه در اينترنت به سر مي برند در شبكههاي اجتماعي حضور دارند.
شبكههاي اجتماعي در ايران
كاربران اينترنتي ايراني در استفاده از شبكههاي اجتماعي هم‌پاي كاربران سراسر جهان حركت كرده اند. همانطور كه زماني ايراني ها در زمينه وبلاگ نويسي از جمله كشورهاي پيشرو در دنيا محسوب مي شدند، در استفاده از برخي شبكههاي اجتماعي بينالمللي نيز ايراني ها زماني در ردههاي بالا قرار داشتند. نخستين موج جدي فراگير شدن شبكههاي اجتماعي در ايران به استقبال از وب سايت اوركات (Orkut) برمي گردد.
اوركات شبكه اجتماعي تحت مالكيت شركت گوگل است كه در سال ۲۰۰۴ به وسيله يكي از كارمندان اين شركت راه اندازي شد. اوركات به سرعت مورد توجه كاربران ايراني قرار گرفت و ايراني ها در كنار برزيلي ها، آمريكايي ها و هندي ها به چهار مليت برتر در اين شبكه اجتماعي تبديل شدند. تنها فيلتر شدن اوركات بود كه توانست اين وب سايت را از كانون توجه ايرانيان خارج كند. پس از فيلتر شدن اوركات نوبت به شبكههاي اجتماعي ايراني بود تا وارد دنياي مجازي شوند. از ميان تجربههاي ايراني راه اندازي وب سايت هاي شبكه اجتماعي، تنها نمونه موفق و قابل توجه كلوب (Cloob) است كه همچنان مورد اقبال كاربران داخل كشور قرار دارد و در سال هاي اخير همواره از پايگاههاي اينترنتي پربازدید ايران بوده است. علاوهبر چندين شبكه اجتماعي عمومي، چند شبكه اجتماعي تخصصي و حرفهاي ايراني نيز راه اندازي شده اند كه هنوز چندان مورد استقبال كاربران داخل كشور قرار نگرفته اند. دوره (Doreh)، شبكه اجتماعي دانشگاهيان ايران و يو۲۴ (u24)، شبكه اجتماعي متخصصان ايران از جمله ديگر تجربههاي ايراني هستند.
شبكه اجتماعي فيس بوك نيز كه سال ها در ايران فيلتر بود، در اواسط سال1387 از فيلتر خارج شد و با استقبال گسترده كاربران در مدت كوتاهي به يكي از پربيننده ترين وب سايت ها در ايران تبديل شد. رويدادهاي پس از انتخابات رياست جمهوري و طرح نام فيس بوك و چند شبكه اجتماعي ديگر به عنوان متهمان و تأثيرگذاران اتفاقات سياسي، فيلتر شدن دوباره اين وب سايت را به دنبال داشت.
شبكههاي اجتماعي فراتر از ابزارهاي تكنولوژيكي
شبكههاي اجتماعي مجازي تنها ابزارهاي تكنولوژيكي جديدي نيستند كه امكانات جالب توجهي را در اختيار كاربران اينترنتي قرار داده باشند. شبكههاي اجتماعي را فراتر از گونههاي وب سايت مي توان به عنوان رسانههاي جديدي در نظر گرفت كه در ساختارهاي اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي و سياسي تغييراتي ايجاد كرده اند. چالش هايي كه شبكههاي اجتماعي در سال هاي اخير با آنها مواجه بوده اند، حوزههايي فراتر از فضاي مجازي را تحت تأثير قرار داده است.
شبكههاي اجتماعي از سويي به عنوان يكي از گونههاي رسانههاي اجتماعي امكانات تعاملي قابل توجهي براي كاربران اينترنتي فراهم كرده اند و در افزايش مشاركت شهروندان در برخي فرآيندها مؤثر بوده اند از سويي اين شبكهها با آسيب هاي گستردهاي در حوزههايي از قبيل حريم خصوصي، كپي رايت، اعتياد مجازي، سوءاستفاده از كودكان، دزدي اطلاعات و هويت و مواردي اين چنيني مواجه بوده اند. چالش حريم خصوصي از مهم ترين مباحثي است كه همواره درباره شبكههاي اجتماعي مطرح بوده است. كاربران اينترنتي در اين شبكهها بخشي از اطلاعات شخصي خود را در اينترنت منتشر مي كنند كه مي تواند مخاطراتي براي آنها به همراه داشته باشد.
وب سايت هاي شبكه اجتماعي، حجم قابلتوجهي از اطلاعات شخصي ميليون ها كاربر را در اختيار دارند و امكان سوء استفاده شركت هاي تجاري و دولت ها از اين اطلاعات همواره از دغدغههاي اصلي مطرح شده درباره اين شبكههاست. اين شبكهها همچنين عرصه ارتباطات سياسي را نيز متحول كرده اند. رويدادهاي سياسي سال هاي اخير از انتخاب باراك اوباما به رياست جمهوري آمريكا گرفته تا ناآرامي هاي پس از انتخابات جمهوري اسلامي ايران، همگي متأثر از فعاليت هاي كاربران شبكههاي اجتماعي بودند. در حوزه ارتباطات بينالملل نيز شبكههاي اجتماعي محل توجه هستند و برخي كشورهاي شرقي مانند چين و روسيه كه دغدغه حفظ فرهنگ ملي براي شان اهميت دارد، با تقويت شبكههاي اجتماعي بومي تلاش كرده اند كاربران شان را از شبكههاي اجتماعي بينالمللي كه در مالكيت شركت هاي آمريكايي هستند، دور كنند. شبكههاي اجتماعي همچنين بر شكل هاي سرمايه اجتماعي و اقتصادي و نحوه تبديل آنها به يكديگر مؤثر بوده اند و عرصه اقتصاد را نيز بي نصيب نگذاشته اند.
افزايش توجه كاربران اينترنتي به شبكههاي اجتماعي و رشد اين سايت ها در فضاي مجازي در كنار طرح چنين مسائلي، باعث شده مطالعه علمي درباره شبكههاي اجتماعي در مراكز دانشگاهي و پژوهشي مورد توجه قرار گيرد. در كنار دانشكدههاي علوم كامپيوتري كه نخستين كارهاي پژوهشي درباره شبكههاي اجتماعي در آنها آغاز شده، حالا مباحث مربوط به شبكههاي اجتماعي در حوزههاي علوم سياسي، علوم اجتماعي، علوم ارتباطات، روان شناسي، مطالعات فرهنگي و غيره مورد توجه قرار گرفته است. شبكههاي اجتماعي سهم قابلتوجهي در دنياي آينده اينترنت خواهند داشت و تصميم گيري و سياست گذاري مناسب براي نحوه مواجهه با آنها از طريق انجام مطالعات گسترده و رسيدن به شناخت دقيق، امكان پذير خواهد بود.
محمد مهدي مولايي
منبع: هفنته نامه پنجره/شماره 59