اینترنت، معمار اندیشه‌های امروز

گروه فرهنگ و جامعه؛ توجه به محتوای رسانه‌ای در نظام‌های ارزشی مختلف امری مهم و مورد توجه است، از منظر اسلام نیز این موضوع همواره مورد توجه بوده‌است. با شکل‌گیری رسانه‌های جدید به خصوص اینترنت به عنوان منابع اصلی اطلاعات در جهان امروز، موضوع "تولید محتوا" حساسیت بیشتری پیدا کرده است.

لزوم توجه به تغذیه‌ی معنوی

مواردی که تاکید ویژه ای بر سلامت جسمانی داشته باشد مانند سلامت بدن، ورزش، دوری بیماری‌ها، اهمیت طبابت و تغذیه‌ی مناسب از موضوعاتی است که دین روی آن تاکید ویژه ای دارد؛ جامع‌نگری دین اسلام از معنویت نیز غافل نبوده‌است و برای رشد معنوی انسان‌ها دستورالعمل‌های دقیقی دارد.

آیه‌ی 24 سوره‌ عبس، "فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلى‏ طَعامِه"، بیان می‌کند که انسان باید به غذای خود بنگرد. علاوه بر برداشتی که از این آیه‌ی شریفه در نگاه اول می‌شود، حضرت امام باقر (ع) درباره‌ی این آیه فرموده‌اند: انسان باید بنگرد که از چه کسی علم خود را کسب می کند. ] الکافی چاپ دار الکتب الإسلامیه ج۱ ص۵۰[

طبق تفسیری که حضرت امام باقر(ع) از آیه فوق بیان می کنند، این موضوع اهمیت دارد که انسان اطلاعات و علم خود را از چه منبعی کسب می‌کند.

فضای مجازی و تهاجم به افکار اصیل

در عصر ما عنصر قدرت و تکنولوژی به خصوص تکنولوژی‌های رسانه‌ای با هم پیوند عمیقی دارند. شست وشوی مغزی انسانها توسط رسانه‌های بزرگ و صاحبان قدرتمند آنها از جمله مهمترین نگرانی‌های این عصر است. در واقع در بسیاری از اوقات این رسانه‌های زنجیره‌ای هستند که تعیین می کنند مردم به چه موضوعاتی فکر کنند. از این رو بررسی اهداف و منشأ این رسانه‌ها اهمیت بسیاری دارد.

اینترنت بیش از هر چیز دیگری به منبعی اطلاعاتی برای مردم تبدیل شده است و در زمینه‌های مختلفی مردم را به خود وابسته کرده است. از جمله این زمینه‌ها می‌توان به عرصه‌ی تجارت مدرن، برنامه‌های آموزشی، ارتباطات، فعالیت‌های علمی، تفریح و سرگرمی اشاره کرد. بازی‌های اینترنتی امروزه بسیاری از کاربران فضای مجازی را به خود مشغول کرده است و از طرفی زمینه‌ی تازه ای را برای فعالیت اقتصادی در این حوزه فراهم کرده است.

بعد از ورود اینترنت به کشور ما، فضای مجازی یکی از مهمترین دغدغه‌های فرهنگی ایرانی‌ها شد. از دید بسیاری، این تکنولوژی پیشرفته توانسته است تا حدود زیادی فرهنگ غرب را به کشور تحمیل کند.

آسیب‌هایی که در پی ما هستند

متکی بودن کاربران به محتوای تولید شده و غیربومی در فضای مجازی می تواند آسیب های متفاوتی را برای آنها در پی داشته باشد. در ادامه به پنج مورد از این آسیب ها اشاره می شود.

اطلاعات انبوه و نامعتبر: در باب تفاوت‌های فضای مجازی با فضای کتابخانه همواره مباحثی مطرح بوده‌است. معمولا افرادی که برای کسب اطلاعات مورد نظر خود تنها به جستجوهای اینترنتی کفایت می‌کنند به اطلاعات چندان عمیقی دست پیدا نمی‌کنند. اگرچه امروزه پایگاه های علمی فراوانی در فضای مجازی فعالیت می‌کنند که در آنها مقالات علمی بسیاری یافت می‌شود اما در نهایت کتابها و منابع مرجع اغلب با مراجعه به کتابخانه‌ها و تهیه‌ی آن منابع به دست می‌آید. به علاوه اینکه موضوع سندیت در اطلاعات انبوهی که در فضای مجازی عرضه می‌شود تا حدود زیادی مغفول است. به همین دلیل ریشه‌ی بسیاری از شایعات علمی نیز اینترنت است که گروهی از سر غفلت یا کسب سود دست به انتشار اطلاعات بی‌پایه زده‌اند.

ویکی پدیا یکی از نامعتبرترین منابع اطلاعاتی در فضای مجازی است که روزانه تعداد بسیاری از کاربران عادی اینترنتی یا پژوهشگران علمی برای کسب اطلاعات به آنها رجوع می کنند. گرداب پیش تر در مطلبی به ویژگی های مخرب ویکی پدیا اشاره کرده است.

بسیاری از شایعات منتشر شده در فضای حقیقی نیز ریشه در فضای مجازی دارد. این شایعات در سایت ها و شبکه های اجتماعی منتشر می شوند و جامعه را دچار سردرگمی می کنند.

انحراف به سمت محتوای خاص: تا پیش از این، افراد در برخورد کردن با اطلاعات فاعلیت بیشتری داشتند اما با ورود به صفحات مجازی، گاهی بدون اینکه بخواهیم، با صفحات تبلیغاتی روبرو می‌شویم یا از طریق پیشنهادهای جستجو به محتوای بعضی از سایت ها دسترسی پیدا می کنیم که بعضی از آنها مبلغ افکار انحرافی خاص هستند. به همین دلیل فرقه‌های ضالّه و جریانات گمراه‌کننده تلاش زیادی در جذب مردم به خصوص جوانان از طریق اینترنت دارند.

شکاف نسل‌ها: خانواده و مدارس نقش زیادی در آموزش دارند ولی با همه‌گیرتر شدن اینترنت، مرجع بسیاری از کودکان و جوانان در کنار خانواده و گاهی بیش از آن، فضای مجازی شده‌است. این موضوع تفاوت میان فرزندان و والدین را می‌تواند بیش از پیش افزایش دهد و اگر آموزشهای لازم نباشد می‌تواند باعث شکاف بین نسل‌ها شود به طوری که امکان مفاهمه بین آنها تا حد زیادی پایین می‌آید. در واقع امروز کودکان و جوانان گاهی اوقات بیش از اینکه گوششان به زبان والدین باشد، از فرهنگ القا شده در اینترنت پیروی می‌کنند.

تهدید خانواده: با متفاوت شدن نظام ارزشی و دخالت اینترنت در رشد و تربیت فکری فرزندان، تا حدود زیادی بنیان خانواده در معرض تهدید قرار گرفته است. علاوه بر این، عدم توجه به فرهنگ صحیح استفاده از فضای مجازی می‌تواند فضای خانواده و ازدواج‌ها را بیش از پیش تهدید کند و باعث ایجاد مشکلات جدی میان زوج ها شود. افزایش آمار طلاق و افزایش روابط نامشروع(+) در برخی کشورها از جمله کشور ما نیز تا حدودی معلول استفاده‌ی نامناسب از این فضاست. فضایی که به آبشخوری مسموم برای تغذیه‌ی فکری زوج‌ها تبدیل شده‌است.

سلبریتی‌ها و تغییر رهبران افکار: پیش از اینترنت نیز، بسیاری از رسانه‌های غربی سعی داشتند تا خواننده‌ها، بازیگران و برخی هنرمندان مشهور خود را به عنوان الگو و مرجع به مردم معرفی کنند. با ورود اینترنت و تعاملی‌تر شدن ارتباطات مردمی، نگاه بسیاری از مردم بیش از پیش به سمت این افراد گرایش پیدا کرده‌است. قدرتهای رسانه‌ای غربی در تلاشند هنرمندانی را به عنوان رهبر معرفی کنند که خود توسط قدرتهای بزرگ مدیریت می‌شوند.

در وضعیت فعلی چه کنیم؟

به لیست بالا می توان موارد دیگری را نیز اضافه کرد.  اما بیش از همه چیز، انتخاب راهکار برای مقابله با این آسیب ها و استفاده از فضای به وجود آمده اهمیت دارد. در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

تغییر موضع منفعل به موضع فعال در تولیدگری: فضای مجازی به چاقویی دولبه می‌ماند. به این معنا که اگر در استفاده از آن به مهارت رسیده باشیم می‌توانیم خود نیز از آن برای آسیب رساندن به دشمن و آگاهی بخشی به مردم استفاده کنیم. در چند سال اخیر کمپین‌های مختلفی در فضای مجازی صورت گرفته که در آگاهی‌بخشی به مردم موثر بوده‌است. فعالیتهای علمی و نشر مطالب مستند و مفید در حوزه‌های مختلف می‌تواند کاربران را به جای هدایت به سمت اطلاعات سمی، به اطلاعات مفید هدایت کند.

ورود موثر نهادهای آموزشی: آموزش اگرچه به شکل قدیم تا حدودی کارکردهای خود را کاهش داده‌است اما ورود نهادهای آموزشی به فضای مجازی و استفاده از شیوه‌های نوین می‌تواند کمک شایانی به این مقوله کند. حال که مردم بیش از هر چیز برای کسب اطلاعات به اینترنت مراجعه می‌کنند، این نهادها نیز با اتخاذ تصمیمات هوشمند می‌توانند همگام با آنها و چه بسا جلوتر از آنها از فضای اینترنت استفاده‌ی مثبت داشته باشند. در این حوزه سایت هایی نیز ایجاد شده اند که مستقل از فضای حقیقی برای آموزش آنلاین فعالیت می کنند.

آموزش سواد رسانه ای: کشورهای توسعه‌یافته موضوع سواد رسانه‌ای را تا حد زیادی جدی گرفته‌اند و بسیاری از آنها آموزش آن را وارد نظام آموزشی خود کرده‌اند. علاوه بر این، نهادهای آموزشی مختلف و نشریات گوناگونی در این کشورها به آگاهی‌بخشی درباره‌ی این موضوع می‌پردازند. چرا که با افزایش سواد رسانه‌ای مردم امکان تشخیص اطلاعات درست و غلط و همچنین تحلیل شرایط در رسانه‌ها از جمله اینترنت فراهم می‌شود. با پیشرفت در این حوزه، بسیاری از آسیبها که ناشی از عدم آگاهی و استفاده‌ی ناصحیح از اینترنت است کاهش می‌یابد و مردم، خود می‌توانند بهترین کنترل‌کننده و راهنما باشند.

تدوین سیاستهای مشخص: مشکلی که در برخی کشورها از جمله کشور ما وجود دارد سردرگمی نسبی در تدوین سیاستهای مشخص در حوزه‌ی اینترنت است. با اینکه در کشور ما شورای عالی فضای مجازی متولی هست اما به دلیل ضعف هایی که در زمینه سیاست گذاری وجود دارد، این سازمان وظایف خود را درست انجام نمی دهد.

کنترل امنیت اطلاعات: با توجه به آسیب هایی که به آن اشاره شد می‌توان گفت در مقابله با فعالیتهای هنجارشکنانه در حوزه‌ی اطلاعات فضای مجازی، کنترل امنیت اطلاعات موضوعی مهم است. مسأله‌ای که در ایران به طور جدی پیگیری می‌شود و به نظر می رسد ایجاد زیرساخت های مناسب ملی در کشور یا اصلاح آن، در این زمینه ضروری است. این موضوع پیوند عمیقی با اینترنت دارد و در صورت جدی نگرفتن آن ممکن است خطرات فرهنگی و امنیتی فراوانی کشورها را تهدید کند.

پالایش اینترنت: هم بسیاری از کشورهای مطرح جهان و هم سرویس های برتر جهانی، خط قرمز‌های مشخصی برای انتشار و دسترسی به محتوا دارند. هر چند اعمال این قوانین توسط آنها پیگیری می‌شود، اما این قوانین بر اصول حداقلی حاکم بر غرب استوار است و نمی توان تنها به آنها اکتفا کرد. البته در اجرای همان قوانین حداقلی نیز اعمال سلیقه(+) وجود دارد. به هر حال بعید به نظر می رسد که ضرورت این موضوع، امروزه بر کسی پوشیده باشد.