چه شد که جماعت مجازی شکل گرفت؟

گروه فرهنگی و اجتماعی؛ رسانه ها به عنوان بسترهای ارتباطات به فراخور ویژگی های خود شئون ارتباطی جوامع را در ادوار مختلف تمدنی دست خوش تغییراتی گسترده کرده اند. فضای مجازی به عنوان کانال ارتباطی نوین تنوع شگرفی در ارتباطات انسانی به وجود آورده و با توجه به گستردگی کاربران تبدیل به نقطه عطفی در زمینه ارتباطات شده است. سهم بالای فضای مجازی از ارتباطاتی که هر روزه بین ما جریان دارد، می طلبد که نگاهی دوباره به پدیده های ارتباطی داشته باشیم. بستر فضای مجازی موجب افزایش بی سابقه توان انسان ها برای مبادله اطلاعات و برقراری ارتباط با یکدیگر شده است.

کاربر به جای مخاطب؛ کاربر به جای فرد

برخلاف وسایل ارتباطی و رسانه های متقدم که تاخیر در بازخورد را به عنوان یکی از ویژگی های ارتباط جمعی نهادینه کرده بودند، همزمانی دریافت و ارسال پیام توسط هر فرد در فضای مجازی کاربران فعال را جایگزین مخاطبان توده وار کرده است.

به واسطه همین ویژگی شبکه های اجتماعی است که این پدیده های ارتباطی تنها در مجموعه ارتباط جمعی قرار نمی گیرند و سایر شئون ارتباطی جوامع را تحت تاثیر خود قرار داده و حتی جوامع و اجتماعات جدیدی را ایجاد می کنند. به عبارت دیگر فضای مجازی فرآیند هویت یابی جمعی افراد را دگرگون کرده است.

جماعتِ فرامکان و فرازمان

در تقسیم بندی پدیده های ارتباطی، یکی از مهمترین ویژگی ها برای تعریف جماعت ها، کنار هم قرار گرفتن (مجاورت زمانی و مکانی) بیان شده اما امروزه بحث از جماعت های مجازی است؛ پدیده ای ارتباطی که به تناسب ویژگی های خاص خود، ویژگی مجاورت -به خصوص مجاورت مکانی- را از ویژگی های ضروری جماعت حذف کرده و کنار هم بودن نامجاور را ممکن کرده است. در واقع حضور مجازی کاربران در فضای سایبر، به مرور در بسیاری از موارد جایگزین حضور فیزیکی افراد می شود.

جماعت مجازی از کاربرانی شکل می گیرد که بر اساس روح جمعی ناشی از کنار هم قرار گرفتن نامجاور -به واسطه یک قرارداد با هدفی نمایشی یا بر اساس رفتار هیجانی مشترک- از فردیت فاصله گرفته و خود را در اختیار هدف و حرکت جمعی قرار می دهند.

پدیده جماعت مجازی را می توان در تعریف های مختلف با دربرگیری های متفاوت گنجاند. کاربرانی که نظر خود را درباره محتوایی در یک صفحه وِب نوشته و به بحث می پردازند، اعضای یک گروه در شبکه ای اجتماعی یا کاربرانی که از یک نرم افزار تلفن هوشمند استفاده می کنند، یا کسانی که با یک چالش در فضای مجازی همراه شده یا به یک کمپین مجازی می پیوندند؛ همه این ها می توانند محدوده یک جماعت مجازی باشند.

تصور کاربران مبنی بر جماعت دانستن جمعی که در آن حضور دارند، خود شرطی است که در برخی تعاریف جماعت مجازی برای تمیز دادن آن از گردهمایی کاربران در فضای مجازی بیان شده است. در تعریفی دیگر نیز طول عمر، حضور کافی آدم ها و دخیل شدن احساس انسانی را به عنوان مولفه های سازنده یک جماعت مجازی بیان می کنند.

همچنین می توان جماعت مجازی را بر اساس هدف مشترک و کنش هیجانی کاربران بشناسیم. با این نگاه می توان جماعت های مجازی با تعداد کاربران همراه بیشتر را در نظر گرفت که پراکندگی آنها در سطح بیشتری از دامنه فضای مجازی وسعت داشته و ناهمجواری بیشتری دارند.

تفاوت ها و شباهت های جماعت حقیقی و جماعت مجازی

همانگونه که جماعت های اتفاقی در فضای حقیقی می توانند جرقه ای برای تشکیل یا بزرگتر شدن گروه های ارتباطی باشند، این موضوع در فضای مجازی نیز خود را به نوعی دیگر نشان می دهد. جماعت های مجازی که به شکل ناگهانیشکل گرفته اند، ممکن است با عبور از احساسات و هیجان به عقلانیت برسند و با انتخاب هدف مشترک به سمت پدیده های ارتباطی ماندگار همچون گروه سوق یابند.

ذکر این نکته ضروری است که حرکت کاربران در یک جماعت مجازی معمولا محدود به فضای مجازی نمی شود و می تواند در زیست حقیقی آنها نیز تاثیرگذار باشد.

جماعت مجازی با جماعت حقیقی ویژگی های مشابه و متفاوتی دارند. شکل گیری ناگهانی و بر پایه اتفاق، قرارداد، نمایش یا کنش و واکنش هیجانی از ویژگی های بارز جماعت است. همین ویژگی می تواند شاخصه ای برای مرزبندی بین دو پدیده ارتباطی گروه های مجازی و جماعت های مجازی باشد. گروه های مجازی چه در امتداد گروه های حقیقی در دنیای سایبر شکل گرفته و چه در خود فضای مجازی تشکیل شده باشند، به واسطه هدف مشترک، بهره گیری از عقلانیت، شناخت و سنخیت اعضا و پرهیز از پراکندگی از جماعت های مجازی متمایز می شوند.

ناشناسا بودن اعضا دیگر ویژگی جماعت است که در جماعت های مجازی نیز خود را نشان می دهد. همچنین سنخیت چندانی بین کاربران در جماعت های مجازی وجود ندارد. عدم ماندگاری، دیگر ویژگی جماعت است که عموما موجب می شود تا کنش ها و واکنش ها هیجانی بسیاری در رفتار کاربران بوجود بیاید. هیجان و غلبه احساس بر عقلانیت از جمله دیگر ویژگی های مهم جماعت است که خود را در جماعت های مجازی نیز به روشنی نشان می دهد. هرچند جماعت های حقیقی نیز این ویژگی را تا حدودی دارند ولی فضای مجازی بواسطه ویژگی های خاصی که دارد، این ویژگی را بصورت تشدید شده در خود نمود می دهند.

جماعت های مجازی سرگشته

از آنجایی که مفهوم فرهنگ مجازی به عنوان نتیجه زیست مجازی افراد و فعالیت های کاربران مطرح می شود، جماعت های مجازی و آنلاین نیز خرده فرهنگ های مجازی خاص خود را دارند. در نتیجه هويت افراد هم در اين جماعت ها دوباره تعريف مي شوند. این هویت مجازی که در پشت چهره پروفایل های کاربران قرار می گیرند، به شدت انعطاف پذیر هستند.

فضای مجازی برخلاف تصور اولیه، نه تنها مولفه هیجان را در ارتباطات کمرنگ نکرده؛ بلکه انگیزه ماجراجویی را نیز در کاربران افزایش داده است. بر خلاف دنیای واقعی نظارتی بر رفتار و زیست مجازی افراد حاکم نیست. این موارد باعث می شوند تا پدیده «جماعت سرگشته» را بیشتر از فضای حقیقی در فضای مجازی مشاهده کنیم.

احساس قدرت، نداشتن ترس از مجازات، تلقین پذیری و در نتیجه آن، پدیده سرایت روانی و تسری یک حرکت و تقلید، عوامل موثر در ایجاد جماعت های سرگشته هستند که همگی در فضای مجازی تقویت می شوند.

جماعت آنلاین؛ جایگزین پسامدرن برای ارتباطات سنتی

اگرچه تردیدهایی درباره کارکردهای جماعت های مجازی در بین کارشناسان ارتباطات طی سال های گذشته وجود داشته؛ اما آنچه امروز مورد پذیرش قرار گرفته، غیرقابل اجتناب بودن زیست مجازی افراد و شکل گیری جماعت های مجازی با کنار هم قرار گرفتن کاربران است. کارکرد و جایگزینی جماعت های آنلاین و مجازی -طی دوران پسامدرن- نسبت به جماعت های سنتی -که در دوران مدرن افول کرده بودند- مشهود است و تعدادی از جماعت های محلی امروز، مسیر تشکیل جماعت های مجازی را برای بقا و حفظ انسجام خود انتخاب کرده اند.

حقیقت فلسفی جماعت و اعتبار مجازی

از نظر فلسفی «امور حقيقی»، اموری هستند كه واقعيت و حقيقت خارجی و موجودیتی عینی دارند ولی امور اعتباری، اموری هستند که در عالم خارج وجود ندارند اما برگرفته از خارج هستند، در ذهن به وجود می‌آيند و اعتبار پيدا می‌كنند. اگرچه جماعت مجازی مفهومی اعتباری نسبت به حقیقت جماعت دارد اما اگر اين دو جماعت را از حيث نتايج مورد بررسی قرار دهيم می توان گفت از لحاظ تاثیرگذاری نتيجه ای برابر دارند؛ چه‌بسا در برخی موارد جماعت مجازی اولی‌تر باشد.

دین در بستر جماعت های مجازی

جماعت های مجازی در حوزه مباحث دینی نیز وارد شده اند و از قِبَل آن مواردی همچون زیارت مجازی و حتی نماز جماعت مجازی مطرح شده اند. با توجه به اعتباری بودن جماعت های مجازی نمونه هایی از این موارد مانند نماز جماعت که حقیقت جماعت در آن مورد انتظار است، موجب ابطال آن عمل می شود؛ با این وجود اگر این اعمال مانند زیارات مجازی موجب تقویت و برانگیختن حس دینی (نه جایگزینی) جماعت ها شود، می تواند مفید باشد. زیرا فلسفه جماعت های مجازی نیز اثرگذاری بر جامعه واقعی است.

منابع:

سعیدرضا عاملی، 1388، شبکه های علمی مجازی

بل، دیوید، 1389، درآمدی بر فرهنگ های سایبر. ترجمه مسعود کوثری و حسین حسنی

امیدعلی مسعودی، 1392، کالبدشکافی پدیده اهانت های کاربران ایرانی در فضای مجازی

هادی خانیکی، 1393، «مشارکت اجتماعی آنلاین» و توسعه «جماعت‌های محلی» در ایران