مخاطب بودن یا کاربربودن؛ کدام را انتخاب می کنید؟!

گروه فرهنگ و جامعه گرداب؛ مفهوم «مخاطب» با ظهور اینترنت به عنوان یک رسانه تعاملی و دوسویه، ابعاد جدیدی به خود گرفته است به گونه ای که در حال حاضر از مخاطب اینترنت به نام «کاربر» یاد می شود. کاربر می تواند به تولید محتوا بپردازد و به طور گسترده ای آن را از طریق وبلاگها، شبکه های اجتماعی و سایر بسترهایی که اینترنت فراهم آورده منتشر کند.

در این مجال ابتدا به مفهوم مخاطب و کاربر و نیز امتیازات و امکانات کاربر نسبت به مخاطب می پردازیم و در ادامه فرصت ها و تهدیدات عصر اینترنت و فضای مجازی را مورد بررسی قرار می دهیم.

فضای مجازی؛ مخاطب یا کاربر؟

مخاطب کیست و چه تفاوتی با کاربر دارد؟ سوالی است که شاید ذهن بسیاری را درگیر کرده باشد. عده ای آن را مترادف هم می دانند و البته به اشتباه به جای یکدیگر از آن استفاده می کنند. باید در نظر بگیریم که کاربر با مخاطب تفاوت هایی جدی دارد. کاربر کلمه ای متاخرتر است و مخاطب نسبت به آن تقدم زمانی بیشتری دارد.

زمانی که استفاده از رسانه های جمعی در جوامع مختلف رایج شد، به تدریج ادبیاتی متناسب با آن نیز در فضای علمی سربرآورد. مخاطب شناسی یکی از ارکان رشته های مرتبط بارسانه بود. آن دسته از افرادی که از این رسانه های به نسبت سنتی تر نظیر روزنامه، رادیو، تلویزیون و سینما استفاده می کردند به عنوان مخاطبان آن رسانه ها شناخته شدند. مخاطب در این رسانه ها صرفا مصرف کننده محتواهای ارائه شده است. آنها یکدیگر را نمی شناسند و تنها وجه مشترک آنها رسانه ای است که از آن استفاده می کنند. مخاطبان معمولا با یکدیگر ارتباط کمی دارند و در برابر محصولات رسانه ای منفعل هستند. هرچند به مرور زمان امکان ارسال بازخورد برای آنها فراهم شد ولی این بازخورد نیز با فاصله زمانی و با تاخیر به دست مدیران رسانه ای می رسید. به تبع این موارد، مخاطبان به هیچ وجه امکان تولیدگری در این عرصه را نداشتند.

با این وجود با گذشت زمان و گسترش روزافزون تکنولوژی های ارتباطی و اطلاعاتی، مخاطب ابعاد تازه ای به خود گرفته است. آن ها با رسانه هایی آشنا شدند که جذابیت های خاصی داشت و به صورت وسوسه برانگیزی آنها را به استفاده از خود مجاب می کرد. فضای مجازی و اینترنت تعریف سنتی مخاطب را به مرور از بین برد. این رسانه متاخر ویژگی هایی دارد که آن را نسبت به انواع سنتی خود متمایز می کند. مهمترین ویژگی اینترنت هضم رسانه های پیشین در خود است. اینترنت تلویزیون بود، سینما بود، رادیو بود و بستر را برای انتشار روزنامه های اینترنتی نیز فراهم کرد؛ همزمان قابلیت های خاص خود را نیز داشت. مهمترین قابلیت آن فراهم کردن امکان تولیدگری و تعاملی برای مخاطبان پیشین است. آن ها حق انتخاب بیشتری برای استفاده از رسانه ها دارند. همین ویژگی ها سبب شد تا به تدریج کلمه جدیدی تحت عنوان «کاربر» وارد عرصه رسانه ای شود.

البته باید در نظر بگیریم که در پاره ای از مواقع حاضرین در فضای مجازی مانند اعضای کانال های تلگرامی، صرفا دریافت کننده محتواهای ارائه شده در آن هستند و کماکان همان ویژگی های مخاطبان رسانه های سنتی را نیز دارند. با این وجود این امکان را دارند که با استفاد از ویژگی های ارتباط دوسویه و تعاملی فضای مجازی، محیط های اطلاعاتی خود را کنترل کنند؛ آنها این امکان را دارند تا به شکل کاربرانی فعالیت کنند که علاوه بر حق انتخاب بالا و توانایی مقاومت در برابر معنای مسلط رسانه، به تولید و انتشار محتوا پرداخته و به یک رسانه تبدیل شوند. بله! هرکدام از کاربران عصر اطلاعات این امکان را دارند تا خود را به عنوان یک رسانه مجزا معرفی کنند.

همانطور که پیش تر نیز اشاره شد، هر کاربر می تواند مخاطب و دریافت کننده اطلاعات از کاربران دیگر باشد و در عین حال آنها را مخاطب خود قرار دهد. همچنین برخلاف رسانه های سنتی مانند تلویزیون که بازخورد محتوای منتشر شده از سوی رسانه ها با تاخیر دریافت می شد، کاربران فضای مجازی می توانند بی واسطه و بدون تاخیر واکنش و بازخورد خود را نسبت به محتوایی که دریافت می کنند، نشان دهند. این مسئله موجب شده است تا در مواردی رسانه ها محتاطانه تر رفتار کنند و حتی کیفیت خود را هم به لحاظ محتوایی و هم به لحاظ فرمی افزایش دهند.

از دیگر امکاناتی که در اختیار کاربر قرار دارد می توان به موارد زیر اشاره کرد:

-ارتباط سریع، آسان و با قیمتی بسیار پایین تر

-گردش سریع اطلاعات و اخبار

-فراهم بودن بستری برای اشتراک گذاری انواع عقاید، افکار و اندیشه ها خارج از چارچوب های نظارتی

-صرف اوقات فراغت با کاربرانی که سلایق مشترک دارند

-خلق و خلاقیت در فضای مبتنی بر همکاری جمعی

-سفارشی شدن محتوا، خدمات بر اساس نیازها و سلایق کاربر

-فرصت های برابر برای همه کاربران

آسیب ها و تهدیدهای فضای مجازی

تمام مزایا و فرصتهایی که فضای مجازی در اختیار کاربران قرار داده مانع از این نیست که ما آن را رسانه ای بی خطر برای استفاده کنندگان از آن بدانیم. فضای مجازی نیز مضررات و تهدیداتی را برای کابران در پی دارد که در ادامه به برخی از آنها اشاره خواهیم کرد. به عموم این آسیب ها به مراتب در مطالب گذشته اشاره شده است.

از توهم آزادی تا تغییر در هویت فردی و جمعی

یکی از ویژگی های اساسی فضای مجازی که موجب ترغیب کاربران برای استفاده هرچه بیشتر از آن می شود، ایجاد حس آزادی برای به اشتراک گذاشتن عقاید و دیدگاه های آن ها است. تا پیش از گسترش فناوری های ارتباطاتی نوین و تبدیل آن به یکی از ابزارهای اصلی زندگی روزمره کاربران، مخاطب امکان دخل و تصرف در محصولات رسانه ای را نداشت و تنها دریافت کننده آن بود که به عنوان محصول نهایی در اختیارش قرار می گرفت. با گسترش اینترنت و فضای مجازی، کاربران آزادانه به ارائه افکار و حتی تغییر در داده های رسانه ای می پردازند.

کاربران در صورتی که تعریف درستی از خود در فضای مجازی نداشته باشند، هرچند تصوری آزادانه از انتشار اطلاعات دارند ولی در جریان فعالیت رسانه ای خود در برخی موارد به صورت ناآگاهانه به کارگزاری و اجرای سیاست های گردانندگان اصلی فضای سایبر مشغول می شوند و تحت مدیریت اطلاعاتی قرار می گیرند.

در این بین بخش عمده نهادهای رسانه ای فعال در فضای مجازی نیز فقط در صورتی امکان استفاده از رسانه های خود را به کاربران می دهند که آنها با مواردی که در قالب یک قرارداد به آنها ارائه می شود، موافقت کنند. نگاهی به مفاد این قرادادها (که اغلب کاربران ایرانی آن را نمی خوانند) نشان دهنده دسترسی گسترده انها، به اطلاعات کاربران است.

به همین دلیل به عقیده بسیاری از کارشناسان حوزه سیاست و رسانه اینترنت نقشی اساسی در مدیریت افکار عمومی جهان ایفا می کند. مدیران شبکه های اجتماعی به بخش قابل توجهی از افکار، ارزش ها و باورهای جمعی کاربران (جامعه) دسترسی دارند. آنها می توانند با استفاده از این اطلاعات روزنه هایی که سایه وار در ذهن مخاطب وجود دارند را تحریک کرده و در مواردی ذهن آن ها را به سمت و سوی مورد نظر خود هدایت کنند؛ یا با آگاهی از تمایلات آنها محصولاتی خاص را به ایشان تبلیغ کنند.

در موردی دیگر این رسانه ها می توانند به شدت هویت فردی و جمعی را تحت تاثیر خود قرا بدهند. آنها با نمایش جذاب بعضی از ارزشهای خاص و نمادهای فرهنگی متفاوت با افکار جوامع سنتی و اصیل ذهن افراد جامعه را تحت تاثیر خود قرار دهند. اینگونه است که فرآیند تغییر هویت کاربران به تدریج اتفاق می افتد و فرهنگ جامعه را که تک تک افراد در شکل گیری آن نقش دارند، دستخوش تغییر می کند.

در این خصوص می توان به موارد دیگری از جمله تشویش ذهنی کاربر در برابر حجم بالای محتوای ارائه شده به وی و سطحی شدن کاربران و از دست دادن قدرت تحلیل و تمرکز بر یک خبر یا داده خاص اشاره کرد.

مسئله دیگر، تاثیرات روحی و روانی فضای مجازی بر روی کاربران است. فضای مجازی، بستر مناسبی برای انتشار انواع اخبار، شبه خبرها، شایعات و داده های بعضا متناقض است؛ کاربر در برخی موارد قادر به تشخیص و تمییز دادن آنها از هم نیست. این ناتوانی ها به مرور کاربران را در برابر داده ها و اطلاعات منفعل کرده و ممکن است به ایجاد استرس و آشفتگی ذهنی آنها بیانجامد.

کاربر در کشاکش دوجهانی شدن

جهان مجازی، فارغ از فاصله ای که با جهان واقعی دارد؛ اقتضائات خودش را به کاربران تحمیل می کند. برای مثال گاهی کاربران فضای مجازی رفتارها و گفتارهایی از خودشان نشان می دهند که در زندگی واقعی به آن روش رفتار نمی کنند. در واقع می توان گفت کاربران دوجهانی می شوند؛ جهان واقعی و جهان مجازی. از آنجا که در جهان مجازی هنجار، قید و بند، کنترل و نظارت به اندازه جهان واقعی ملموس نیست، فاصله گرفتن بیش از حد این دو جهان از هم آسیب هایی را درپی خواهد داشت. شکافی که میان جهان واقعی و مجازی به وجود می آید دوگانگی ایجاد کرده و یک وجه آن که در بین افراد تجلی پیدا می کند؛ دوگانگی شخصیتی است. یعنی گاهی افراد جلوه های رفتاری خاصی برای جهان واقعی و جلوه های دیگری برای جهان مجازی خود اتخاذ می کنند. نتیجه چنین زیستی ازخودبیگانگی است که در نهایت می تواند به انفعال کاربر بیانجامد.

سواد رسانه ای؛ عصای دست کاربر در فضای مجازی

همانطور که گفته شد، فضای مجازی فرصت ها و تهدیداتی برای کاربرانش بوجود آورده است. بنابراین نحوه به کارگیری صحیح از این رسانه نیاز به مهارت و دانشی دارد که از آن با عنوان «سواد رسانه ای» یاد می شود.

سواد رسانه ای به کاربر کمک می کند از رسانه مدنظر (چه سنتی و چه مدرن و فرامدرن) به بهترین نحو ممکن بهره ببرد و از مضرراتش مصون بماند. به عبارت دیگر کاربر می تواند با حصول شناخت نسبت به آنچه تولید و عرضه می شود ضمن استفاده آگاهانه، نگاه انتقادی نیز داشته باشد و در پربار شدن تولیدات رسانه ای، فعالانه به ایفای نقش بپردازد.

بنابراین با توجه به توسعه روزافزون رسانه های جدید، باید همه ذینفعان این عرصه، اعم از بخش های دولتی و خصوصی و نهادهای مدنی، در ارتباط با هم قرار بگیرند تا با ایجاد هم افزایی، فضای آگاهی بخشی در جامعه بوجود بیاید و با شناخت دقیق معماری خاص اینترنت و محیطی که کاربران در آن به کنشگری می پردازند؛ استفاده از این فضا بهینه شده و آسیب های آن کاهش پیدا کند.