مراتب امر به معروف در فضای مجازی

پس از اثبات وجوب امر به معروف و نهی از منکر در فضای مجازی، لازم است به تعدادی از مصادیق انحرافات و منکرات در فضای مجازی اشاره شود. از جمله این مصادیق:

1. سایت ها و وبلاگ های انحرافی و همچنین وب سایت ها و لینک های موجود در شبکه های اجتماعی پرطرفدار که مشخصات افراد منحرف  را در خود جمع کرده اند و افراد دیگر و علاقمندان به رابطه انحرافی می توانند در این سایت ها و شبکه ها؛ البته پس از واردنمودن نام کاربری و رمز عبور در بعض از موارد، وارد شده و شخص مورد نظر خود را پیدا کنند؛ به طوری که در بسیاری از شبکه های اجتماعی، شخص با دنیای مجازی پر از فیلم و عکس و پیام و نوشته و... مواجه است که توسط جستجوهایی بسیار پیشرفته و حتی در بعض مواقع با تایپ بعضی از کلمات مورد نظرش به راحتی می تواند به مقصود خود برسد.

2. گاهی  هم ایمیل و پست الکترونیکی افراد می تواند دربرگیرنده پیام ها و عکس هایی باشد که با برنامه ریزی برای آنها ارسال شده و دربر دارنده ارتباطات انحرافی سیاسی و مذهبی و جنسی است و توسط صاحبان آنها از طریق این ایمیل به ایمیل افراد دیگری ارسال رایانه ای شود (بای و پورقهرمانی، 1378، ص387-386).

3. از مصادیق دیگر اینکه شخص به واسطه ورود به سامانه ارسال پیامک های اینترنتی (system ITMS=internet text messaging) و فرستادن پیامک های برنامه ریزی شده در غالب (sms) و (mms) به افراد مختلف می تواند به غرض خود از مقاصد انحرافی برسد (همان).

4. منحرفان در فضای مجازی از طریق چت و وب کم و ویدیوکنفرانس و دیگر طرق ارتباطی پیشرفته؛ همچون تلگرام که راه هایی بیش از یک چت ساده را پیش روی کاربران قرار داده است، سعی در عملی ساختن اغراض پلید خود می باشند؛ به طوری که تمام آرمان ها و اعتقادات اصیل خود را به کل فراموش کرده، حرف هایی را به زبان می آورند و خواسته هایی را مطرح می کنند که هرگز در شأن و منزلت یک انسان نیست.

از جمله اینکه منحرفینی؛ همچون دلالان جنسی از طریق  چت و گفتگوی تایپی یا شنیداری و دادن تصویر خود، با دختران، طرح دوستی ریخته و سپس با وعده‌ ازدواج، شغل خوب، درآمد بالا و حتی با فرستادن بلیط و ویزای ورود به کشور مورد نظر، آنها را تحویل قاچاقچیان می‌دهند (رمضان نرگسی، بی تا، ص19؛ روزﻧﺎﻣﻪ ﻫﻤﺸﻬﺮی، 9/8/1381).

همچنین منحرفین در این گونه از فضاهای سایبری، قادرند با فکر و روح و روان مردم بازی کرده و آنها را به مسیرهای دلخواه خود منحرف سازند و آنها را دچار انحرافات دینی، فرهنگی و سیاسی کنند. این روزها چت ها و برنامه های مکالمه، فارغ از یک سایت و یا مسنجر، گستره وسیعی روی تلفن های همراه اندروید دارد. چت هایی که نه تنها محدودیت های قبلی را ندارد، بلکه می تواند هر چه بیشتر، مخاطبان خود را دچار آسیب کند. چه بسیار زنان و دخترانی که از طریق همین فضاهای سایبری فریب خورده اند و با ورود آنها به مراکز خاص، زمینه سوء استفاده از آنها برای عده ای هنجارشکن فراهم شده است.

کاربران در فضای سایبری قادرند با تبلیغات، امر موهومی را صحیح و امر صحیح و مقبولی را موهوم جلوه دهند. ارائه تبلیغات غیر صحیح در عرصه های دینی، فرهنگی یا سیاسی در فضای سایبری، چه بسا می تواند باعث گمراهی افراد زیاد شود؛ به طوری که بسیاری از کاربران اینترنت که در راه‌های غیر اخلاقی فعالیت می‌کنند، سعی دارند تفکرات خودشان را رواج دهند و لحظه‌ای در به کارگیری از این ابزارها درنگ نکرده و به ‌صورت فراگیر و فراوان از آنها استفاده می‌کنند (روزنامه سیاست، یکشنبه 17 مرداد 1389).

بر این اساس، فساد و فحشاء در تالارهای گفتگوی سایبری، مسأله ای است که به جرأت می توان از آن به فاجعه قرن بیست و یکم نام برد. مردان و زنانی که شب و روز در مسنجرهای مختلف، به دنبال گزینه هایی هستند تا شاید به خواسته های شیطانی خود دست پیدا کنند.

لازم به ذکر است، برخورد با عاملان انحرافی در فضای اینترنتی و سایبری، به دلیل تکثر‌گرایی فضای مجازی و گمنام بودن آنها در غالب اوقات ممکن نیست. لذا گرچه بسیاری از مصادیق؛ همچون موارد ذکرشده با درنظرگرفتن قانون جرایم رایانه ای؛(1) همچون جرایم علیه عفت و اخلاق عمومی، مستوجب حد یا تعزیر است،(2) منتها با توجه به حاکمیت خصوصیت ذکرشده در رخدادهای مجازی، قطعاً با محدودیت هایی؛ همچون عدم اجرای حد یا تعزیر بر بزهکار و عدم امکان اجرای فیزیکی مراتب امر به معروف و نهی از منکر هستیم؛ زیرا کاربران می‌توانند به هرگونه امکانات الکترونیکی و بدون درنظرگرفتن اینکه این اطلاعات و خدمات در کدام نقطه دنیا واقع شده ‌است، دست پیدا کنند.

محیط سایبری، زمینه فعالیت در سطح بین‌المللی را بدون دخالت مستقیم بشر فراهم آورده‌ است. محدوده فعالیت کاربر به مرزهای فیزیکی یک خانه یا یک محل کار و حتی مرزهای یک کشور محدود نبوده و در یک سطح  کم هزینه، هر کاربر می‌تواند در هر زمان و در هر مکانی با مردم در هر نقطه‌ای از جهان ملاقات کند و اطلاعات مبادله کند، بدون اینکه از محل واقعی و هویت فرد خبر داشته باشد. همچنین انحرافات سایبری، بسیار ناشناخته تر از انحرافات کلاسیک و سنتی است؛ مانند بسیاری از کاربران اینترنت، منحرفین سایبری از اسامی مستعار استفاده می کنند و به یک سایت به عنوان کاربر میهمان و ناشناس وصل می شوند

 لذا برای افراد و یا حتی برای نیروهای پلیس و نیروهای امنیتی بسیار سخت است که هویت واقعی قاتلان سایبری را ردیابی کنند؛ زیرا در فضای سایبری، موانع فیزیکی همچون ایست و بازرسی، مرز یا گمرک و ... وجود ندارد. بر این اساس، جرایم سایبری از آنجایی که معمولاً ممکن است در هر جایی اتفاق بیفتد و غالباً قابل ردیابی نیستند، به راحتی نمی توان عوامل آن را شناسایی نمود، گذشته از اینکه در جرایم مجازی، مجرم پس از ارتکاب جرم، نه تنها احساس ندامت نمی کند، بلکه بالعکس به هوش و توانایی های خود در ارتکاب جرم، بالیده و به نوعی احساس زرنگی می کند. به همین دلیل، می توان گفت جرایم مجازی، نسبت به نظایر فیزیکی شان از رقم سیاه بالاتری برخوردارند (جلالی فراهانی، ش47، 1383، ص118).

لذا چاره ای نیست، جز آنکه مراتب امر به معروف و نهی از منکر در حد امکان، به صورت مجازی در این انحرافات مجازی، صورت گیرد.

وجود حاکمیت این محدودیت ها می تواند اهمیت امر به معروف در فضای اینترنتی را به اثبات برساند؛ به این معنا که وقتی دسترسی به فاعل این منکرات و جرایم، ممکن نیست، می توان از طریق اجرای مراتب امر به معروف و نهی از منکر در فضای اینترنتی، تا حدودی کاستی ها را جبران نمود. چیزی که اهمیت این نوع از امر به معروف و نهی از منکر را دو چندان می کند، اینکه منکرات در فضای مجازی به خاطر شبکه جهانی بودن اینترنت، می تواند در حد گسترده ای رخ دهد. لذا با توجه به حجم وسیعی از منکرات در فضای مجازی که به مراتب دایره شمول آن بیشتر از نوع سنتی آن است، لازم است که به فریضه امر به معروف در فضای مجازی اهمیت بیشتری داده شود.

در فضای مجازی، یکی از عوامل استقبال بی نظیر آن، دسترسی آسان و بدون دردسر، سهولت ارتباط، جستجوی پنهان، ارتباط با افراد مختلف و پنهان سازی هویت های فردی و حتی گروهی و ویژگی های منحصر به فرد دیگری است که افراد گوناگون را به استفاده هر چه بیشتر از این رسانه سوق می دهد و امکان عبور از مرزهای اخلاقی را متأسفانه به شکل بسیار بدی بیشتر می کند.

بدین جهت، افراد، بدون هیچ گونه نگرانی اقدام به برون ریزی اعتقادات، رفتارها و نیات خود می کنند و این مسأله اهمیت مدیریت و نظارت امنیتی، اجتماعی و فرهنگی در فضای مجازی را می افزاید. احیای امر به معروف و نهی از منکر نیازمند به کارگیری تمام ظرفیت ها است. فراموش شدن امر به معروف در فضای مجازی، باعث به انحراف کشیده شدن این فضاها می شود. این در حالی است که بیشتر کاربران فضای مجازی را قشر جوان تشکیل می دهند و به تبع آن، این انحراف، آثار بسیار مخربی را در جامعه بر جای می گذارد.

امر به معروف و نهی از منکر در فضای سنتی و واقعی، دارای مراتبی است که عبارتند از: انکار به قلب با اعراض و ابراز ناخوشنودى از عمل، انکار به زبان و انکار به دست. در این مراتب باید به ترتیب و تدریج از مرتبۀ ساده و ملایم‌تر به مرتبۀ شدیدتر پیش رفت (حلی، 1408ق، ج‌1، ص311؛ حلی، 1413ق، ج‌1، ص525؛ شهید اول، 1410ق، ص84؛ فاضل مقداد، 1404ق، ج‌1، ص595-594؛ شهید ثانی، 1413ق، ج‌3، ص104-103 و نجفی، 1404ق، ج21، ص383-374).

 در ابتدا شاید این طور به نظر برسد که اجرای امر به معروف و نهی از منکر در فضای مجازی، قابل تصور نیست، ولی با امعان نظر در این مورد، می توان مصادیق زیادی برای مراتب آن فرض نمود. از باب نمونه به بعضی از مصادیق مراتب امر به معروف و نهی از منکر در فضای مجازی اشاره می کنیم:

مرتبه قلبی؛ یعنی اظهار کراهت قلبی از گناه(حلی، 1412ق، ج2، ص993؛ نجفی، 1404ق، ج21، ص376). این مرتبه، مانند دیگر مراتب، دارای درجاتی است که می توان به نگاه، اشاره، درهم‌کشیدن و عبوس نمودن چهره و روی گردانی و دوری، آن را ادا کرد (نجفی، 1404ق، ج21، ص378-377).

 تمامی این درجات در فضای مجازی نیز می تواند به اجرا در آورده شود؛ مثلاً در مصداق دوم و سوم از منکرات، زمانی که شخص، ایمیل یا پیامک حاوی منکرات را می فرستد، می توان در پاسخ، با ارسال تصویر آدمک هایی با چهره عبوس، انزجار خود را از گناه ابراز کرد. یا در مصداق چهارم، زمانی که شخص به صورت تصویری از طریق وب کم یا ویدئوکنفرانس، خواهان اعمال مخالف با موازین اسلامی است و منکراتی از وی سر می زند، می توان هر یک از درجات اظهار کراهت قلبی از گناه را برای وی به صورت تصویری همچون عالم واقع به نمایش گذاشت.

مصادیق امر به معروف در این زمینه قابل شمارش نیستند. در این مرتبه نیز همچون مرتبه قلبی، باید درجات را رعایت کرد و با حاصل شدن مقصود از درجه خفیف تر، عمل به درجه بعدی جایز نیست (همان، ص378). در زمان‌ کنونی که فسادها و بی‌حرمتی‌ها در فضای مجازی رو به گسترش است و بسیاری از افراد نیز به خاطر برخی ملاحظات، امکان بیان و تذکر ندارند، چه بسا روش‌های غیر مستقیم؛ مانند ارسال پیامک و ایمیل می‌توانند در برخی از امور راهگشا  باشند.

مثالی که در این زمینه می توان مطرح نمود، اینکه بسیاری از افراد به سایت ها و وبلاگ هایی مراجعه کنند که دارای تصاویر و یا نوشته ها و یا ترانه ها و موزیک های بر خلاف شرع باشد. بر حسب اتفاق، مدیر آن سایت و وبلاگ نیز بخشی را برای ارسال نظرات و ارتباطات تنظیم نموده است. در این صورت، لازم است که در بخش ارتباط با مدیر سایت، امر به معروف و نهی از منکر صورت گرفته و آنها را به تقوای الهی و دوری از غفلت ارشاد نمود. شیوه کامنت یا پیام گذاری از مصادیق بارز امر به معروف و نهی از منکر در مرتبه دوم است که علاوه بر سایت های فیلترشده، در تمامی سایت ها قابل اجراء می باشد.

خوانندگان و بینندگان هر مطلبی، عموماً استقبال و اشتیاق زیادی به سمت این بخش دارند و گاهاً قبل از خواندن مطلب، نگاهی به پیام های مخاطبین می کنند. استفاده از کلمات کلیدی و تأثیرگذار و برانگیزاننده متناسب با فضا و مخاطبین سایت، می تواند آنها را نسبت به حضور در چنین صفحاتی، حتی شده برای لحظه ای دچار تردید کند. تدوام این کار از طریق سازمان های خاص و یا عموم مردم در طولانی مدت با صبر، استقامت و حوصله و خوش خلقی و عفت در قلم، کارساز خواهد بود؛ کاری که در صفحات مجازی نیز از طریق نفوذ در گروه های دوستان و عضویت و لایک کردن مطالب مثبت و انتشار آن در صفحات غیر اخلاقی قابل پیگیری است.

یا در مصداق اول از منکرات، در شبکه های اجتماعی و یا سایت های همسریابی و دیگر سایت هایی که مشخصات و آدرس افراد بدکاره و منحرف وجود دارد و خواهان ارتباط با افراد می باشند، به راحتی می توان از طریق ارسال پیامک یا ایمیل و یا از طریق چت و ویدئوکنفرانس و دیگر راه های ارتباطی در فضای سایبری با این افراد و یا مدیر سایت به صورت مکاتبه ای و یا لسانی ارتباط برقرار کرده و آنها را دعوت به معروف و دوری از منکرات نمود.

 همچنین در مصداق دوم  و سوم، می توان پس از آمدن ایمیل یا پیامک اینترنتی، پاسخ «Reply» آن را به صورت امر به معروف و نهی از منکر داد. یا در مصداق چهارم، اشخاص منحرف که از طریق چت یا ویدئوکنفرانس و امثال آن، خواهان ارتباط یا مذاکره می باشند، می توان با آنها به مذاکره پرداخته و آنها را دعوت به تقوای الهی و ترس از گناه و عقوبت آن نمود.

آخرین مرحله امر به معروف و نهی از منکر، مرتبه عمل و استفاده از زور و قدرت است. البته در این مورد نیز باید همچون مراتب قبلی، درجات آن را رعایت نمود (همان)؛ مثلاً در بعضی از مواقع باید دست گناهکار را گرفت و مانع از اصرار وی بر انجام گناه شد که مثال آن در فضای مجازی می تواند، استفاده از نگاه حذفی؛ چون فیلترینگ و هک نمودن سایت های انحرافی شمرده شود.

فیلترینگ یا فیلتر اینترنتی، عبارت است از محدودکردن دسترسی کاربران اینترنت به وبگاه ها و خدمات اینترنتی که از دیدگاه متولیان فرهنگی و سیاسی هر کشور برای مصرف عموم مناسب نیست (سایت ویکی پدیا، دانشنامه آزاد). جا انداختن موضوع فیلترینگ در میان مردم کشور به عنوان یک عامل نهی از منکر، بسیار می تواند کمک رسان مسؤولین فرهنگی در کشور باشد. اگر برای مردم نهادینه شود که محدودکردن دسترسی به برخی مطالب، عامل و نماد سلب آزادی نیست و در حقیقت، عاملی برای آرامش و امنیت در جامعه است، خود این مطلب، ابزاری برای نهی از منکر خواهد بود. در واقع، استفاده از فیلترینگ، گرفتن دست گناهگار و مانع شدن عود وی بر انجام گناه است.

از مصادیق دیگر مرتبه سوم از امر به معروف و نهی از منکر، بیرون انداختن شخص از مجلس است که از مصادیق اینترنتی آن می توان به بیرون انداختن کاربر از چت روم اشاره نمود؛ زیرا در اینترنت، سایت های بسیاری وجود دارند که از قابلیت چت روم برخوردار هستند و برای هر کاربر یا بازدیدکننده ای که وارد آن سایت می شود، این قابلیت وجود دارد که در صفحه ای مخصوص معروف به روم یا همان اتاق با دیگر کاربران حاضر و آنلاین در آن سایت گفتگو کنند و یا نوعی ارتباط برقرار سازند. افراد گوناگون از طریق اتصال به اینترنت، همگی با هم می توانند هم زمان به صورت آنلاین ارتباط برقرار کرده و با هم چت تصویری یا شنیداری کنند.

در سایت های چت روم، مدیر سایت، دسترسی به پنل مدیریت سایت خود و کاربرانش را دارا می باشد و در این مورد، می تواند آزادانه تصمیم گیری و مدیریت کند؛ از جمله اینکه کاربران متخلف در چت رومش را بدون تعارف بیرون بیندازد و یا اجازه صحبت کردن از چنین کاربرانی را بگیرد و خیلی  اقدامات دیگر. حال اگر در این مورد یکی از کاربران، مرتکب منکرات و اعمال منافی با شرع در فضای چت روم شود، مدیر سایت می تواند از باب امر به معروف، وی را از چت روم اخراج کند و یا کاربران دیگر، اعمال وی را به مدیر سایت گزارش دهند و مدیر سایت نیز پس از بررسی، عذر وی را بخواهد. 

در موردی که ضرورت داشته باشد، در مرتبه سوم می توان وی را تنبیه بدنی نمود که مثال اینترنتی آن را می توان به دست یافتن بر او از طریق راه های امنیتی ـ همچون ریختن طرح دوستی با او و آنگاه کشف آدرس وی ـ و سپس تنبیه و مجازات وی را مثال زد.

هر یک از مراتب امر به معروف و نهی از منکر در دنیای مجازی به اندازه «قدرت فرد» و «احتمال تأثیر» تغییر پیدا می کند و مهم، ریشه کنی منکر است و وقتی نتوان منکر را ریشه کن کرد، باید روی منکرها پرده کشید. با توجه به اینکه در بسیاری از موارد اجرای این مراتب، خصوصاً اجرای مرتبه سوم، ـ در اکثر اوقات ـ قطعاً نیازمند به تخصص خاص است. لذا لازم است که بدین منظور، به مربیانی آموزش‌ ببینند تا اینکه بتوانند این مراحل را به نحو احسن در فضای مجازی اجراء نمایند. البته اجرای مراحل سه گانه امر به معروف، ممکن است در بسیاری از موارد نتیجه مطلوبی را به دنبال نداشته باشد.

همچنین شاید فیلترینگ، اولین ایده‌ای باشد که در مرتبه سوم به ذهن خطور کند، اما یقیناً عبور از فیلترینگ و امثال آن از دیگر برخوردهای سلبی، برای کاربران حرفه‌ای این فضا، چندان سخت نیست؛ گذشته از اینکه قابلیت فیلتر همه محتویات انحرافی وجود ندارد. چنانچه قابلیت هک کردن تمامی سایت های انحرافی نیز ممکن نیست. همان طور که ردیابی کردن کاربران منحرف نیز ـ چنانچه گذشت ـ به دلیل تکثرگرایی فضای مجازی و هویت پنهانی شخص، کاری بسیار دشوار است.

بر این اساس، آمرین به معروف و ناهین از منکر نباید منتظر باشند تا اینکه منکری رخ دهد، آنگاه مراتب سه گانه امر به معروف را به تناسب اجراء کنند، بلکه باید در این زمینه پیش قدم شده و سایت ها و وبلاگ های مذهبی که در زمینه پاسخ گویی به  شبهات دینی و مذهبی مردم و داعی آنها به معروف و دوری از منکرات است، تأسیس نمایند و افراد را از عواقب منکرات و گناهان؛ اعم از عواقب اخروی و دنیوی، آگاه نمایند. ایجاد اتاق‌های مذهبی در فضای چت و گفتگو که بیشتر کاربران اینترنتی، در این فضا دست و پنجه نرم کرده‌اند، از نمونه های بارز آن است؛ زیرا با وجود خصوصیتی که برای گستردگی منکرات در فضای مجازی وجود دارد، به تناسب امر به معروف در فضای مجازی نیز به خاطر وصل بودن شخص به شبکه جهانی اینترنت؛ چه بسا می تواند تأثیر بسزایی داشته باشد.

حرکت فردی در فضای مجازی می تواند موجی تأثیرگذار در این فضا ایجاد کند که قابل قیاس با حرکت های دنیای واقعی نیست. به عنوان مثال، یک نفر می تواند در یک وبلاگ، از باب امر به معروف و نهی از منکر، مسأله ای را بیان کند و یا اینکه سایت یا وبلاگی را تأسیس  نماید که حاوی پاسخ به مهم ترین سؤالات و شبهات شرعی مطرح شده در دین  باشد و بسیاری از افراد در اقصی نقاط جهان را تحت تأثیر آن قرار دهد و بدین ترتیب، جهل بسیط یا مرکب آنها را نسبت به آن مسائل برطرف سازد و حال آنکه در دنیای حقیقی، در این مورد موانعی همچون عدم ارتباط و دسترسی افراد وجود دارد و شخص، در غالب اوقات، حداکثر می تواند تعداد محدودی از افراد را هدایت نماید.

 همین حرکت و موج تأثیرگذاری که در فضای سایبری توسط افراد صورت می گیرد، می تواند در سطحی بزرگتر توسط مؤسسات و نهادها برای افراد و  کاربران اینترنت و یا در سطح بسیار گسترده تر توسط زمامداران دولت؛ مانند وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان ملی جوانان و ... انجام شود. گذشته از اینکه ناشناس بودن آمرین به معروف در فضای مجازی در اکثر اوقات ـ که چه بسا باعث می شود با خیال راحت تر و به دور از ریا این فریضه الهی را انجام دهند ـ می تواند از مزایای این نوع از امر به معروف ها شمرده شود.

بدون شک، عملی ساختن مراتب امر به معروف و نهی از منکر در فضای مجازی، مبتنی بر همکاری مشارکتی بوده و اساس آن هم فکری و فعالیت بر مبنای دانش و شناخت است. همچنین دولت باید به عنوان متولی، زمینه‌های فرهنگ و فرهنگ‌سازی در توسعه چنین مجموعه‌هایی نقش بسیار مهمی را ایفاء کند که بخشی از آن در تشویق کسانی است که در فضای مجازی، امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند و یک بخش، مقابله و جلوگیری از تولید محتواهای نامطلوب با کمک گرفتن متخصصان مجرب این فن، در این فضاست تا اینکه بتوان یک محیط سالم، آموزشی، رقابتی و پرنشاط دینی را در فضای مجازی به وجود آورد.

1. اگرچه اینترنت جزء جدایی ناپذیر نهادهای اجتماعی، سیاسی، آموزشی، اقتصادی و خانوادگی به شمار می آید، منتها با وجود چنین کارکردهای مثبتی، دارای نقاط تاریک و پیامدهای منفی نیز می باشد که از جمله آنها می توان به هرزه نگاری و بی بندوباری اخلاقی، اشاعه فحشاء و افساد اشاره نمود. این پیامدها در فضای سایبری، به خاطر جهانی بودن شبکه اینترنت، می تواند در حد گسترده ای رخ دهد. لذا با توجه به گستره وسیعی از منکرات در فضای سایبری، لازم است به فریضه امر به معروف در فضای سایبری اهمیت داده شود.

2. احتمال تأثیر در اجرای امر به معروف، شرط نیست و حتی بر فرض شرط دانستن آن، با توجه به اطلاق ادله، نیازی نیست به صورت دفعی باشد. لذا نمی توان با توجه فقدان احتمال تأثیر و یا دفعی نبودن، در بسیاری از موارد، امر به معروف و نهی از منکر در فضای سایبری را واجب ندانست.

3. با توجه به پیامدهای منفی اینترنت، نمی توان استفاده از آن را از باب امر به معروف و نهی از منکر جایز ندانست؛ زیرا مقتضای اطلاق ادله ترغیب به علم که دلیل عقلی می تواند مؤید آن باشد و همچنین بنای عقلاء، جواز استفاده از اینترنت است و به تبع آن، قطع اینترنت، دخالت در سلطه مردم و تضییع حقوق آنهاست و بیم و بهانه احتمال استفاده نامطلوب برخی نمی تواند مجوز چنین دخالت هایی گردد.

4. امر به معروف و نهی از منکر در فضای اینترنتی، به حکم عقل واجب است و بر فرض اینکه وجوب آن تنها مستند به ادله نقلیه باشد، با توجه به اطلاق ادله و تنقیح مناط، واجب است.

5. امکان اجرای مراتب سه گانه امر به معروف و نهی از منکر از طریق راههایی همچون ارسال پیام و ایمیل و چت و یا فیلترینگ، در فضای اینترنتی می باشد

این قانون، مصوب 5/3/1388 بوده که طی سه بخش و 56 ماده، مجازات های جرایم رایانه ای را بیان می کند. از جمله جرایم رایانه ای، می توان به موارد ذیل اشاره نمود:

انتشار اخبار کذب، ارسال مطالب، تصاویر و فیلم‌های مستهجن، آموزش و تبلیغ تروریسم، هتک حرمت افراد، استفاده از فضای متعلق به دیگران، ارسال پیام‌های مخرب، اخلال در دسترسی به دیگران، نقض حق مالکیت، هک و ویروسی کردن سایت‌ها و ورود غیر مجاز به حریم خصوصی افراد از طریق ایمیل‌ها، بخشی از جرایم رایانه‌ای محسوب می‌شوند.

لازم به ذکر است که در رابطه با مجازات، مصادیقی از منکرات که نگارندگان از باب نمونه متذکر آن شدند و تحت جرایم علیه عفت و اخلاق عمومی قرار می گیرند. قانونگذار در فصل چهارم از قانون جرایم رایانه ای در رابطه با جرایم علیه عفت و اخلاق عمومی، عمل مجرم را در ضمن مواد 14و15 قانون جرایم رایانه ای مستوجب تعزیر می داند و تنها در یک صورت عمل مجرم را مستوجب حد، آن هم حد افساد فی الارض می داند؛ زیرا قانونگذار در ضمن تبصره چهارم ماده 14 قانون جرایم رایانه ای نگاشته است:

چنانچه مرتکب اعمال مذکور در این ماده (ماده 14 قانون جرایم رایانه ای) را حرفه خود قرار داده باشد یا به طور سازمان یافته مرتکب شود؛ چنانچه مفسد فی الارض شناخته نشود، به حداکثر هر دو مجازات مقرر در این ماده محکوم خواهد شد.

لازمه سخن فوق آن است که اگر مجرم، به واسطه حرفه قراردادن اعمال مذکور در ماده 14، مفسد فی الارض شناخته شود، مجازات افساد فی الارض بر وی جاری می شود.

ماده 14 قانون جرایم رایانه ای عبارت است از: «هرکس به وسیله سامانه‌های رایانه‌ای یا مخابراتی یا حامل های داده محتویات مستهجن را منتشر، توزیع یا معامله کند یا به قصد تجارت یا افساد، تولید یا ذخیره یا نگهداری کند، به حبس از نود و یک روز تا دو سال یا جزای نقدی از پنج میلیون (5.000.000) ریال تا چهل میلیون (40.000.000) ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد».

منابع و مآخذ

1. قرآن کریم.

2. نهج البلاغه.

3. آخوند خراسانى، محمد کاظم بن حسین، فوائد الاُصول، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1407ق.

4. ---------------------------، کفایه الأصول، قم: مؤسسه آل البیت:، 1409ق.

5. ابن ادریس، محمدبن منصوربن احمد، السرائر، ج2، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1406ق.

6. ابن براج، قاضى عبدالعزیز، المهذب، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1406ق.

7. ابن حمزه، محمدبن على بن حمزه، الوسیله، قم: انتشارات کتابخانه آیهالله مرعشى(ره)، 1408ق.

8. اردبیلی، احمدبن محمد، مجمع الفائده و البرهان، ج7، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1403ق.

9. امام خمینی، سیدروح اللّه، المکاسب المحرمه، ج1، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره)، 1415ق.

10. -----------------، تحریر الوسیله، ج1، قم: مؤسسه مطبوعات دارالعلم، بی تا.

11. -----------------، تهذیب الأصول، قم: دار الفکر، 1367.

12. ایروانى، على، نهایه الدرایه فی شرح الکفایه، ج1، قم: بوستان کتاب، 1370.

13. بای، حسینعلی و پور قهرمانی، بابک، بررسی فقهی ـ حقوقی جرایم رایانه ای، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1388.

14. جزایرى، محمدجعفر، منتهى الدرایه فی توضیح الکفایه، ج1، قم: مؤسسه دارالکتاب، 1415ق.

15. جلالی فراهانی، امیرحسین، «پیشگیری از جرایم رایانه ای»، مجله حقوق دادگستری، ش47، 1383.

16. حّر عاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعه،‌ ج16، قم: مؤسسه آل ‌البیت:، 1409ق.

17. حلبی، ابوصلاح تقی الدین، الکافی فی الفقه، بی جا، بی‌نا، 1403ق.

18. حلّی، جعفربن حسن، شرائع الاسلام، ج1، قم: مؤسسه اسماعیلیان، چ2، 1408ق.

19. حلّی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعه، ج4، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1413ق.

20. --------------، تذکره الفقهاء، ج9، قم: مؤسسه آل البیت:، 1414ق.

21. --------------، قواعد الاحکام، ج1، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.

22. --------------، منتهى المطلب فی تحقیق المذهب، ج2، مشهد: مجمع البحوث الإسلامیه، 1412ق.

23. رمضان نرگسی، رضا، بررسی پدیده قاچاق زنان، اصفهان: مرکز پژوهش های اسلامی و مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان، بی تا.

24. روزنامه سیاست، یکشنبه 17 مرداد 1389.

25. روزﻧﺎﻣﻪ ﻫﻤﺸﻬﺮی، 9/8/1381.

26. سایت ویکی پدیا، دانشنامه آزاد، واژه فیلترینگ، زمان مراجعه: 24/10/1394.

27. سلاّر، حمزهبن عبدالعزیز، المراسم العلویه، قم: منشورات الحرمین، 1404ق.

28. شهید اول، محمدبن مکى، اللمعه الدمشقیه، بیروت: دار التراث، 1410ق.

29. شهید ثانی، زین الدین بن على، رسائل الشهید الثانی، قم: بوستان کتاب، 1421ق.

30. -------------------، مسالک الافهام، ج3، قم: مؤسسه المعارف الاسلامیه، 1413ق.

31. صدر، سیدمحمدباقر، بحوث فی علم الأصول، ج4، بی جا، بی نا، بی تا.

32. -------------، دروس فى علم الاصول، ج1، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، 1418ق.

33. طباطبایى قمى، تقى، آراؤنا فی أصول الفقه، ج2، قم: محلاتی، 1371.

34. طوسى، محمدبن حسن، الاقتصاد، تهران: انتشارات کتابخانه جامع چهل‌ستون، 1375ق.

35. ---------------، تهذیب الاحکام، ج6، تهران: دارالکتب الاسلامیه، چ4، 1407ق.

36. عاملی، حسن بن زین الدین، معالم الدین، قم: بی نا، بی تا.

37. عراقى، ضیاءالدین، الاجتهاد و التقلید، قم: نوید اسلام، 1388.

38. فاضل مقداد، مقدادبن عبداللّه، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، ج1، قم: کتابخانه آیهالله مرعشى(ره)، 1404ق.

39. -------------------، کنز العرفان، ج1، قم: انتشارات مرتضوى، 1425ق.

40. قانون جرائم رایانه ای مصوب: 5/3/1388.

41. کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، ج1و5، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1407ق.

42. مجمع فقه اهل البیت، قواعد اصول الفقه، قم: المجمع العالمی لاهل البیت:، 1423ق.

43. مفید، محمّدبن محمدبن نعمان، المقنعه، قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، 1413ق.

44. موسوى حائرى، مصطفى محسن، نهایه الوصول الى کفایه الأصول، نجف: مطبعه الآداب، بی تا.

45. میرزاى قمّى، ابوالقاسم بن محمدحسن، جامع الشتات، ج1، تهران: مؤسسه کیهان، 1413ق.

46. نائینى، محمدحسین، أجود التقریرات، ج2، قم: مطبعه العرفان، 1352.

47. نجفی، محمد بن حسن، جواهرالکلام، ج21، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1404ق.

نویسندگان:

علی اکبر ایزدی فرد: استاد گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه مازندران

 سیدمجتبی حسین نژاد: استادیار مؤسسه آموزش عالی پارسا

فصلنامه حکومت اسلامی شماره 77