به گزارش گرداب، چند سالی می‌شود که سی‌ام ژوئن هر سال یاد‌آور روزی است به نام شبکه‌های اجتماعی یا فضای مجازی. آری؛ شاید تا 10 سال گذشته کسی فکر نمی‌کرد که بشر تا به این اندازه به این فناوری وابستگی پیدا کند، تا جایی که مجبور به یادبود هرساله آن باشد. با ظهور و گسترش صنعت هم‌زمان ارتباطات و در امتداد آن اینترنت به عنوان شبکه ارتباطی و اطلاعاتی جهانی، فضای جدیدی در عرصه زندگی به وجود آمد که می‌توان با عناوینی همچون «فضای دوم» و «فضای مجازی» از آن یاد کرد.
شاید امروز بیش از هر زمان دیگری به نظریه دهکده جهانی مارشال مک‌لوهان نزدیک شده باشیم. این نظریه به ما یاد‌آور می‌شود وسایل ارتباط جمعی بسیاری از شیوه های زندگی را عوض کرده اند. جهان پهناور ما، اکنون دیگر به دهکده‌ای بزرگ تبدیل شده که افکار و اعمال افراد و جمعیت‌ها در آن، از نظر یکدیگر پنهان نیست و تبادل افکار و اطلاعات و علوم و فنون و هنرها و تبلیغات، به میزان و سرعت حیرت آوری در جریان است. امروزه، افراد بشر، به تجمع برای کسب پیام و اندیشه نیازی ندارند؛ بلکه می‌توانند در خلوت و در خانه‌های خود، پیام دانشمندان و متفکّران را بخوانند و بدانند. شکل‌گیری و گسترش چنین فضایی، به معنای ظهور و توسعه فردگرایی است.
امروزه به دلیل گستردگی و فراگیری فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی در دنیا و قرار گرفتن بسیاری از مباحث و مطالب در حوزه های مختلف مورد نیاز انسان ها در درون این شبکه جهانی، ضرورت استفاده از قابلیت ها و امکانات آن، برای همه افراد و سازمان ها ضروری و لازم به نظر می رسد؛ به گونه‌ای که امروزه دیگر انجام بسیاری از فعالیت روزمره انسان، بدون کمک از قابلیت های این شبکه عملا با مشکل مواجه خواهد شد. فضایی که گفته می شود به اندازه هزار میلیارد کتاب در آن مطلب وجود دارد.
اینترنت به عنوان اولین مورد فضای مجازی برای اهداف نظامی و امنیتی طراحی شد، اما به مرور وارد دیگر بخش‌های اجتماعی از جمله تجارت، تفریح و سرگرمی و …گردید و این امر چنان پررنگ و گسترده بود که کارکرد آن را تغییر داد، به‌طوریکه این تکنولوژی نوظهور، امروزه به یک صنعت و عرصه تاثیرگذار جهانی تبدیل شده است و کمتر موضوع اجتماعی را می‌توان یافت که متاثر از اینترنت نباشد.
اینترنت ابتدا در کشورهای غربی به عنوان رسانه‌ای همگانی رواج یافت و به‌تدریج دیگر کشورها را نیز در برگرفت و به مثابه ابزاری موثر در انتقال و ترویج سیاست‌ها، فرهنگ، اقتصاد و … کاربرد پیدا کرد. این تغییر و تحولات جهانی و گرایش همه جانبه به استفاده از اینترنت، تبعات و تاثیرات بسیاری در جوامع بشری داشت تا جایی که از آن به «انفجار اطلاعات»تعبیر می‌شود و مفهومی پر کاربرد در علم ارتباطات و جامعه شناسی است.
فراموش نکنیم تکنولوژی و فضای مجازی قرار است تسهیل کننده روابط و تقویت کننده آن باشد نه اینکه با ایجاد گسست و فاصله روابط را کمرنگ و مجازی کند. مراقب باشیم تا فضای مجازی مانند ویروس اکستاکس‌نت در خانواده ها عمل نکند؛ ویروسی که ظاهرا همه چیز را عادی و طبیعی نشان می دهد اما زمانی خود را نمایان می کند که دیگر هیچ کاری نمی توان انجام داد.
به راستی چرا فضای مجازی بر فضای واقعی غلبه کرد؟
در پاسخ باید گفت در دنیای واقعی، محدودیت‌هایی به فرد فرد حاضر در جامعه اعمال می‌شود. این محدودیت‌ها، در هر جامعه‌ای طبیعی قلمداد می‌شود ولی اعضای یک جامعه ممکن است آن را خلاف آزادی عمل و اختیار خود بدانند. این محدودیت‌ها می‌تواند در خصوص اظهار نظر درباره‌ی مسائل مختلف نیز باشد؛ به این معنی که در کشوری که احساس آزادی بیان وجود ندارد ولو خود آن وجود داشته باشد- افراد به فضاهایی غیررسمی که در آن معمولا ویژگی‌های هویتی آنها کامل نیست و کمتر قابل شناسایی است، روی آورده و در آن به ابراز نظر در خصوص مسائل مختلف به ویژه فعالیت‌های حکومت می‌پردازند. بدیهی و طبیعی است که در این شرایط، خروج از محدودیت‌ها، حالتی اغراق‌آمیز و دور از واقعیت داشته و با پرخاش‌هایی در رفتارها و اظهار نظرها همراه باشد.
علت دوم گرایش به چنین فضا و فرهنگی، امکاناتی است که فضای مجازی در اختیار فرد قرار می‌دهد. در دنیای واقعی، هرکس با نام، نام خانوادگی، مشخصات ظاهری، ویژگی‌های اقتصادی و اجتماعی خاصی تعریف می‌شود. امّا تمامی این الزامات در دنیای مجازی از بین رفته و افراد صرف داشتن یک حساب کاربری می‌توانند به فعالیت بپردازند. در اینجاست که انتخاب‌گری در فضای مجازی اهمیّت پیدا می‌کند. فرد، در گام نخست انتخاب می‌کند هویت واقعی خود را به نمایش بگذارد یا خیر. سپس، انتخاب‌های بعدی مانند انتخاب تصویر خود، ارائه اطلاعات صحیح در خصوص خود و غیره به وجود آمده و فرد ناگزیر یکی از این موارد را انتخاب می‌کند. این انتخاب‌ها در دنیای واقعی، وجود ندارد و فرد امکان انتخاب در هر بعدی از ابعاد زندگی واقعی را ندارد. یکی دیگر از امکاناتی که فضای مجازی در اختیار کاربران خود قرار می‌دهد، فضایی گسترده و بدون وجود هرگونه محدودیت‌های جغرافیایی است. این امکان، به افراد اجازه می‌دهد تا اخبار جدید را دریافت کنند. مانند سایر امکانات فضای مجازی، این امکان باعث می‌شود که بسیاری از اخبار غلط یا شبه خبرها به عنوان خبر صحیح به اطلاع آنها برسد و مانند چرخه‌ای، به سبب آن انتظارات از زندگی واقعی بالا رفته، سپس احساس محدودیت‌ها به افراد غلبه کند، فعالیت در فضای مجازی شدیدتر شده و وارد فضایی فانتزی‌تر می‌شود.
از جمله مواردی که می‌توان از آن ها به عنوان فرصت و به تعبیری، نقاط قوت استفاده از فضای مجازی نام برد عبارتند از:
1. عمومی بودن فضای مجازی که به هر فردی در هر نقطه از جهان امکان می‌دهد از طریق این فناوری به آسان‌ترین وجه، جدیدترین اطلاعات مورد علاقه خود را به دست آورد و مرزهای جغرافیایی یا سیاسی تا‌کنون نتوانسته جلوی استفاده از فضای مجازی و گسترش روزافزون آن را بگیرد.
2. کاهش هزینه‌های اقتصادی، اجتماعی و … با استفاده از امکانات موجود در فضای مجازی، که در بسیاری از روابط اقتصادی و اجتماعی دیگر نیازی به مراجعه حضوری برای خرید کالا یا خدمات نیست و طبیعی است که این امر باعث کاهش قابل توجهی از هزینه‌های اقتصادی می‌شود. کاهش رفت و آمدهای غیر ضروری درون شهری و در نتیجه کاهش مصرف انرژی و کاهش آلودگی هوا. همچنین کاهش مصرف کاغذ و هزینه‌های چاپ و نشر و سایر هزینه ها با استفاده از امکانات موجود در فضای مجازی
3. دستیابی آسان به آخرین اطلاعات تخصصی در زمینه های مختلف اعتقادی، اجتماعی، اقتصادی، هنری و … که در سطح جهان بصورت مقاله، کتاب، نرم افزار و … در سطح جهان منتشر شده و می شود.
4. تبادل اطلاعات و تاملی بودن روابط و ارتباطات در فضای مجازی بدون محدودیت‌های حاکم بر دیگر رسانه‌ها که معمولا در آن ها عده ای گوینده و نویسنده هستند و جمع دیگری صرفا شنونده و خواننده
5. جذابیت و تنوع در فضای مجازی و مخاطب محور بودن اغلب داده ها در آن، به طوریکه امکان نظر‌سنجی و ارزیابی در این فضا برقرار و به روزتر است و این توانایی را به داده‌پردازان می‌دهد که از آخرین خواسته‌های مخاطبان خود مطلع گردند که این امر در کنار تنوع و جذابیت فضای سایبری تأثیر بسزایی در جذب مخاطب دارد.
6 . گسترش عدالت رسانه‌ای: در گذشته فقط افراد خاصی آن هم در شهرهای بزرگ می‌توانستند به مطبوعات و نشریات دسترسی داشته و از اخبار روز و رویدادهای اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و … مطلع شوند و حال آنکه با وجود فضای مجازی و فناوری‌های گوناگون اطلاعاتی و ارتباطاتی، تمام افراد حتی در دورترین نقاط نیز می‌توانند به شکل برابر، از این اطلاعات مطلع و از آن بهره برداری کنند.
7. گسترش تعاملات و تبادل نظرها با سرعت بسیار بالا در فضای مجازی و بخصوص در «شبکه‌های اجتماعی» که این امکان را فراهم می سازد که افراد به تبادل آراء و افکار بپردازند و… .
اما با قاطعیت می‌توان گفت که معایب شبکه‌های اجتماعی بسیار بیشتر و خطرناک‌تر از مزایای آن است که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد
1. ایجاد آشفتگی در خانواده‌ها: شکستن حرمت‌ها و قبح‌شکنی از گناهان همراه با ایجاد آشفتگی در اصلی‌ترین عنصر سازنده جامعه یعنی نهاد خانواده که این کار با هدف از بین بردن نقش سازنده خانواده در تربیت فرزندان صورت می‌گیرد.
2. افزایش هنجارشکنی در جامعه: ویژگی‌های فضای مجازی موجب بالا رفتن آمار جرم و اعمال مجرمانه و تشدید آسیب‌های اجتماعی شده و ارزش‌های انسانی مانند اخلاق خانوادگی، حیا، حریم خصوصی، آموزهای سنتی و آداب و رسوم فرهنگی را مورد تاخت و تاز قرار داده است که نتیجه این تهاجم، درگیر نمودن نهاد خانواده با چالش‌های و تهدیدات جدی و کم رنگ شدن بسیاری از «ارزش های اجتماعی» برای افراد است.
3. جهانی‌سازی از طریق تبلیغ و القاتی فرهنگ غربی: درگذشته، افرادی که در یک محدوده جغرافیایی زندگی می‌کردند، دارای فرهنگ مخصوص همان محدوده بوده و از آن پیروی می‌کردند؛ اما با گسترش فضای مجازی، این مرزهای فرهنگی از میان رفته و در نتیجه فرهنگ کاربران فضای مجازی تا حدود زیادی به هم شبیه‌تر شده است.
4. کمرنگ شدن نقش نظارتی خانواده ها: بسیاری از والدین به دلیل ویژگی‌های خاص فضای مجازی و نو بودن این پدیده، فرصت و یا توان کافی برای شناخت دقیق این فضا و کاربردهای آن را به دست نیاورده اند که این عدم آشنایی با فضای سایبری در کنار استفاده روزمره نوجوانان و جوانان و حتی کودکان از این فضا باعث شده است که یک فضای محرمانه و خصوصی بدون احساس وجود ناظر برای فرزندان ایجاد شود و آنها بدون دغدغه به سایت ها و احیانا شبکه های مختلف مجازی دسترسی یافته و به دلیل ویژگی های سنی و کنجکاوی های خود، از فضاهای ناسالم موجود در اینترنت متأثر شوند که این مساله در بلند مدت باعث تغییر رفتار فرد و به تبع آن جامعه می شود که معمولا در مغایرت با عرف و ارزش های سنتی خانواده ها است.
5. تعارض ارزشها و باورهای اجتماعی: ورود اینترنت همراه با ارزش های غربی، چالش های جدیدی را در جوامع مختلف به وجود آورده است. قدرت های غربی و صاحبان بزرگ کارتل های اقتصادی از ظرفیت های فضای مجازی برای نیل به اهداف خود سوء استفاده کرده و در تلاش هستند که با حاکمیت ایدئولوژی «سرمایه داری» تمامی حوزه های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی سایر جوامع را پذیرای عقاید خود سازند.
6. اختلال در شکل گیری شخصیت: عناصر سه گانه هویت، یعنی خود شخص، فرهنگ و جامعه، در تکوین شخصیت هرفرد نقش مهمى را ایفا مىکنند. از آن جا که فضای سایبری، صحنه ای فرهنگى و اجتماعى است که کاربر را در موقعیت هاى متنوع، نقش ها و سبک هاى زندگى قرار مى دهد، زمینه ای است برای آسیب پذیری شخصیت کاربر و در بسیاری از مواقع، چند شخصیتی شدن فرد می‌شود.
7. به خطر افتادن حریم شخصی: گردانندگان شبکه های اجتماعی با تجاوز به حریم خصوصی کاربران تجاوز کرده و اطلاعات شخصی افراد را در اختیار مراکز اطلاعاتی و امنیتی، شرکت های تجاری و سایر مراکز متقاضی قرار میدهند. در هنگام نصب برنامه شبکه های اجتماعی، کاربر به سایت مربوطه اجازه میدهند تا اطلاعات شخصی او را با منابع خارجی به اشتراک بگذارد؛ بدون اینکه تنظیماتی بری غیر فعال کردن این موضوع وجود داشته باشد.
8. شکاف نسلها: استفاده از اینترنت شکاف میان نسل ها را بیشتر کرده و با ورود وسایل و تکنولوژی‌های جدید به عرصه خانواده‌ها، شاهد هستیم که اعضای خانواده ساعت های متمادی در کنار یکدیگر می‌نشینند، بدون آنکه حرفی برای گفتن داشته باشند. امروزه نشست های خانوادگی که در آن والدین و فرزندان درباره موضوعات مختلف خانوادگی و کاری با هم گفتگو کنند، رو به کاهش است. روابط موجود میان والدین و فرزندان رو به سردی گرائیده و دو نسل به دلیل داشتن تفاوت‌های اجتماعی، زندگی را از دیدگاه خود تفسیر می‌کنند.
9. اعتیاد به اینترنت: یکی از آسیب های اینترنت، اعتیاد به آن است که افراد معتاد به این ابزاز، بعلت استفاده افراطی از اینترنت، با معضلات زیادی گریبان گیر هستند و این نوع اعتیاد مدرن، در جامعه ما نیز با گسترش روزافزون استفاده از اینترنت، رشد فزاینده ای پیدا کرده است که خود آغاز یک آسیب بزرگ برای نیروی انسانی کشور می باشد. قابل ذکر است که ترک این نوع اعتیاد، سخت تر و پرهزینه تر از سایر اعتیادها است.
10. گسترش ارتباطات نامتعارف و سوء استفاده های جنسی: اینترنت به دلیل تسهیل ایجاد روابط دوستانه و عاشقانه، زمینه رفتارهای غیر اخلاقی را فراهم ساخته و موجب سهولت خیانت در روابط زناشویی و ایجاد روابط نامشروع و همچنین سوء استفاده جنسی شده است.
11. تضعیف اعتقادات و گسترش شبهات فکری: طرح و نشر انواع شبهات در فضای مجازی، موجب تزلزل در باور کاربران سست عقیده، کم‌اطلاع و زودباور می‌شود. اتاق های فکر متعدد در مراکز امنیتی و فرهنگی نظام سلطه تشکیل گردید و بطور دائم در حال تولید و ایجاد بدعت، تحریف و شبهه در حوزه های دینی، فرهنگی، تاریخی و … می باشند که این موارد با توجه به انفعال و کم کاری دستگاههای ذیربط و در مواردی باور نداشتن شبیخون فرهنگی و جنگ نرم دشمنان از سوی مسئولین مربوطه، خسارت و صدمات جبران ناپذیری بر فرهنگ و بینش مخاطبان و بخصوص جوانان وارد کرده است.
در هر حال فضای مجازی دیگر مجازی نیست. شبکه‌های اجتماعی چه خوب و چه بد جزئی از زندگی مردم جهان شده است و شاید چیزی بالغ بر 90درصد کاربران این شبکه‌ها نمی‌توانند از این فضا دل بکنند که این موضوع بسیار خطرناک است. متاسفانه سن حضور در فضای مجازی کم شده حتی به کودکان زیر هشت سال هم رسیده است. کم نیستند پدر و مادرهایی که تلفن همراه یا تبلت برای بچه ها تهیه می‌کنند و به خیال سرگرمی او را به حال خود وا می‌گذارند و اینجاست که باید یادآوری کنیم مراقب باشید تا فضای مجازی مانند ویروس اکستاکس‌نت در خانواده ها عمل نکند.
