مطبوعات چاپي با پيشينه‌اي در حدود چهار قرن, در زمان معاصر همچنان جزو وسايل اصلي ارتباطات جمعي به شمار مي آيند. اما در طي ساليان گذشته به دليل پيشرفت ارتباطات و پديد آمدن وسايل جديد ارتباطي همچون راديو, تلويزيون و سينما, روزنامه‌نگاري با‌رها به‌طور جدي به چالش فراخوانده شده است.
مطبوعات چاپی با پیشینه‌ای در حدود چهار قرن, در زمان معاصر همچنان جزو وسایل اصلی ارتباطات جمعی به شمار می آیند. اما در طی سالیان گذشته به دلیل پیشرفت ارتباطات و پدید آمدن وسایل جدید ارتباطی همچون رادیو, تلویزیون و سینما, روزنامه‌نگاری با‌رها به‌طور جدی به چالش فراخوانده شده است. این رسانه‌ها هر یک به واسطه برخورداری از تواناییهای قابل توجه در برقراری ارتباط, سهمی از بازار اطلاع‌رسانی را از آن خود ساخته‌اند اما مطبوعات توانسته‌اند با ایجاد تغییرات لازم, مسیر را به طریقی برای ادامه حیات خود هموار سازند. اکنون که با ابداع, پیشرفت و گسترش روزافزون اینترنت, ارتباطات نیز به‌طور کلی دگرگون شده, بار دیگر مطبوعات با یک پدیدة جدید روبه‌رو شده‌اند. این پدیده چیزی نیست «جز روزنامه‌نگاری الکترونیک».
چالشهای ایجاد شده فراروی روزنامه‌ها, مسألة دیگری را نیز مطرح می کند و آن آیندة روزنامه‌نگاری (ژورنالیسم) است. چاپ, صرفاً یکی از‌سیستمهای ارائه ژورنالیسم است. روزنامه‌های الکترونیک و سایتهای شبکه تجاری, تعریف تازه‌ای از ژورنالیسم به دست می دهند.
سرعت در اطلاع‌رسانی بزرگترین امتیاز روزنامه‌نگاری الکترونیک نسبت به روزنامه‌نگاری نوشتاری است. مخاطبان امروز, پیامها را تازه و تازه‌تر می خواهند و شاید هم مایل باشند که رسانه‌ها آنها را به تماشاگران تاریخ زنده تبدیل کنند, کاری که شبکه‌های تلویزیونی بزرگ با پخش زنده دنبال می کنند, پاسخی به همین تمایل است.
گسترش و تنوع منابع اطلاع‌رسانی نیز نیروی محرکه رشد و گسترش روزنامه‌نگاری الکترونیک به حساب می آید. از آنجا که جوامع مدرن, اطلاعات را از منابع گوناگون که رقیب یکدیگرند به دست می آورند, روزنامه‌نگاران باید تکنیکهای نوین رقابت را که برخاسته از تکنولوژیهای نوین اطلاع‌رسانی است بیاموزند. اگر آنها نتوانند از ابزارهای جدید دیجیتال استفاده کنند, در این رقابت نفس‌گیر عقب خواهند ماند. بنابراین آشنایی با روزنامه‌نگاری دیجیتال (الکترونیک) یک ضرورت به حساب می آید. (۱)
موضوع مهم دیگر, تقابل روزنامه‌نگاری چاپی و روزنامه‌های الکترونیک است. پذیرش رسانه‌های الکترونیکی, توجه کردن به مزیتها و قابلیتهای آن و مشکلاتی که در جهت بهره‌گیری از آن در‌جوامع در حال توسعه وجود دارد, نباید ما را بر آن دارد که سنت روزنامه‌نگاری خود را فراموش کنیم. موضوعاتی مثل اخلاق, حقوق, تکنیکهای نویسندگی و گزارشگری و مصاحبه نباید در کنار رسانه‌های الکترونیکی مورد بی توجهی قرار گیرد. تأثیرات متقابل روزنامه‌نگاری سنتی و روزنامه‌نگاری الکترونیک از مهمترین مسائلی است که باید مورد توجه قرار گیرد. همین تقابل و تأثیر و تأثر است که شرایط آینده مطبوعات و به‌طور کلی رسانه‌ها را رقم می زند.
بررسی تأثیر روزنامه‌های الکترونیکی بر روزنامه‌های چاپی از جنبه‌های مختلف از قبیل هزینه, درآمد, به روز بودن اطلاعات, سرعت پخش اطلاعات و… مورد بررسی قرار می گیرد تا دریابیم آیا به راستی روزنامه‌نگاری الکترونیکی در مقایسه با روزنامه‌های چاپی تا چه اندازه در میان مردم جای گرفته است؟ و دیگر اینکه تأثیر این روزنامه‌ها بر روزنامه‌های چاپی چگونه بوده است؟ آیا انتخاب رسانه‌های الکترونیکی در آینده نزدیک ضروری و اجباری خواهد بود یا نه؟ روزنامه‌های الکترونیک چگونه و از چه جهاتی روزنامه‌های چاپی را تحت‌الشعاع قرار داده و دورنمای روزنامه‌نگاری در ایران بیشتر بر کدام‌یک استوار خواهد بود؟
تعریف روزنامه‌نگاری الکترونیک
روزنامه‌نگاری الکترونیک به معنی انتشار اطلاعات در دوره‌های زمانی مشخص در قالب صفحات وب برروی یک شبکه اطلاع‌رسانی یا روی اینترنت است. محتویات چنین روزنامه‌ای به جای چاپ شدن برروی کاغذ, به صورت فایلهای کامپیوتری در حافظه یک کامپیوتر قرار دارد. این فایلها که در قالب خاصی به نام صفحات وب بهتر می شوند, در دوره‌های زمانی معینی در یک شبکه اطلاع‌رسانی متصل به اینترنت قرار می گیرند و مخاطبان چنین نشریاتی یعنی افرادی که با کامپیوتر شخصی خود به آن شبکه متصل شود, می توانند صفحات روزنامه را روی صفحه نمایش کامپیوتر خود ببینند و یا آن را روی کاغذ چاپ و سپس مطالعه کنند. اتصال به شبکه اطلاع‌رسانی موردنظر ممکن است از طریق اینترنت یا در یک شبکه داخلی صورت پذیرد.
ویژگیهای روزنامه‌نگاری الکترونیک
ویژگیها و امتیازات روزنامه‌نگاری الکترونیک عبارتند از:
۱/ Multimedia یا استفاده از فناوری چندرسانه‌ای ۲/ فضای نامحدود
۳/ بهنگام سازی بیش از یک بار در روز
۴/ آرشیو الکترونیکی
۵/ ارائه در شبکه داخلی و اینترنت
۶/ ارتباط دو سویه
۷/ محتوا
۸/ متخصصان موردنیاز
۹/ کاهش کنترل قدرتهای حاکم بر رسانه و تقویت آزادی بیان
۱۰/ تجهیزات مورد استفاده
۱۱/ شمارخوانندگان
۱۲/ روزنامه‌نگاران اینترنتی
۱۳/ خبرخوانهای اینترنتی
۱۴/ روشهای تبلیغ
۱۵/ روشهای پیاده‌سازی
شبکه اینترنت, رسانه‌ای است بدون محدودیتهای زمانی و مکانی که بن‌بستهای سنتی تحمیل شده توسط تلگراف, روند قدیمی چاپ و سیستمهای سنتی توزیع را در هم شکسته و بر تمام موانع ژئوپلیتک بر سرراه گردآوری و توزیع خبر, چیره شده است. بالاتر از همه, اینترنت کار دروازه‌بانی را از سردبیر روزنامه گرفته و بخشی از آن را به خواننده می سپارد؛ طوری که خواننده اکنون می تواند تصمیم بگیرد چه چیزی را چه موقع و به کدام شیوه مطالعه کند.
از نظر یک روزنامه‌خوان متوسط, نزدیکی و بی واسطگی, احتمالاً بزرگترین ویژه ژورنالیسم الکترونیک است. ظاهراً این ژورنالیسم می تواند حتی بر اخبار رادیو و تلویزیون ۲۴ ساعته نیز که خبرهایشان در فواصل زمانی حدوداً ۳۰ـ۲۰ دقیقه‌ای پخش می شود غلبه کند. روزنامه‌های الکترونیک به دلیل نزدیکی و بی واسطگی, رسانة ایده‌آلی برای انتشار اخبار داغ است.
ناقدانی چون «گتس» بر این باورند که تعامل یا واکنش دوسویه, هیجان انگیزترین ویژگی ژورنالیسم الکترونیک است, وجود این ویژگی باعث می شود, گفت‌وگویی واقعی میان خواننده. گزارشگران و سردبیران جریان یابد. این گفت‌وگو هیچ‌گاه در صفحات محدود «نامه به سردبیر» تحقق نمی یابد.
ای- میل(E-mail) ابزاری سریع و چندکاره برای گزارش یا دریافت خبر است. ای‌ـ میل دسترسی و گزارشگران را به منابع خبر در سطح جهان آسان می سازد. کارکرد و نقش ای‌ـ میل یکی دیگر از عواملی است که سبب می شود خوانندگان با تأکید بر آن بگویند انتشارات اینترنتی از روزنامه‌های سنتی سرعت عملی بیشتری دارند.
«اَبَرمتن» یکی دیگر از ویژگیهای مهم ژورنالیسم الکترونیک به‌شمار می رود. توان زبان اَبَرمتن (HTML) برای پیوند دادن خوانندگان با سایر بخشهای همان سند یا سایر سایتهای شبکه, شبکة اینترنت را به رسانه‌ای بدون مرز تبدیل کرده است. روزنامه‌های الکترونیک می توانند گزارشهای ویرایش شده را ارائه داده و آنها را با گزارشهای بسیار کلی پیوند دهند. بدین طریق می توان بررسی بسیار وسیع و گسترده‌ای پیرامون یک موضوع صورت داد.
چنین بررسی گسترده‌ای از توان روزنامه‌های سنتی خارج است. وسایل و امکانات چند رسانه‌ای روزنامه‌های الکترونیک سبب می شود که این روزنامه‌ها در مقایسه با انواع سنتی خود, پویایی بیشتری داشته باشند. وقتی که گرافیکهای متحرک, نوآهنگها و نماآهنگها به عکسها اضافه می شود, روزنامه الکترونیک به رسانه‌ای جاندار, زنده و هیجان‌انگیز بدل می شود. توانش یا پتانسیل عمل کردن مطابق رأی و سلیقة مخاطب از طریق پخش شبکه‌ای فناوری, این امکان را برای خواننده‌ها به وجود می آورد که در شکل‌گیری روزنامه‌هایی مختص خود, نقش داشته باشند. نسخه‌های سفارش داده شده به روزنامه‌ها, برای کسانی که وقت کافی برای مرور تمام روزنامه را ندارند, جذاب و خواندنی است. (۲)
خبرخوانهای اینترنتی یکی دیگر از ویژگیهای مربوط به روزنامه‌نگاری الکترونیک محسوب می شود. همزمان با رشد گستردة روزافزون اینترنت, دنبال کردن آخرین اخبار و تازه‌ترین اطلاعات هر روز بیش از پیش مستلزم اینترنت نوردی و جست‌وجوی بیشتر در وب سایتهای مختلف می شود. حتی کسانی که به تعداد خاصی از وبسایتها و وبلاگها به عنوان منابع خبری مراجعه می کنند, مجبورند ساعتها وقت بگذارند. تا از تازه‌ترین تغییرات آنها آگاه شوند. در واقع ما به مباشر یا خبرنگاری نیاز داریم تا دست‌کم به آن وبسایتها و وبلاگ‌هایی که معمولاً به آنها مراجعه می کنیم سر بزند و سرخط خبرهایی را که به دنبال آن هستیم یا خود خبرها را بیابد و آنها را در یک سینی نقره‌ای به پیشگاه ما تقدیم کند. این سینی نقره‌ای را به پیشگاه ما تقدیم کند. این سینی نقره‌ای را برنامههای خبرخوان فراهم می آورند. در واقع نقش آن مباشر یا خبرنگار اینترنتی ما را همین نرم‌افزارها, یا سایتهای خبرخوان برعهده می گیرند. (۳)
پدیدة ژورنالیسم اینترنتی
رشد روزنامه‌های الکترونیکی طی ۱۰سال گذشته جنبه‌ای انفجاری داشته است. امروزه, اینترنت حدود ۱۶۰۰ روزنامه از سراسر دنیا در اختیار خوانندگان بالقوه‌ای که تعدادشان بین ۴۰ تا ۵۰ میلیون است قرار می دهد.
در سال ۱۹۹۶ تعداد روزنامه‌های الکترونیک در ایالات متحده دو برابر شد و از ۱۹۷ به ۴۹۲ رسید. امروزه از ۱۱۰۰ روزنامه‌ای که در آمریکا منتشر می شوند, بیش از ۷۵۰ فقره‌شان دارای سایت شبکه هستند. نیمی از هفته‌نامه‌ها, نیمی از مجلات کشور و همچنین فرستنده رادیو و تلویزیون آمریکا دارای سایتهای شبکه خاص خود هستند. آمریکا ان‌لاین (AOL) بزرگترین شبکه اینترنتی ایالات متحده, تعداد ۱۱۸ روزنامه آسیایی را به خوانندگان عرضه می‌دارد.
سال گذشته یک بررسی خبرگزاری یونایتدپرس اینترنشنال (UPI) نشان داد که ۸۰ درصدکاربران اینترنت که درنظر سنجی شرکت کردند معتقد بودند طی پنج سال آینده, اینترنت روزنامه‌های چاپی به عنوان یک منبع مهم, اطلاعات را کاملاً کنار خواهد گذاشت. اکثر روزنامه‌ها بدان جهت به فضای سیبرنتیک توسل جسته‌اند که از رقیبان خود عقب نمانند. این نسخه‌های اینترنتی سبب شده‌اند روزنامه‌ها در سطح جهان به دست کسانی برسند که پیش از آن خواننده‌شان نبوده‌اند. نسخه‌های الکترونیک همچنین روزنامه‌ها را قادر می سازد تا زیرساختی برای پخش پیامهای بازرگانی فراهم آورند.
روزنامه‌های الکترونیک به سه طبقه گسترده تقسیم می شوند. رایج‌ترین آنها نسخة فشردة اینترنتی روزنامه چاپی است. دومین گروه آنها عبارتند از روزنامه‌های الکترونیک با حفظ برخی از مطالب اصلی‌ای که مخصوص آنها تهیه شده است. برخی از این روزنامه‌ها روزانه بیش از یک بار روزآمد می شوند و سومین طبقه آنها سایتهای شبکه‌ای هستند که شمارگان اصلی و اطلاعات تبلیغاتی مربوط به روزنامه‌ها را ارائه می دهند.
شرکتهای رسانه‌ای سنتی با توجه به دو ویژگی, از ژورنالیسم الکترونیک بهره می برند: شهرت نام و میزان و نوع محتوا. آنها منابع لازم برای راه‌اندازی روزنامه الکترونیک را نیز در اختیار دارند. روزنامه‌های بزرگی چون نیویورک تایمز, واشنگتن پست و شیکاگو تریبیون حدود یکصدنفر را برای انتشار نسخه‌های الکترونیک خود به‌کار گرفته‌اند. (۴)
انگیزه‌ها و اهداف راه‌اندازی و انتشار روزنامه‌الکترونیک
راه‌اندازی یک روزنامه الکترونیک می تواند در راستای دستیابی به اهداف مختلفی صورت پذیرد:
۱/ کسب درآمد بیشتر از طریق آگهی
۲/ بهبود کیفیت ارائه اخبار
۳/ کمک به نسخه‌های چاپی در اطلاع‌رسانی
۴/ رقابت و همگامی با فناوری روز
۵/ افزایش شمار مخاطبان و حفظ نقش توزیع‌کنندگی خبر
۶/ سهولت و دستیابی به مخاطب بین‌المللی
۷/ دستیابی به نظرات مخاطبان
۸/فعالیت‌مطبوعاتی‌گروههای‌‌مخالف در عرصه الکترونیک
مزایا و امکانات روزنامه‌های الکترونیک
روزنامه‌های الکترونیک در مقایسه با روزنامه‌هایی که برروی کاغذ چاپ می شوند, دارای چندین مزیت هستند:
۱/ توزیع آسان ۲/ عدم محدودیت زمان ۳/ عدم محدودیت مکان۴/ جست‌وجو۵/ آرشیو الکترونیکی ۶/ بازخورد عالی۷/ آگهیهای طبقه‌بندی‌شده ۸/ کیفیت بالا با اتکا به قابلیتهای چندرسانه‌ای ۹/ دسترسی نامحدود و کامل ۱۰/ جریان آزاد اطلاعات ۱۱/ اجتناب از هرگونه تمرکز ۱۲/ عدم نیاز به شبکه توزیع ۱۳/ انتشار نشریه بدون نیاز به کاغذ ۱۴/ صرفه‌جویی در هزینه‌ها ۱۵/ فراغت از مشکل روزنامه‌های برگشتی۱۶/ سرعت و مداومت انتشار ۱۷/ تأثیر رنگ در انتقال پیام در روزنامه‌های الکترونیک ۱۸/ عدم مواجهه با محدودیت فضای لازم برای درج خبر۱۹/ ارائه اطلاعات و اخبار در هر ساعت از شبانه‌روز ۲۰/ میدان دادن‌ها به نشریات مستقل به علت نیاز به پشتوانه مالی کمتر
۲۱. صرفهء‌جویی در هزینه سوخت۲۲/ حذف واسطه‌ها ۲۳/ تغییر در روشهای پوشش خبری ۲۴/ دو طرفه بودن یا تعاملی بودن ۲۵/ امکان ایجاد تماس مشترکین با مسئولان نشریه ۲۶/ به‌وجود آمدن رقابت بین رسانه‌ها(۵)
هر خواننده روزنامه الکترونیک در صورت داشتن مجوز یا رمز ورود, توانایی دریافت خبرها و یا دسترسی کامل و نامحدود به اخبار را دارد. او می تواند از صدها خبر به دلخواه و سلیقة خود بهره‌برداری کند. استفاده از این سیستم نیازمند شبکه توزیع نیست چرا که مشترکان خودشان از طریق کامپیوتر شخصی و دستگاه مودم به شبکه اطلاعاتی آن نشریه دسترسی پیدا می کنند. با توجه به گرانی کاغذ در اکثر کشورهای جهان و ضایعات آن, مشکلات جوهر, چاپ, چاپخانه و غیره, این سیستم این برتری را برای خود محفوظ داشته است که بدون اینگونه وسایل و با صرف کم انرژی (چه انسانی و چه مادی) همان اخبار را با کیفیت بهتری برای خوانندگان خود بفرستد. همچنین مزیت دیگر این سیستم این است که روزنامه برگشتی وجود ندارد و بالطبع مشکلات ناشی از نگهداری و هزینه‌های صرف شده در این مورد را نخواهد داشت. سرعت انتشار اخبار در این سیستم بسیار است و خوانندگان می توانند در هر لحظه که بخواهند اخبار موردنظرشان را بخوانند.
دیگر مزیت این سیستم دارا بودن فضای کافی برای همة مطالب موردنظر دبیران و سردبیران آن نشریه است. مزیت بسیار مهم سیستم این است که امکان برقراری ارتباط بین مخاطبان و مسئولان نشریه وجود دارد. به دلیل ارتباط دو سویه خواننده و مسئولان نشریه به راحتی می توانند ارتباط برقرار کنند, پیام دهند و اظهارنظر کنند.
استفاده از این سیستم در محیط کار موجب صرفه‌جویی عمده‌ای شده است. برای مثال همانطور که بیان شد کاغذ روز به روز به یک کالای گران قیمت تبدیل می شود و تکنولوژی نوین توانسته است در این زمینه صرفه‌جویی به عمل آورد.
صرفه‌جویی عمده‌ای نیز در هزینه‌های ثابت مثل ساختمان به عمل می آید. رفت‌وآمدها کم می شود. صرفه‌جویی در مصرف سوخت به عمل می آید. محیط‌زیست موقعیت سالمتری پیدا می کند. مهمتر از همه بهره‌وری و کارایی شکوفا می شود. یعنی همان موضوعی که دنیای امروز به شدت بر آن متمرکز شده زیرا رشد بهره‌وری و کارایی مقدمة خلاقیت و نوآوری است. از طرفی بی نیازی نسبت به کاغذ یعنی عدم تخریب جنگلها. (۶)
کاستیهای روزنامه‌نگاری الکترونیک
۱/ سختی مطالعه روی صفحه نمایش
۲/ وابستگی به فناوری روز
۳/ حذف درآمد تکفروشی
۴/ هزینه بالای نیروی متخصص و تجهیزات نوین
۵/ امکانات و دانش انفورماتیک محدود مخاطبان
۶/ کیفیت پایین و گرانی ارتباطات اینترنتی
۷/ غیرتخصصی شدن روزنامه‌نگاری به واسطه حضور روزنامه‌نگاران کم‌تجربه, اما متخصص در علوم رایانه و مخابرات
۸ . منابع ناموثق خبر؛ چرا که هر کس می تواند منبع خبر باشد. در حالی که انعکاس اخبار موثق برای حفظ مخاطب یکی از مهمترین دستورکارهای رسانه‌های چاپی است.
۹/ زمان ماندگاری پیام در رسانه‌های الکترونیکی کمتر از روزنامه‌های چاپی است
۱۰/ مشکلات و محدودیتهای فنی
۱۱/ محدودیتهای اصول اخلاقی حرفه‌ای(۷)
موانع پیشرفت روزنامه‌نگاری الکترونیک
موانع پیشرفت روزنامه‌نگاری الکترونیک را می توان به‌طور خلاصه در موارد زیر جست‌وجو کرد:
۱/ هزینه‌های ارتباطات اینترنتی در مجموع نسبتاً زیاد است. این موضوع مختص جوامع درحال توسعه نیست بلکه در کشورهای پیشرفته نیز کاهش هزینه‌های ارتباطی مورد توجه قرار گرفته است.
۲/ فرهنگ انفورماتیک درصد قابل توجهی از مردم جهان در سطح پایینی قرار دارد.
۳/ عمده استفاده‌کنندگان اینترنت در جهان را افراد خبره تشکیل می دهند نه افراد معمولی در قشر عمدة مخاطبان روزنامه‌ها.
باید دانست که لازمه دیجیتالی شدن , دسترسی به امکانات است. از سوی دیگر در اکثر کشورها از جمله ایران, زمانی روزنامه‌نگاری توسعه پیدا کرد که سوادآموزی گسترش یافت چون امکانات و بسترهای لازم برای سوادآموزی فراهم شد. در جوامع غربی هم تا زمانی که این تکنولوژیها همگانی نشد و به صورت ارزان قیمت در دسترس عمومی قرار نگرفت, روزنامه‌نگاری دیجیتالی هم بسط پیدا نکرد. در کشور ما متأسفانه چون هنوز این امکانات به صورت ارزان قیمت در اختیار خانواده‌ها قرار ندارد و آنها امکان بهره‌مندی از یک دستگاه رایانه و یک خط تلفن مستقل را برای اتصال به شبکه ندارند, بنابراین بی توجهی به این شیوه از روزنامه‌نگاری طبیعی به‌نظر می رسد.
در کشورهای اروپایی همزمان با توزیع دستگاه‌های رایانه, خطوط تلفن هم به شکل انبوه در اختیار مردم قرار گرفت؛ به‌طوری که اکنون آنها با استفاده از سیستمهای جدید به شکل بی سیم, امکان اتصال به شبکه بدون کد ورود و خرید اشتراک اینترنت را دارند. سرویس‌دهی اینترنت در این کشورها به شکلی است که با قرار گرفتن شخص در حوزه امواج دستگاه رایانه خودبه‌خود به جست‌وجو می پردازد و پس از ردیابی امواج قوی وارد شبکه می شود. دراین کشورها به ویژه حوزه اسکاندیناوی, رایانه‌ها خودبه‌خود و از طریق ماهواره به شبکه اتصال دارند و نیازی به خط تلفن و اعمال کنترلهای نظارتی نیست.
در صورتی که ما در ایران نه تنها هنوز موفق به توزیع امکانات و تجهیزات فنی پیشرفته برای اقشار جامعه نشده‌ایم بلکه حتی نتوانسته‌ایم به شیوة سنتی, خط تلفن در اختیار خانواده‌ها قرار دهیم. در حال حاضر نیز سیستم جدید به شکل بی سیم فقط در دو نقطه تهران تدارک دیده شده تا خدمات اینترنتی بی سیم را تقویت کند ولی هنوز امکان استفاده عموم از سیستم بی سیم فراهم نشده و به‌نظر می رسد باید مدت زمانی طولانی در انتظار ماند تا ارتباط مستقیم با شبکه از طریق ماهواره در کشور فراهم شود. زیرساختهای لازم فراهم نشده است و بر فرض تحقق آن, تا زمانی که نتوانیم امکانات شبکه را به شکل گسترده و ارزان قیمت در اختیار عموم قرار دهیم, نمی توانیم شاهد بسط توسعه شبکه دیجیتال و ترکیبات آن باشیم. به دلیل وجود این محدودیتها شکل سنتی انتشار همچنان رواج گسترده‌ای دارد. مثلاً در کنار توسعه کتاب دیجیتال که با استفاده از آن می توان چندین هزارجلد کتاب را در قطع کتاب معمولی در رایانه نگهداری کرد, کتابهای چاپی نیز به وفور منتشر می شود. (۸)
شرایط انتشار روزنامه‌های الکترونیکی بر روزنامه چاپی
شرایطی که روزنامه‌های الکترونیکی می تواند به عنوان مکمل روزنامه‌های چاپی, به فعالیت خبررسانی بپردازد عبارتند از:
الف: عوامل انسانی
۱/ فرهنگ مکتوب در میان مردم گسترش پیدا کرده و مردم با شکل دیگری از فرهنگ مکتوب به شکل الکترونیکی و همچنین فرهنگ شفاهی آشنا شوند
۲/ سواد انفورماتیکی مردم در سطح جهان بسیار پایین است لذا در جهت توسعه روزنامه الکترونیکی ضروری است که همزمان سواد انفورماتیکی مردم را بالا ببریم. یعنی میزان توانایی آنها در بهره‌گیری از کامپیوتر و فناوری اطلاعات افزایش یابد.
۳/ در جهت بهره‌گیری از امکانات تکنولوژی و روزنامه‌نگاری الکترونیکی, پرورش نیروی انسانی متخصص, امری ضروری است.
۴/ در جهت ارتقاء کمیت و کیفیت آموزش روزنامه‌نگاری الکترونیک, نهادینه کردن آن و آموزش از طریق مراکز آموزشی و دانشگاهی می تواند به رشد و توسعة این سیستم کمک شایانی کند.
ب. عوامل فنی
۱/ بهره‌مندی از امکانات و شرایط تکنولوژی در دسترس و فراهم آمده می تواند در جهت ایجاد, آشنایی و رشد این فناوری کامپیوتری در کشور ما کمک شایانی کند چرا که بعد مادی و سخت‌افزاری زمینه ساز و بعد معنوی پرورش‌دهنده عوامل فنی در جامعه است.
۲/ ارتقاء کیفیت زیرساخت مخابراتی موجود در کشور.
۳/ تسهیل ارتباط با اینترنت و بالا بردن کیفیت و پایین آوردن هزینه‌های ارتباطی
۴/ برطرف کردن مسائل و مشکلات خاص روزنامه‌های چاپی در ایران از مرحله تولید تا توزیع
۵/ به‌کارگیری روشهای ممکن برای ایجاد یک پایگاه وب و تأمین هزینه‌های راه‌اندازی و نگهداری از آن.
دلایل رکود روزنامه‌نگاری چاپی
روزنامه‌ها به رغم برخورداری قابلیت جابجایی و هزینه اندک, به دلایلی چند جایگاه خود را از دست داده‌اند:
۱/ نخست می توان به هجوم ویران ساز, روزنامه‌های رایگان اشاره کرد. در حال حاضر در فرانسه, روزنامه رایگان ون مینوت به‌طور متوسط با بیش از ۲ میلیون خواننده در روز در رأس مطبوعات این کشور قرار دارد. یعنی به مراتب بیش از پاریزین و مترو؛ روزنامه رایگان دیگری که روزانه شانزده میلیون نفر آن را می خوانند. آنان سیل تبلیغاتی قابل توجهی را به خود جذب می کنند. آگهی‌کنندگان کاری ندارند که خواننده برای روزنامه‌اش پول می پردازد یا نه.
۲/ اما عوامل درونی بحران مطبوعات از کاهش اعتبار آنان سرچشمه می گیرد. این امر, چنانچه اشاره شد از سویی ناشی از تصاحب روزافزون روزنامه‌ها توسط گروههای صنعتی است که قدرت اقتصادی را در اختیار خود داشته و با قدرت سیاسی نیز تبانی دارند و از سوی دیگر, به دلیل افزایش بی وقفه جانبداری, عدم عینیت, پخش اکاذیب, تحریف واقعیات و حتی وجود نیرنگ و فریب در این رسانه‌هاست. می دانیم که عصر طلایی اخبار توهمی بیش نبوده است اما این کجرویها اکنون به روزنامه‌های معتبر هم سرایت کرده‌اند. در ایالات متحده, قضیه جسیون بلر, روزنامه‌نگار مشهور, متخصص جعل خبر, سارق مقالات اینترنت و مخترع دهها ماجرا, خدشة عمیقی به وجهه روزنامه نیویورک تایمز وارد کرده است که غالباً تیتر درشت خود را به داستان‌پردازیهای او اختصاص می‌داد. این جریان ارکان نیویورک تایمز را که برای دست‌اندرکاران مطبوعات حکم مرجع را دارد عمیقاً به لرزه در آورد: دو تن از رؤسای هیئت تحریریه, هاول و نیز جرالد بوید, ناچار به استعفا شدند. برای نخستین بار یک میانجی ایجاد و به دانیل اکرنت, نویسنده و سردبیر سابق مجله تایم محول شد(۹)
۳/ از دست رفتن کار پخش خبر: از حدود پنجاه سال پیش, با ظهور وسایل ارتباط جمعی که به کار خبررسانی پرداختند, روزنامه نقش اصلی خود یعنی پخش خبر را از دست داد. با همة اینها روزنامه‌ها به این واقعیت اذعان ندارند و اکثرشان با تمام قوا می کوشند این وظیفه خود را به انجام برسانند.
۴/ کاهش خوانندگان: ظرف سه دهه گذشته, روزنامه‌ها در کشورهای غربی و آمریکایی با کاهش شدید خوانندگان رو‌به رو بوده‌اند. البته کاهش مخاطبان جوانتر, مدتها قبل از پیدایش روزنامه‌های الکترونیک, آیندة روزنامه‌ها را در سایة ابهام قرار داده بود. این وضع در آینده‌ای نه چندان دور, در کشورهای آسیایی نیز پدیدار خواهد شد.
۵/ از دست رفتن پیامهای بازرگانی: روزنامه‌ها از طریق مطالب خود, درآمدی کسب نمی کنند. درآمد حاصل از حق اشتراک نمی تواند هزینه‌های مربوط به چاپ, توزیع یا حقوق و مواجب دست‌اندرکاران روزنامه‌ها را تأمین کند. در کشورهایی چون ایالات متحده, یک سوم درآمد روزنامه‌ها از طریق درج پیامهای بازرگانی و آگهیهای تبلیغاتی حاصل می‌شود. در این زمینه روزنامه‌ها همواره در موقعیت برتر قرار داشته‌اند. اما شبکة اینترنت این درآمدهای میلیارد دلاری را با خطر بزرگی مواجه می کند. در نتیجة کاهش این درآمد, تعداد مشاغل در صنعت روزنامه‌نگاری چاپی نیز رو به کاهش است. هر روز تعداد بیشتری از ژورنالیستها ناگزیر می شوند که به صورت پیمانکاران مستقل درآمده و در مؤسسات کوچکتر فعالیت کنند.
۶/ سایتهای شبکه بازرگانی, خطر واقعی: خطر بزرگی که روزنامه‌ها را تهدید می کند از جانب روزنامه‌های الکترونیک نیست بلکه از سوی سایتها به ویژه سایتهای شبکة بازرگانی کمپانیهای اینترنتی بزرگی چون مایکرو سافت, نت اسکیب و یاهواست. روزبه‌روز به تعداد کسانی که برای کسب اخبار تازه, به‌جای روزنامه‌های الکترونیک به سایتهای شبکه روی می آورند, افزوده می شود. بررسیهای اخیر نشان می دهد که ۴۰ درصد روزنامه‌خوان‌های آمریکا برای کسب اخبار موردنظر خویش نه به نسخه‌های اینترنتی روزنامه‌ها بلکه به سایتهای تحقیق مراجعه می کنند. سایتهای شبکه‌ای همچون ساید واک, شاید دفاتر نمایندگی داخلی و خارجی نباشند اما با مشارکت و همکاری سرویسهای تلفنی, به ارائه اخبار و گزارشهای ملی و بین‌المللی خواهند پرداخت و فهرستی از اخبار محلی به دست خواهند داد. بسیاری از کاربران اینترنت از این فرآورده راضی هستند و احتمالاً دیگر نگران خرید روزنامه نخواهند بود.
مایکروسافت و دیگر ارائه‌کنندگان اخبار و اطلاعات به شیوة الکترونیک, نه تنها به عرصه پخش خبر و پیام بازرگانی یورش می برند بلکه ژورنالیستها را نیز از رسانه‌های متداول دور می کنند. (۱۰)
شرایط اثرگذاری روزنامه‌نگاری الکترونیک بر روزنامه‌نگاری چاپی با تمام این اوصاف باید پرسید: آیا روزنامه‌نگاری الکترونیک, روزنامه‌های چاپی را از میان خواهد برد؟ این پرسشی است که محققان علوم ارتباطات با آن مواجه هستند اما برای رسیدن به پاسخی صحیح برای این پرسش, باید شرایط تحقق چنین امری را شناخت:
۱/ زیرساخت مخابراتی: شاید بتوان گفت مهمترین عاملی که وجود آن برای جایگزینی احتمالی روزنامه‌های الکترونیک با روزنامه‌های چاپی ضروری است, زیرساختهای قومی مخابراتی جهت برقراری صحیح و مناسب ارتباط اینترنتی است. اینترنت بستر روزنامه‌نگاری الکترونیک است و برای اینکه قابلیتهای شگرف این نوع روزنامه‌نگاری به منصه ظهور برسد, باید ارتباطات اینترنتی در حد قابل قبولی موجود باشد.
۲/ هزینه ارتباطات اینترنتی: هر چه هزینه ارتباط با اینترنت کمتر باشد, افراد بیشتری امکان دستیابی به روزنامه الکترونیک را خواهند داشت و این به منزلة موقعیت بالقوة روزنامه‌های الکترونیک در جذب مخاطب است.
۳/ هزینة خرید کامپیوتر: هزینة خرید کامپیوتر نیز یکی از موارد مهم و تأثیرگذار است. این مورد شاید حتی اهمیتی بیش از هزینه ارتباط با اینترنت داشته باشد چرا که بسیاری از روزنامه‌های الکترونیک علاوه بر اینترنت روی اینترنت (شبکه داخلی) نیز منتشر می گردند و کاربران غیرمرتبط با اینترنت نیز می توانند به جای اینترنت به شبکة داخلی روزنامه متصل شوند.
۴/ سطح فرهنگی غالب در جامعه: اگر در جامعه‌ای فرهنگ مطالعه و بهره‌گیری از مطبوعات در میان قشر عمده مردم رواج داشته باشد, می توان به استفاده آنها از روزنامه‌های الکترونیک نیز امیدوار بود. در این ارتباط میزان سواد افراد جامعه, گسترش فرهنگ مطالعه و بهره‌مندی آنها از حداقل حقوق یک شهروند از عوامل اصلی مؤثر بر استقبال مردم از روزنامه‌ها به‌شمار می رود.
۵/ سواد انفورماتیکی: میزان سواد انفورماتیکی مردم یعنی میزان توانایی آنها در بهره‌گیری از کامپیوتر و فناوری اطلاعات, از دیگر مواردی است که می تواند در توفیق روزنامه‌های الکترونیکی مؤثر واقع شود. هر چه مردم یک جامعه از توانایی و تجربه بالاتری در استفاده از کامپیوتر و اینترنت بهره‌مند باشند,روزنامه‌های الکترونیک گسترش بیشتری پیدا خواهند کرد.
اثرات روزنامه‌نگاری الکترونیک بر روزنامه‌نگاری چاپی
۱/ شمارگان. اولین و مهمترین اثر روزنامه‌های الکترونیک, کاهش شمارگان روزنامه چاپی است. بسیاری از افرادی که به اینترنت دسترسی دارند, ترجیح می دهند به جای خرید یک روزنامه چاپی, با صرف هزینه‌ای به مراتب کمتر, از یک یا چند روزنامه الکترونیک استفاده کنند و علاوه بر استفاده از امکانات پیشرفته آنها, هر لحظه از آخرین اخبار مطلع شوند.
۲/ تعامل خوانندگان با نشریه: روزنامه الکترونیک با افزایش نقش خوانندگان در فرایند ارتباط, تعامل روزنامه و مخاطب را به حداکثر می رساند و حتی با بهره‌گیری از امکانات موجود, ارتباط مخاطبان با یکدیگر را نیز فراهم می سازد.
۳/ افزایش شمار روزنامه‌خوانها: متخصصان انفورماتیک, صنایع و همة افرادی که به نحوی با کامپیوتر و اینترنت سروکار دارند, معمولاً فرصت پیدا نمی کنند تا به مطالعه مطالب مبسوط روزنامه‌ها بپردازند اما با عرضة روزنامه‌های الکترونیک و پایگاههای خبری روی شبکه می توانند در مدت کوتاهی از اخبار و خلاصه مطالب موجود در روزنامه‌های الکترونیک بهره بگیرند. این بدان معناست که جمعی از خوانندگان بالقوه روزنامه‌ها, به خوانندگان بالفعل تبدیل شده‌اند و شمار کل روزنامه‌خوانها افزایش یافته است.
۴/ کم‌اهمیت ساختن مشکلات توزیع: روزنامه‌های الکترونیک چنان که ذکر شد با مشکلات و مسائل توزیع سروکار ندارند چرا که اصولاً توزیعی صورت نمی پذیرد. و از سوی دیگر روزنامه الکترونیکی نیازی به چاپ شدن ندارد و در نتیجه زمان بین آماده شدن مطالب روزنامه و عرضة آن به مخاطب, به شکل چشمگیری کاهش یافته, پیام در کوتاهترین زمان ممکن به گیرنده می رسد.
۵/ هزینه‌ها: روزنامه الکترونیک به دلیل عدم نیاز به چاپ و توزیع, بخش عمده‌ای از هزینه‌های چاپ و انتشار سنتی روزنامه را ندارد. به دلیل همین کاهش هزینه‌هاست که افراد بیشتر می توانند در این زمینه فعالیت کنند و روزنامه‌هایی با کیفیت بالا و هزینه پایین عرضه کنند.
۶/ افرایش جذب آگهی: امروزه خیل کاربران اینترنت در سراسر جهان, پایگاههایی داشته که از این فرصت بهره بگیرند و پیامهای تبلیغاتی را در لابه‌لای صفحات وب و به صورت طبقه‌بندی شده در معرض دیدکاربران پرشمار خود قرار دهند. بدون شک صاحبان کالا و ارائه‌کنندگان خدمات نیز با گسترش و رونق شدید تجارت الکترونیک از این موقعیت طلایی چشم‌پوشی نمی کنند و در پایگاههای وب معروف و پرکار بر همانند (CNN. Com yahoo. Com) آگهی سفارش می دهند.
۷/ سرعت در انتقال اخبار: از سوی دیگر قابلیتهای منحصربه‌فرد روزنامه‌های الکترونیک در ارائه جذاب و سریع اخبار و مطالب و ترکیب قابلیتهای رسانه‌های پیشین در آن, بار دیگر روزنامه‌های چاپی را از نظر نوع ارتباط با مخاطب با مشکل مواجه ساخته است. (۱۱)
به‌طور کلی روزنامه‌های چاپی با آنکه یک دورة نسبتاًَ طولانی در جوامع حاکم بودند اما به دلیل محدودیتهای زمانی, عدم امکان دسترسی تمامی علاقه‌مندان به روزنامه‌ها و مباحثی از این دست, آنها به سمتی هدایت شدند تا علاوه بر انتشار شماره معمولی, نسخه الکترونیکی خود را نیز دارا باشند و تعداد انگشت شماری نیز فقط منحصر به انتشار نسخه الکترونی شدند. البته چون هنوز حق کپی‌رایت و امکان مالکیت و ذخیره سیستمهای جدید در کشور ثبت نشده و بانکداری شبکه‌ای و دیجیتالی هم فعال نیست تا هزینه این شیوه از روزنامه‌نگاری تضمین شود, تنها برخی از نشریات این رویکرد را اتخاذ کرده‌اند و چاپ دیجیتالی هم به عنوان یک امکان در کنار شبکه و تکنولوژیهای جدید توسعه پیدا کرده است. در حال حاضر این شکل از روزنامه‌نگاری در کنار روزنامه‌نگاری سنتی به حیات خود ادامه می دهد. با این رویکرد که اخبار و اطلاعات به موقع و سریع در دسترس علاقه‌مندان قرار گیرد و آسیبهای ناشی از توزیع نامناسب هم برطرف شود. ضمن آنکه شرایطی فراهم شود تا شخص بدون اضطراب و نگرانی برای از دست دادن نسخه جدید روزنامه در هر ساعت از شبانه‌روز, به روزنامه مورد علاقه خود دسترسی داشته باشد و حتی به آرشیو قبلی هم مراجعه و مطالب موردنیازش را جست‌وجو کند. (۱۲)
مقایسه رسانه‌های نوین (الکترونیکی) در برابر رسانه‌های جمعی سنتی
رسانه‌های جمعی سنتی (روزنامه‌نگاری چاپی) رسانه‌های جدید (روزنامه‌نگاری الکترونیک)
محدودیت‌جغرافیایی: خود‌را‌با بازارهای جغرافیایی یا مخاطبان منطقه‌ای تطبیق می دهند, بازار مشخص فاصله نمی شناسند, خود را با نیازها, خواستها و علایق مصرف‌کنندگان صرف‌نظر از محل فیزیکی آنها تطبیق می دهند (موضوع مشخص) سلسله‌مراتب اخبار و اطلاعات از طریق سلسله مراتب عمودی متشکل از دروازه‌بانان خبری و ویراستاران متعدد, به مخاطب می رسد افقی: این امکان وجود دارد که اخبار و اطلاعات به‌صورت افقی پخش شوند؛ از غیرحرفه‌ای‌ها به غیرحرفه‌ای‌های دیگر جهت یکطرفه: انتشار اخبار و اطلاعات عموماً یک طرفه است مکانیزم بازخورد محدود است. تعاملی: بازخوردها فوری بوده و در بسیاری از مواقع مورد سانسور یا دخل و تصرف واقع نمی شوند, بحث و گفت‌وگو به جای مقاله‌ها و نظرات متعلق به یک نفر محدودیت مکانی/ زمانی: روزنامه‌ها به لحاظ مکانی محدودند (خلاء خبری) و رادیو و تلویزیون به لحاظ زمانی محدودیت مکانی/ زمانی کمتر: اطلاعات به صورت دیجیتالی ذخیره می شوند فوق متنها (هایبرتکستها) امکان ذخیره حجم بزرگی از اطلاعات را به صورت لایه‌ها روی هم فراهم می آورد.
گردانندگان حرفه‌ای: روزنامه‌نگاران آموزش دیده گزارشگران (متخصصان) کارکنان رسانه‌های جمعی و سنتی را تشکیل می دهند. گردانندگان آماتور/ غیرحرفه‌ای: هرکسی حرفی برای گفتن دارد می تواند آن را روی وب منتشر کند حتی افراد آماتور و غیرحرفه‌ای هزینه: هزینه بالای تأسیس یک نشریه یا ایستگاه رادیو یا تلویزیون, عامل بازدارنده‌ای برای اغلب مردم است. هزینه‌های پایین: در مقام مقایسه, هزینه‌های چاپ و انتشار به صورت الکترونیکی روی اینترنت بسیار کمتر است.
علایق عمومی: بسیاری از رسانه‌های جمعی رایج, مخاطبان پرشمار را هدف گرفته‌اند و از این رو برنامههای همه‌پسند عرضه می کنند. مشتری‌گرا: رسانه‌های جدید,به دلیل محدودیتهای مکانی/ زمانی کمتر و تمایل کمتری که به بازار دارند علائق مشخصی را به‌طور ریشه‌ای مدنظر دارند.
خطی بودن محتوا: اخبار و اطلاعات در قالب یک نظم منطقی خطی سازمان یافته‌اند (رعایت سلسله مراتب خبری) غیرخطی بودن محتوا: اخبار و اطلاعات از طریق هاپیرتکستها به هم مرتبط می شوند و از طریق علاقه و شهود دنبال می شود نه از طریق منطق.
بازخورد: بازخورد به صورت نامه و تلفن به سردبیر می رسند و در نتیجه کند, پرزحمت, تعدیل و ویرایش شده هستند (محدودیت زمانی / مکانی) بازخورد: بازخوردها‌به‌صورت‌پست‌الکترونیکی و گفت‌وگوهای گروهی مستقیم منتقل شده و به‌طور نسبی ساده و کم زحمت هستند. اغلب از ویرایش و دخل و تصرف مصون می مانند.
متکی به آگهیهای تبلیغاتی: نیاز به جمع کردن مخاطبان بیشتر برای صاحبان کالا و خدمات به منظور رسیدن به درآمد بیشتر منابع‌گوناگون: ضمن اینکه آگهی‌ها روزبه‌روز افزایش می یابد, دیگر منابع تأمین مالی امکان تهیه مطالب و محتوای متنوع را فراهم می آورد.
وابستگی به نهادهای رسمی: بیشتر رسانه‌های سنتی را تشکیلات بسیار بزرگ با ساختارهای متمرکز اداره می کنند. تمرکززدایی: تکنولوژی نوین امکان تولید و انتشار اخبار و اطلاعات را به صورت وسیع و همه‌جانبه فراهم می سازد.
چارچوب ثابت: محتوای مطالب برحسب رسانه‌ای خاص تولید و توزیع می گردند و به‌طور نسبی از نظر مکانی و زمانی ثابت هستند. چارچوب قابل انعطاف: مطالب و محتوا به‌طور مقاوم تغییر می یابند و به روز می شوند, تصحیح و مورد تجدیدنظر قرار می گیرند به علاوه امکانات چندرسانه‌ای امکان ادغام فرم‌های مختلف رسانه‌ها را در یک برنامه فراهم می آورند.
ارزش خبری استانداردهای ژورنالیستی: محتوا براساس هنجارها و اخلاقیات سنتی تولید و ارزیابی می شود. استانداردهای تکوینی: هنجارها و ارزشها مبهم‌اند, همیشه در حال شکل‌گیری بوده, محتوا براساس محاسن و اعتبار مطالب تولید و ارزشگذاری می شود.
منبع: چینی‌ساز, ژیلا. رسانه‌های نوین در برابر رسانه‌های جمعی سنتی, رسانه, سال سیزدهم, شماره چهارم, صص ۱۰۵ـ۱۰۴/
مقایسه روزنامه‌های الکترونیک و روزنامه‌های سنتی:
۱/ دروازه‌بانی خبر ـ استفاده و بهره‌مندی از اخبار اینترنت
اگرچه اطلاع‌جویی از طریق تارنماهای جهانی, مستلزم داشتن امکانات اولیه (کامپیوتر, مودم, خط تلفن, اشتراک به شبکه جهانی اینترنت) است, با این حال, انتخاب و گزینش پیام در اختیار کاربران است.
به‌طور سنتی, به کسانی که در تحریریه رسانه‌ها و سازمانهای خبری در فرایند تهیه, گزینش و ارائه پیامهای خبری فعالیت دارند «دروازه‌بان» می گویند. روزنامه‌های الکترونیک و تارنماهای خبری اگر چه اطلاعاتی که برروی تارنماها قرار می گیرد توسط گزینشگران دیگری انتخاب شده ولی به خاطر نبودن مشکل جا ـ آن‌گونه که در روزنامه‌های سنتی مطرح است ـ مطالب گوناگون ارائه می شود کاربران خود می توانند آنها را با توجه به نیازها و خواسته‌های خود گزینش کنند. از طرف دیگر, نظر به تعدد و تکثر تارنماها, کاربران می توانند به تارنماهایی مراجعه کنند که موردنظر و توجهشان است و نیازهای آنان را در زمینه‌های خبری و غیرخبری تأمین می کند.
الف. شیوة دروازه‌بانی سنتی
ــ سردبیران یا دبیران سرویس, اخبار را ارزشگذاری و انتخاب می کنند.
ــ سردبیران با انتخاب تیترها در اندازه‌های مختلف, خبرها را کوچک و بزرگ یا برجسته می کنند.
ــ مدیران و سردبیران به منظور تأثیرگذاری بر افکارعمومی و هدایت آن تلاش می کنند.
ــ سردبیران و دبیران سرویسها به محدودیت جا در صفحه‌های روزنامه روبرو هستند.
ــ سردبیران باید پاسخگوی مدیران و صاحبان روزنامه یا نشریه باشند.
ــ روزنامه‌نگاران باید قانون مطبوعات (رسانه) کشور خود را رعایت کنند.
پ ـ شیوة دروازه‌بانی/ روزنامه‌های الکترونیک
ــ کاربران روزنامه‌های الکترونیک تا حدودی جای سردبیران را گرفته‌اند.
ــ انتخاب مطالب توسط کاربران صورت می گیرد.
ــ هر کاربر به دنبال تأمین نیازهای اطلاعاتی خویش است.
ــ محدودیت جا در صفحه روزنامه‌های الکترونیک همانند روزنامه‌های چاپی وجود ندارد.
ــ با ایجاد پیوندها, خبر جنبة تعاملی پیدا می کند و از حالت خطی روزنامه‌های سنتی (چاپی) خارج می شود.
ــ امکان شخصی‌سازی مطالب در روزنامه‌های الکترونیک وجود دارد. بدین‌ترتیب که هر کاربر می تواند خبرها و مطالب موردنظر خود را جست‌وجو و مطالعه کند.
در بسیاری از روزنامه‌های الکترونیک و تارنماهای خبری, امکان دسترسی به مطالب شماره‌های پیشین (آرشیو) و جست‌وجوی مطالب موردنظر به آسانی وجود دارد. در برخی از روزنامه‌های الکترونیک این امکان رایگان است ولی برخی از روزنامه‌ها, مانند روزنامه الکترونیک نیویورک تایمز مطالب روز‌ها, ماهها و سالهای قبل خود را بسته به حجم مطلب, با قیمتهای گوناگون می فروشند.
ــ امکان استفاده صوتی و تصویری از مطالب در روزنامه‌های الکترونیک و تارنماها وجود دارد. بنابراین در روزنامه‌های الکترونیک, کاربران می توانند آنچه را که می خواهند از بین روزنامه‌ها و تارنماها انتخاب کنند.
ــ امکان حفظ و ذخیره مطالب موردنظر از روزنامه‌های الکترونیک و تارنماهای خبری در کامپیوتر کاربران برای استفاده‌های بعدی وجود دارد. برخلاف روزنامه‌های چاپی, به مرور زمان از بین نمی رود و مشکل مکان نگهداری وجود ندارد.
ــ امکان ارسال متن به وسیله پست الکترونیک به دیگران و دریافت متن به زبانهای گوناگون در بسیاری از روزنامه‌های الکترونیک و تارنماهای خبری وجود دارد.
۱/ استفاده و بهره‌مندی از اخبار روزنامه‌های الکترونیک
در یک ارتباط مؤثر, کلید موفقیت شناخت مخاطب است. این گفته که چه در ارتباط میان فردی و چه در ارتباط جمعی باید مخاطب را شناخت و از خواسته‌ها و نیازهای او آگاه بود, واقعیت دارد. در بین نظریه‌های ترغیب و اقناع, سه نظریه بر پژوهشهای دریافت پیام و شخصیت مخاطبان تأثیر گذاشته است. یکی از این نظریه‌ها «نظریه یادگیری» است که انسان را موجودی منطقی می داند که تصمیم‌گیریهای او براساس اطلاعاتی است که یا آموخته و یا از راه تجربه به دست آورده است.
دومین نظریه هماهنگی یا «ناهماهنگی شناختی» است. این نظریه می گوید انسان موجودی منطقی نیست بلکه در مقابل پیامهایی که قرار می گیرد, به‌منظور حفظ عقاید, نگرشها و رفتار موجود خود, آن را عقلایی توجیه می کند.
«نظریه کارکردی» نیز می گوید: انسان نگرشهای جدید را با توجه به نیازهای خود انطباق می دهد و نگرشهای جدید را تا زمانی که مورد قبول یا قابل استفاده است حفظ می کند.
این نظریه‌ها, متناقض نیستند. در بسیاری از موارد, در تبیین واکنش مخاطبان نسبت به پیامهای ارتباطی,مکمل یکدیگر هستند. به‌نظر‌می رسد پویایی کاربران روزنامه‌های‌الکترونیک و تار نماهای خبری در گزینش و انتخاب مطالب مورد علاقه و نیاز خود را با در نظر گرفتن نظریه‌های هماهنگی و ناهماهنگی شناختی و نظریه استفاده و بهره‌مندی, بتوان تبیین کرد. نحوه ارائه مطالب در روزنامه‌های الکترونیک و تارنماها نشانگر این مطلب است که کاربران راهی جز انتخاب آنچه بتواند نیازها و خواسته‌های آنان را تأمین کند ندارند.
۲/ اعتماد یا بی اعتمادی به اخبار تارنماها
حال سؤالی که مطرح است این است که کاربران شبکه جهانی اینترنت تا چه اندازه, به اخبار و اطلاعاتی که از طریق این شبکه‌ها ارائه می شود اعتقاد دارند؟ آیا این کاربران نسبت به کسانی که از شبکه جهانی اینترنت استفاده نمی کنند آگاه‌ترند؟
موضوع اعتبار رسانه‌ها و اعتماد مردم به مطالب آنها سالهاست مورد توجه پژوهشگران علوم ارتباطات بوده است.
فقدان دروازه‌بانی خبرها و گزینش مطالب توسط سردبیران, یکی از مسایل مهم اطلاعات ارائه شده در تارنماهای خبری است. اینجاست که مسئله اعتبار تارنماها مطرح است. به همین دلیل است که کاربران روزنامه‌های الکترونیک و تارنماهای خبری برای کسب اطلاعات معمولاً به تارنماهای روزنامه‌هایی که به صورت چاپی مورد علاقه آنان است و یا تارنمای رادیو و تلویزیونی که برنامه‌هایش را دوست دارند, مراجعه می کنند. یکی از دلایل مهم این انتخاب,موضوع اعتماد کاربران به تارنماهای انتخابی آنان است.
اسپیروکیوسیس, استاد دانشگاه ایالتی آیووا در ایالات متحده آمریکا در مقاله‌ای با عنوان «اعتماد یا عدم اعتماد عمومی؟ اعتبار رسانه‌ها در عصر اطلاعات» به مقایسه اعتماد مردم به اخبار سه رسانة تلویزیون, روزنامه و تارنما پرداخته است در زیر نموداری از یافته‌های او را می بینید:
تعداد و درصد میزان اعتبار اخبار روزنامه‌ها, تلویزیون و تارنما
رسانه اعتبار کم اعتبار متوسط اعتبار زیاد جمع
روزنامه ۷۰ (۷/۸) ۵۹۳ (۵/۷۳) ۱۴۴ (۸/۱۷) ۸۰۷
تلویزیون ۱۲۴ (۳/۱۵) ۶۰۱ (۴/۷۳) ۸۴ (۴/۱۰) ۸۰۹
تارنما ۵۶ (۴/۱۲) ۳۳۳ (۸/۷۳) ۶۲ (۷/۱۳) ۴۵۱
در تحقیقی که توسط دکتر نعیم بدیعی با عنوان «بررسی میزان اعتماد مردم به رسانه‌های خبری و رابطه آن با اعتماد به نهادهای دولتی» با تنظیم پرسشنامه‌ای برای ۱۲۰۰ نفر از شهروندان ۲۰ منطقه تهران در مرداد ماه ۱۳۸۲ مشخص شد که: در بین منابع مورد اعتماد هنگام کسب خبرهای متناقض داخلی و خارجی, تلویزیون ایران در مرتبه اول و اینترنت در مرتبه دوم قرار دارد. رادیو و تلویزیونهای خارجی در مرتبه سوم و روزنامه‌های کشور در مرتبه چهارم قرار دارد.
همچنین در خصوص کسب اطلاعات, بیشترین گروه سنی که از اینترنت برای کسب اخبار داخلی و خارجی استفاده می کردند, از بین گروههای سنی ۳۰ـ۱۵ سال هستند و نتایج این بررسی نشان می دهد که اینترنت راه خود را به عنوان یک رسانه مهم در بین افراد جوانتر و با تحصیلات بیشتر که اکثراً ـ تحصیلات بالاتر از دیپلم داشته‌اند ـ باز کرده است. (۱۳)
تفاوت بهره‌گیری از روزنامه‌های الکترونیک و روزنامه‌های چاپی در جوامع پیشرفته در حال توسعه
۱/ در کشورهای توسعه یافته بسترهای مخابراتی مطمئن و پرسرعت اهمیت داشته و سرمایه‌گذاری بسیاری صرف زیرساختهای مخابراتی می شود.
۲/ در کشورهای پیشرفته ارتباطات اینترنتی بسیار قوی است.
۳/ پایین بودن آمار افراد کم‌سواد و بالا بودن سطح فرهنگ مردم به خصوص فرهنگ مکتوب و همچنین سواد انفورماتیکی در کشورهای پیشرفته.
همچنین می توان به مسایل دیگری همچون ممنوعیت استفاده از اینترنت در برخی از جوامع در حال توسعه, معضلات و تنگناهای مطبوعات در احقاق حقوق اولیه خود, حمایت قضایی, استقلال حرفه‌ای و هویت صنفی روزنامه‌ها, اشاره کرد که صرف‌نظر از بستر الکترونیک یا چاپی, معضلاتی اساسی برای روزنامه‌نگاری به‌شمار می آیند. چنین مسایلی به‌طور قطع در جوامع پیشرفته مطرح نیست. این تفاوتها نیز به نوبة خود اثرات بسزایی بر روند پیشرفت روزنامه‌نگاری الکترونیک دارند.
جمع‌بندی (روزنامه‌ها چه می توانند بکنند؟)
روزنامه‌ها باید چالش ژورنالیسم الکترونیک و سایتهای شبکه بازرگانی را جدی بگیرند. قبل از هر چیز, سردبیران روزنامه‌ها باید وخامت وضعیت را بپذیرند. امروزه الگوهای تجاری و شیوه‌های کاری برجای مانده از دوره انقلاب گوتنبرگ, فاقد اعتبار هستند.
۱/ از فرصت پیش آمده استفاده کنید
در شرایط فعلی که اینترنت به شکل غیرقابل پیش‌بینی روندی رو به رشد دارد, زمان دارای اهمیت بسیاری است. خوشبختانه با توجه به این که روزنامه‌های الکترونیک هنوز مرحلة رشد خود را طی می کنند, روزنامه‌های سنتی فرصت مطلوبی دارند تا فناوری نوین را پذیرفته و به بازیگران عمده‌ای در عرصه اینترنت تبدیل شوند.
روزنامه‌ها هنوز هم نسلی از طرفداران وفادار خود را دارند که روزنامه را بخش جدایی‌ناپذیری از زندگانی خویش می دانند, اگر چه بسیاری از این افراد به‌منظور دستیابی سریع به اطلاعات از شبکه اینترنت هم استفاده می کنند اما برای حصول اخبار و اطلاعات موثق و وسیع, همچنان سنگر روزنامه‌ها را نیز حفظ کرده‌اند. خو گرفتن آنان به مطالعه مطالب چاپی احتمالاً تا پایان عمرشان ادامه خواهد داشت.
دستیابی محدود به اینترنت, همچنان مانع اصلی فراراه رشد روزنامه‌های الکترونیک به‌شمار می رود. حتی در کشورهایی چون ایالات متحده نیز چندسال دیگر طول خواهد کشید تا اکثریت مردم به اینترنت دسترسی پیدا کنند. در اکثر کشورهای آسیایی, تحقق این امر به مدت زمان به مراتب طولانی‌تری نیاز دارد. به علاوه اکثر روزنامه‌های الکترونیک از امکانات و توانمندیهای فنی خود از قبیل ابرمتن, کنش دوسویه و بی واسطگی بهره‌برداری نکرده و به صورت چیزی بیش از نسخة الکترونیک کالای اصلی در نمی آیند.
تودة مردم که روزنامه‌های اینترنتی را به عنوان یک کالای رایگان تلقی می کنند هنوز حاضر به پرداخت پول بابت آن نیستند. در میان روزنامه‌های آمریکایی فقط وال استریت جورنال توانسته است یک حق اشتراک ۲۹ دلاری وضع کند. طرح این روزنامه برای پرداخت وجه بابت استفاده از هر مقاله, هنوز زمان زیادی می خواهد تا به اجرا در آید. طرح مایکروسافت برای گرفتن حق اشتراک برای نشریه الکترونیک اسلیت (Slate) تا مدت نامعلومی به تعویق افتاده است. مدتها طول خواهد کشید تا بتوان خوانندگان را به مطالعه روزنامه‌های اینترنتی تشویق کرد. هزینه‌های تولید نیز از موانع موجود فرا راه رشد روزنامه‌های الکترونیک به حساب می آید. راه‌اندازی یک روزنامة الکترونیک در کنار روزنامة معمولی مستلزم یک سرمایه‌گذاری عظیم است.
۲/ هدف را از نو تبیین کرده و فرهنگ را تغییر دهید
امروز صاحبان جراید و مطبوعات باید این واقعیت را بپذیرند که ژورنالیسم صرفاً یک سیستم ارائه اطلاعات مثل روزنامه نیست. روزنامه صرفاً یکی از انواع سیستمهای ارائه اخبار و اطلاعات است. روزنامه‌ها باید این واقعیت را بپذیرند که اگر چه برخی وسیله‌های ارائه خبر از بین خواهند رفت ولی در عوض وسیله‌های تغییر شکل یافته و جدیدی پدیدار خواهند شد. لوحه‌های الکترونیک و روزنامه‌های رادیویی به خوبی می توانند جایگزین مطبوعات و کامیونهای تحویل‌دهندة آنها بشوند.
وظیفه روزنامه‌ها باید از تهیه و تولید صفحات چاپ شده و تحویل روزانة آنها به مشتریها فراتر رود. ولی‌بالاتر از همه, تشکیلات‌روزنامه‌ها باید آماده باشد که از سازمانهای صرف عرضة مطبوعات, به سازمانهای ارائه دهنده اطلاعات تبدیل شود. این کار مستلزم تحول عمده‌ای در محتوا و فرهنگ سازمانی روزنامه‌هاست. برقراری ارتباط متقابل با خوانندگان باید به صورت شاخص عمده‌ای در روند ژورنالیسم در آید. این امر تنها در صورتی امکان‌پذیر است که روزنامه‌ها بخشی از کنترل و نخبه‌سالاری خود را که از پیشتاز بودن در گزارش اخبار نشأت می گیرد واگذار کنند. آنها دیگر نمی توانند به صورت دروازه‌بانان منحصربه‌فرد اخبار و اطلاعات عمل کنند.
۳/ در عصر دیجیتال بر نیاز به روزنامه تأکید کنید
روزنامه‌ها در عصر اطلاعات بیش از پیش مطرح شده‌اند. عرضة بیش از حد اطلاعات به وسیلة مطبوعات, رادیو و تلویزیون و شبکه اینترنت نیاز به روزنامه‌نگارانی را ایجاد کرده است که بتوانند اطلاعات موردنیاز مردم در زندگی روزمره‌شان را گزینش و تفسیر کنند. به بیان دیگر, تودة مردم به روزنامه‌نگارانی نیاز دارند که بتوانند اطلاعات را به دانش تبدیل کنند. با پیدایش اینترنت, شبکه‌های خبری کابلی ۲۴ ساعته, برنامههای گفت‌وگوی رادیویی و نمایشهای تلویزیونی جنجالی, خوانندگان نیاز به یک منبع اطلاعاتی سالم و عاری از هیاهوی دنیای رسانه‌ها نیز دارند. تودة مردم به منابع خبری معتبری نیاز دارند که بتوانند روی ارزشهای عمده وقت, اعتبار و توازن آنها تأکید کرده و گزارشها و مطالب مطلوبی اراده دهد و این نقشی است که سایر رسانه‌ها آن را از دست داده‌اند.
۴/ درست همان کاری را بکنید که آنها انجام می دهند
روزنامه‌ها باید همان کاری را که آنها انجام می دهند ادامه دهند. روزنامه‌ها نباید قابلیت حیات و نیروی خود را به نفع شعارهای پوچ از دست بدهند. در عین‌حال, آنها باید فناوریهای پیشرفته را جهت پیشبرد و بهبود محتوا و قالب خود مورد استفاده قرار دهند.
عمق تحقیق و گزارش باید به طرز چشمگیری افزایش یابد. بسیاری از روزنامه‌ها از گزارش به کمک کامپیوتر با موفقیت بسیار استقبال کرده‌اند. این نوع گزارش بُعد تازه‌ای به گزارش جست‌وجو‌گرانه می بخشد. شگفتیهای فناوری پیشرفت باید موجب شود که روزنامه‌ها از لحاظ شکل ظاهری, جذابیت بیشتری پیدا کند. این امر می تواند خوانندگان جوانتر را که با رسانة تصویری تلویزیون بزرگ شده‌اند, بار دیگر به سوی روزنامه‌ها بکشاند. تأکید بی مورد بر عینیت باید جای خود را به خلاقیت و توانمندی سردبیری بدهد. سنت آغاز شده در سال ۱۸۴۸ به عنوان یک سرویس تلفنی (آسوشیتدپرس) برای روزنامه‌ها که دیگر در کار گزارش خبرهای داغ نیستند, کارایی ندارد.
روزنامه‌های رایج روز نباید به منظور همگام‌شدن با رسانه‌های الکترونیک و ژورنالیسم اینترنتی در بازی پخش خبر, استانداردهای خود را پایین بیاورند. روزنامه‌ها هرگز نمی توانند در این بازی بر رقیبان خود پیروز شوند. مرز میان واقعیت و شایعه که در شبکه اینترنت کمرنگ و مبهم است, باید در روزنامه‌ها, روشن باقی بماند. روزنامه‌ها باید در برابر اغوای تخلیه مطالب نیمه تمام در شبکة خود برای پیروزی در این رقابت ایستادگی کنند.
۵/ از بازیگران عمده اینترنت باشید
روزنامه‌ها به جای مغرور شدن به خاطر داشتن صفحه‌ای در شبکه اینترنت که نسخه‌های الکترونیک تولید چاپی خود را در آن جای دهند, باید به صورت رهبران ژورنالیسم اینترنتی درآیند. نسخه‌های اینترنتی باید کاملاً از نسخه‌های چاپی آن متمایز باشد و مقالات و مطالب اصلی آن بایست در طول روز به صورت دوره‌ای روزآمد شود. نسخه‌های اینترنتی باید مکمل تولید اصلی بوده و خوانندگان را به مراجعه به نسخه چاپی تشویق کند.
۶/ همه محتوا را از دست ندهید
روزنامه‌ها نمی توانند تمام محتوای خود را به‌طور رایگان از طریق شبکه در اختیار خوانندگان قرار دهند. واگذاری بخشی از محتوا تا به حال لطمه‌ای به آنها نزده است. هدف این است که از نسخه اینترنتی به عنوان طعمه یا تیزر جهت جذب خوانندگان به تولیدات چاپی استفاده شود.
۷/ روزنامه‌نگاری دیجیتالی تشکل است, محتوا نیست.
تکنولوژی‌زدگان براین باورند که دستیابی به تکنولوژی, دستیبابی به اهداف ارتباطی هم هست. حال آنکه حقیقت با این باور, فاصله بسیاری دارد. صرف دسترسی به تکنولوژیهای تازه نمی تواند روزنامه‌نگاران به ویژه نسل جوان آنها را از اتکا به سنن دیرپای روزنامه‌نگاری بی نیاز کند. دستیابی به تکنولوژیهای جدید نمی تواند این نسل را از کشف موضوعهای روز, شناخت ملاحظات اخلاقی و حقوقی, تسلط بر زبان ژورنالیستی و تکنیکهای خبرنویسی و گزارشگری, مصاحبه و مقاله‌نویسی و… بی نیاز کند.
۸/ نسل کهن روزنامه‌نگاری ایران نیز نمی تواند نقش تکنولوژیهای مدرن را در چرخة ویرانگر سرعت نادیده بگیرد. برای این نسل حیف است که دانسته‌ها و بایسته‌های خویش را از مخاطبان تکنولوژیهای نوین دریغ کند. این نسل در عین حال باید بر شکاف موجود میان خود و قبیله دیجیتال به مثابه نسل دوم روزنامه‌نگاری, یک پل ایجاد کند.
۹/ برای نسل اول و دوم روزنامه‌نگاری در ایران شیفتگی در برابر تکنولوژی و به دیگر سخن گم‌شدن در جذبه‌های تکنولوژی, حکم خواب مصنوعی در میانه‌کارزار پرشتاب ارتباطات را دارد. هیچکس نباید شیفته جاذبه‌های تکنولوژی ارتباطی شود. این تکنولوژی فقط پل عبور به سوی مخاطب است و قرار نیست هیچکس برروی هیچ پلی بیتوته کند. پل محل عبور است نه توقف.
۱۰/ مطلوب‌ترین وضعیت در گسترش روزنامه‌نگاری دیجیتال در ایران وضعیتی است که در آن مفاهیم تازه‌ای در قبال اطلاع‌رسانی متولد شود, مهندسی پیام عمق بیشتری یابد, تماس با منابع متعدد خبری گسترده‌تر شود, تکنیک‌ها کارسازتر شود, درک بهتری از موقعیت کنونی روزنامه‌نگاری با لحاظ روزنامه‌نگاران مسلط‌تر و خوانندگان منتقدتر به دست آید و بالاخره شناخت بیشتری از فردای روزنامه‌نگاری در جهانی که ابزارهای نوین اطلاع‌رسانی باعث بی معنی‌شدن زمان و مکان در آن شده‌اند فراهم شود.
۱۱/ ادامه حیات روزنامه‌های سنتی در جوامع نیاز به بازبینی مجدد دارد. بنابراین هم روزنامه‌ها و هم دولتها باید خود را برای این چالش بزرگ آماده سازند. روزنامه‌های سنتی برای ادامه حیات خود باید از وضعیت تمرکز بر ادامة اخبار خارج شوند؛ به تهیه گزارشهای گوناگون و متنوع از مسایل جامعه بپردازند, به نیازهای مخاطبان خود بیشتر توجه کنند, در صفحه‌آرایی نشریه خود تحول اساسی به‌وجود آورند و مهمتر از همه اعتماد و رضایت خوانندگان خود را جلب کنند.
۱۲/ روزنامه‌ها باید اطمینان دهند که فناوری اینترنتی جای روزنامه‌های چاپی را نگرفته و یا آنها را از میدان به‌در نخواهد کرد, بلکه همانند صنعت سینما روزنامه‌ها نیز باید پا‌به‌پای نسخه‌های سنتی خود, به انتشار نسخه‌های الکترونیک بپردازند طوری که این نسخه‌های الکترونیک نه جایگزین نسخه‌های چاپی بلکه مکمل آنها باشند زیرا هرکدام از آنها نیازهای متفاوتی را برآورده خواهند ساخت.
۱۳/ باید متذکر شویم که نشر الکترونیکی هیچ‌وقت نمی تواند به تمام معنا جای نشر مکتوب را بگیرد, چون بعضی قابلیتهای نشر مکتوب را ندارد. همانطور که می دانید بعضی از کتابهای الکترونیکی را به صورت کتاب چاپ کرده‌ایم. برای مثال چاپ آثار هنری مانند نقاشی چون به اصل آن نزدیکتر است, حس واقعی تصویر را بهتر انتقال می دهد اما با وجود امکانات موجود, پرینت آثار تصویری نسبت به چاپ کیفیت بهتری ندارند. یا اینکه آثار مکتوب مانند دست‌نوشته‌ها بی شک جایگاه خود را دارند. از سوی دیگر, برعهده دولتمردان است که شرایطی را فراهم کنند که مردم توانایی استفاده از این امکانات الکترونیکی را داشته باشند. برای مثال می توانند یارانه خرید کاغذ,دستگاه‌های چاپی و هزینه حمل‌ونقل را صرف تهیه امکانات کنند.
۱۴/ همانگونه که نظام روزنامه‌نگاری فعلی ما همانند بسیاری دیگر از نظامها, وارداتی و تحمیلی است و در بستر عادی خود رشد نکرده, این شیوه از روزنامه‌نگاری هم وارداتی است و اگر همین روند ادامه پیدا کند قطعاً در بستر اصلی خود رشد نمی کند. ثانیاً ما در یک زمان خاص و بدون آمادگی کامل سایر بخشهای جامعه, با تکنولوژی وارداتی غرب روبه‌رو شده‌ایم و از آن استفاده می کنیم. لذا اگر بخواهیم مسیر درست رشد فراهم شود باید زمینه شکل‌گیری سایر زیرساختهای لازم را در کنار یکدیگر به موازات هم فراهم کنیم و توسعه ببخشیم.
۱۵/ از سویی ما به رشته‌های جدید علوم ارتباطات از قبیل مهندسی پیام, طراح صفحات وب و… نیز در دانشگاه‌ها تا مقطع دکتری نیاز داریم. علاوه بر این, باید نسل کهن روزنامه‌نگاری ایران را نیز که دانسته‌ها, تجربه‌ها و بایسته‌های قابل توجهی دارند, با رسانه‌های الکترونیکی و تکنولوژیهای نوین ارتباطی آشنا کرده تا بتوان شکاف موجود میان روزنامه‌نگاران قدیمی و نسل جدید روزنامه‌نگاران را توسط یک پل ارتباطی از میان برداشت.
نتیجه‌گیری
با توجه به آنچه ذکر شد توسعه و پیشرفت روزنامه‌نگاری الکترونیک در یک جامعه, مستلزم وجود شرایط مختلفی است که می توان گفت تمامی آنها در بسیاری از کشورهای جهان فراهم نیست. اما نکته مهم این است که حتی در جوامع پیشرفتهای که بسیاری از این شرایط مهیاست, روزنامه الکترونیک تاکنون نتوانسته است جایگزین روزنامه چاپی شود. برای این وضعیت می توان دلایل متفاوتی بر‌شمرد و بخشی از آن را با عوامل تأثیرگذار بر پیشرفت روزنامه‌نگاری الکترونیک مرتبط دانست اما حتی با فرض برقراری تمامی آن شرایط, روزنامه‌های چاپی همچنان به دلیل پیشینه تاریخی, سهل‌الوصول بودن و راحتی مطالعه روی کاغذ, محبوبیت خود را حفظ کرده‌اند. روزنامه چاپی با سابقه ۴۰۰ ساله آشنای کودک, پیر و جوان است در حالی که از عمر روزنامه‌های الکترونیک کمتر از ۱۰ سال می گذرد.
روزنامه چاپی در هر زمان و مکان قابل دستیابی و مطالعه است اما دستیابی به روزنامه الکترونیک و مطالعه آن مستلزم استفاده از کامپیوتر و دسترسی به اینترنت است. و بالاخره اینکه به عقیدة بسیاری از مردم, مطالعه بر روی کاغذ بسیار آسانتر و عملی‌تر از مطالعه روی صفحة نمایش کامپیوتر است. اگر چه تهدید مطبوعات سنتی از سوی روزنامه‌های الکترونیک بسیار اساسی‌تر و بنیادی‌تر از تهدید صورت گرفته از سوی تلویزیون است اما روزنامه‌ها بار دیگر با جذب نکات مثبت و انطباق با شرایط جدید توانسته‌اند خود را از خطر نابودی نجات دهند. به همین دلایل است که آنچه تاکنون در دنیا اتفاق افتاده, جایگزینی روزنامه‌های چاپی توسط روزنامه‌های الکترونیک نیست. در واقع روزنامه‌های چاپی نه تنها ادامه حیات خود را به دلیل پدید آمدن روزنامه‌های الکترونیک در خطر نمی بینند, بلکه با اتخاذ راهکارهای مناسب توانسته‌اند از روزنامه‌نگاری الکترونیک به عنوان مکمل کار خود بهره بگیرند. امروزه در دنیا بیش از ۶۰۰۰ روزنامة دارای نسخه الکترونیک وجود دارد. این بدان معنی است که روزنامه‌نگاران از انحصار کاغذ خارج شده‌اند و درصد عمده آنها بستر الکترونیک را نیز در کنار کاغذ برای انتشار افکار و نظرات خود بکار می گیرند در حال حاضر روزنامه‌های الکترونیک و روزنامه‌های چاپی با تمام مزایا و معایبی که دارند در کنار یکدیگر به کار خود ادامه می دهند اما این شرایط می تواند به راحتی تغییر کند. در واقع اگر به واسطه پیشرفتهای فناوری اطلاعات, شرایطی فراهم شود که معایب برشمرده روزنامه‌نگاری الکترونیک از بین برود, کفة ترازو می تواند به سمت روزنامه‌های الکترونیک محض متمایل شود.
اگر امروزه هزینه و کیفیت ارتباط با اینترنت به عنوان یک عامل تأثیرگذار, پیشرفت روزنامه‌نگاری الکترونیک را کند ساخته, می توان تصور کرد که در صورت فراهم آمدن امکان ارتباط کیفی برای همه جهانیان, با سرعت چندین برابر آنچه اینک مرسوم است و با تحقق آنچه «بیل گیتس» مدیرعامل شرکت مایکروسافت در سر می پروراند ـ یعنی رایگان شدن ارتباطات اینترنتی ـ این پدیده چه تأثیری برآینده مطبوعات و سایر رسانه‌ها خواهد داشت. واقعیت این است که فناوری اطلاعات در آیندة نزدیک می تواند بسیاری از موانع پیشرفت روزنامه‌های الکترونیک را از بین ببرد.
در وضعیت فعلی جامعه, بحث رقابت بی معناست چون امکانات و بسترهای لازم فراهم نیست و اگر هم کسی دارای امکانات موردنیاز باشد به صورت انفرادی و در چارچوب کاری خود به فعالیت می پردازد. ما زمانی می توانیم حالت رقابتی را متصور شویم که گروهی بر تداوم روزنامه‌نگاری به شیوة الکترونی اصرار داشته باشند و عده‌ای نیز به دنبال گسترش حوزة انتشار روزنامه‌های چاپی باشند.
از سوی دیگر سیستم بازگرداندن سرمایه این کار نیز هنوز پیش‌بینی نشده است و تا زمان اتخاذ تصمیم مشخص در این خصوص, نمی توان به توسعه آن اندیشید, یکی از راههای احیای هزینه این شیوه, تدارک سیستمهایی در شبکه است که کاربر دارای ID مشخص باشد و برای هر بار ورود او به شبکه حداقل به اندازه قیمت شماره معمولی روزنامه, هزینه دریافت شود که تمامی این موارد متضمن گسترش بانکداری الکترونیک و تجارت الکترونیک است. باید باور داشت که ورود به هر عرصه‌ای بدون آگاهی و آموزش کافی, باعث ایجاد صدمات و لطماتی می شود. در مورد روزنامه‌نگاری الکترونی هم باید چگونگی بهره‌برداری از سیستم را به کاربران آموزش داد. در اینجا باید به این بحث پرداخت که میزان تخریب چقدر است؟ متأسفانه همانگونه که ذکر شد استفاده از نظام دیجیتالی در نظام آموزش ما عمومیت ندارد. واقعاً ما چقدر شیوة استفاده از کامپیوتر را به دانش‌آموزان آموخته‌ایم؟ در حال حاضر آنچه اتفاق می افتد این است که حرکت به سمت این آموزشها داوطلبانه است. بنابراین ما با نوعی بی سوادی جدید مواجه هستیم. منظور از بی سوادی جدید, ناتوانی در خواندن و نوشتن نیست بلکه به معنای عدم توانایی در استفاده از تجهیزات نوین است. به همین دلیل شاهد به انزوا رفتن بسیاری از افراد در جامعه هستیم. یعنی افرادی یا به دلیل کمبود امکانات نتوانسته‌اند از این مزیت جدید بهره‌مند شوند و یا تمایلی به آن ندارند. به‌هرحال نوع جدیدی از بی سوادی در دنیای مدرن شکل گرفته است.
منابع:
۱/ رسانه, سال دهم, شماره ۳, پاییز ۷۸, ص ۱/
۲/ اکرمی, حمیدرضا. «روزنامه‌نگاری الکترونیک», فصلنامه پژوهش و سنجش, شماره ۲۱و۲۰, تابستان ۷۹/
۳/ خرسند, مسعود. «خبرخوانهای اینترنتی», رسانه, سال شانزدهم, شماره اول, ص ۲۱۱/
۴/ تاتم, جرج, «آینده روزنامه‌ها, بقا یا نابودی؟», ترجمه حسن نورایی‌بیدخت, رسانه, سال یازدهم, پاییز ۷۹, صص ۸-۷/
۵/ اکرمی, حمیدرضا. «نسخه الکترونیکی مطبوعات در ایران», رسانه, سال دهم, شماره ۳, پاییز ۷۸/
۶/ اکرمی, حمیدرضا. «بررسی اثرات روزنامه‌نگاری الکترونیک بر روزنامه‌های چاپی». پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد تهران مرکز, تابستان ۸۰, ص ۳۶/
۷/ خوش‌نشین لنگرودی, لیلا. «بررسی علل و عوامل مؤثر بر میزان انتشار و عدم انتشار روزنامه الکترونیک», پایان‌نامه ارشد تهران مرکز, سال ۸۰, صص ۷۸-۷۶/
۸/ نقیب‌السادات, سیدرضا. «چالشهای روزنامه‌نگاری الکترونی در ایران», روزنامه ایران, سال یازدهم, تیر ۸۴, ص ۱۶/
۹/ امانی, احمد. «نشر الکترونیک, سرعت, وسعت, کیفیت», کتاب هفته, شماره ۲۶۱, ۵ شهریور ۸۴, ش ۶۴۸, ص ۱۰/
۱۰/ تاتم, جرج, «آینده روزنامه‌ها, بقا یا نابودی؟», ترجمه حسن نورایی‌بیدخت, رسانه, سال یازدهم, پاییز ۷۹, صص ۴-۳/
۱۱/ شُکرخواه, یونس. «روزنامه‌نگاری در عصر دیجیتال», رسانه, سال دهم, شماره ۴, زمستان ۷۸/
۱۲/ نقیب‌السادات, سیدرضا. «چالشهای روزنامه‌نگاری الکترونی در ایران», روزنامه ایران, سال یازدهم, تیر ۸۴, ص ۱۶/
۱۳/ بدیعی, نعیم. «روزنامه‌نگاری در جامعه اطلاعاتی», رسانه, سال شانزدهم, شماره دوم, سال ۸۴, صص ۱۷۸-۱۶۳/
* این مقاله در شصت وسومین شماره فصلنامه رسانه چاپ شده است.
نوشتة :الهه ودودی