فضای مجازی و وحدت اسلامی

به گزارش گرداب، دکتر عبدالحسین کلانتری دانشیار گروه جامعه شناسی دانشگاه تهران در یادداشتی، به موضوع فرصت ها و چالش های فضای مجازی در تقریب مذاهب و وحدت فرق اسلامی، نگاه ویژه ای دارد.

وی بر امکان شکل‌دهی «اکوسیستم فضای مجازی اسلامی» به عنوان یکی از ۱۷ فرصت فراهم شده در فضای مجازی برای وحدت اسلامی و تقریب مذاهب، تاکید کرد و تدوین «مدل حکمرانی اسلامی فضای مجازی » را پیشنهاد داد.

در این یادداشت آمده است: اگر نگاهی تاریخی به سیر تطور فضای مجازی داشته باشیم، مشخص خواهد شد که به موازت تحولات فناورانه که بنیان اصلی فضای مجازی به مثابه یک اکوسیستم است، این فضا با سرعت زیاد بسط و توسعه یافته و درحالیکه در اوان تکوین خود فضایی به موازات فضای واقعی تلقی می شد و حجم کوچکی از زندگی را اشغال می کرد، به تدریج تمامیت زندگی را در ابعاد متنوع و پیچیده اش هدف قرار داد و سایبریزه کرد و امروزه چنان با فضای واقعی ادغام و عجین شده است که به سادگی نمی توان آن دو را از هم تفکیک کرد.

چنین شرایطی، یعنی شرایط بسط و توسعه نمایی فضای مجازی و ادغام آن با جهان واقعی تبعات عمیق و متنوعی را به همراه داشته است که به همین علت ما می توانیم صحبت از ورود به عصر فضای مجازی کنیم که البته با سایر فناوریهای جدید، از جمله، فناوریهای شناختی، نانو، بایو، نورو و کوانتوم نیز همگرا شده است.

نمونه هایی از این پیامدها عبارتند از: شبکه ای شدن، هوشمندی، پلتفرمی شدن جهان، جامعه، اقتصاد و فرهنگ، کاهش قدرت آشکار دولتها، افزایش قدرت شرکتها و کمپانی‌های بزرگ، اهمیت یافتن داده و کلان داده، قدرت یافتن کاربران و تولیدات آنها، تحول مدل‌ها و ابزارهای حکمرانی، دگرگونی بنیادین اقتصاد و مفاهیم پایه آن نظیر پول، کمرنگ شدن مرزها، به مخاطره افتادن حریم خصوصی، فشردگی زمان و مکان و بی زمانی و بی مکانی و یا همه مکانی و همه زمانی، ازجاکندگی.

شرایط کرونایی جهان با پرتاب کردن ما به فضای مجازی و خروج فضای مجازی از حالتی مجلسی و شیک این پیامدها را بسیار تشدید کرد و فضای مجازی را تبدیل به واقعیت و ضرورتی اجتناب ناپذیر کرد که امروزه همه مردم آن را درک می کنند.

به هرحال، این تحولات و تبعات و پیامدهای مترتب بر گسترش فضای مجازی، بدون شک تحولاتی را برای موضوع مهم تقریب مذاهب و وحدت فرق اسلامی نیز به همراه داشته است که در ادامه تهدیدها و فرصتها و پیشنهادهای مرتبط با این تحولات را برمی شماریم:

۱. فضای مجازی، بالاخص پلتفرم‌های بزرگ جهانی تحت سلطه شرکتهای بزرگ خارجی و عموما آمریکایی است و طبیعتا چنین شرایطی فی نفسه می تواند برای جهان اسلام مخاطره آمیز باشد.

۲. امکان دستکاری فضای مجازی از سوی صاحبان پلتفرم‌ها که به کلان داده ها و ابزارهای هوش مصنوعی مسلطند و با شخصی سازی داده ها و خدمات می توانند تفرقه افکنی کرده و وحدت جامعه مسلمین را به مخاطره انداخته و یا حتی با قطبی سازی، نزاع و کشمکش فرقه ای را شعله ور سازند (مانند اختلافات میان شیعه و سنی در نزاع‌های سال پیش در عراق) به صورت جدی وجود دارد.

۳. امکان تغییر سبک زندگی مسلمین در نتیجه سلطه پلتفرم‌های بزرگ غیراسلامی بر زندگی بیشتر می شود.

۴. روند ایران هراسی و اسلام هراسی در فضای مجازی تشدید می شود.

۵. تکثیر اخبار جعلی، حملات و تحریم های سایبری، تروریسم سایبری علیه جبهه مقاومت و وحدت اسلامی و کشورهای موثر در این موضوعات.

۱. داعیه های فرامرزی اسلام در عصر فضای مجازی و نیز افزایش عمق راهبردی آن امکان تحقق بیشتری دارد. 

۲. از فضای مجازی برای ارائه تصویر واقعی اسلام به سایر کشورها و جذب افراد دیگر می کند استفاده کرد.

۳. دسترسی به توده مردم (مسلمان و غیرمسلمان) در اقصی نقاط عالم در این دوره بیشتر ممکن شده است.

۴. شبکه سازی میان مسلمین با سهولت بیشتری صورت می گیرد.

۵. امکان ترویج سبک زندگی دینی با گسترش پلتفرم‌های متناسب با ارزشهای اسلامی بیشتر می شود.

۶. ایده تقریب از سطح نخبگانی فراتر رفته و با تکیه بر ویژگی شبکه ای فضای مجازی در میان توده مردم و کاربران رسوخ می کند.

۷. ایده تقریب از سطح عقیدتی فراتر رفته و با ویژگی تعاملی و خدماتی فضای مجازی در سطح زندگی روزمره و معطوف به تعایش گسترش می یابد. به عبارت دیگر، تعایش امکان تعامل و تقریب را زیاد می کند و فضای مجازی نیز می تواند این تعامل و تعایش را زیاد می کند.

۸. امکان بیشتری برای پیگیری ایده تقریب و وحدت مسلمین مستقل از اراده دولت‌ها به وجود می آید.

۹. وحدت از حوزه حکومتی به بخش عمومی و خصوصی  و مردمی نیز سریان پیدا می کند.

۱۰. جمعیت عظیم جهان اسلام بازار بزرگی برای فعالیت پلتفرمهای اسلامی فراهم کرده و می تواند رقبای غیراسلامی را از صحنه خارج  کند.

۱۱. وحدت در حوزه تولید و مصرف خدمات به واسطه فضای مجازی گسترش می یابد.

۱۲. امکان شکل‌دهی به کمپین‌های بزرگ اسلامی، به عنوان مثال، کمپین علیه اهانت‌کنندگان به مقدسات اسلامی و یا حتی تحریم اهانت کنندگان و شکل‌دهی جنبش‌های مقاومت آنلاین وجود دارد.

۱۳. کرونا امکان اجتماعات عظیم، مانند حج، را ملغی کرد و فضای مجازی امکان‌های جدیدی را برای شکل‌گیری چنین اجتماعاتی به دست می دهد.

۱۴. امکان استفاده از بستر فضای مجازی به جهت کمک به مسلمانان کشورهای مختلف با بهره گیری از تامین مالی جمعی (Crowd Funding) به راحتی وجود دارد.

۱۵. ابزارهای دیپلماسی فرهنگی و دیپلماسی عمومی برای وحدت میان مسلمین در فضای مجازی بیشتر شده است. 

۱۶. امکان ارتباط میان نخبگان جوامع اسلامی و حتی ارتباط میان مذاهب و ادیان مختلف به واسطه فضای مجازی بیشتر می شود.

۱۷. امکان شکل‌دهی به اکوسیستم فضای مجازی اسلامی.

۱. تدوین مدل حکمرانی اسلامی فضای مجازی.

۲. ایجاد پلتفرم‌ها و برنامک‌های (اپلیکیشن های) اسلامی مشترک.

۳. بازمهندسی و بازتولید فضای مجازی، بالاخص رسانه های اجتماعی بر اساس مبانی مشترک اسلامی.

۴. تعریف و استخراج و ترویج کدهای اخلاقی اسلامی برای فضای مجازی (مثلا کدهای اخلاقی حرفه‌ای، کدهای اخلاقی ویژه مراقبت والدین از کودکان).

۵. استخراج حدود استقلال فضای مجازی از سلطه کفار بر اساس مبانی اسلام (از جمله قاعده نفی سبیل، قواعد مراودات با کفار و ...) در لایه زیرساخت، خدمات، محتوا و شبکه.

۶. ارائه استانداردهای دینی و اخلاقی فضای مجازی مطابق با اسلام.

۷. تدوین قواعد تولید سکوهایی منطبق با مبانی اسلامی. بالاخص سکوهای مالی، تجاری و اقتصادی منطبق با قواعد اسلامی (از جمله نفی ربا، نفی قمار و ...؛ و در جهت تقویت اقتصاد اسلامی و ...؛ با ابزارهای نوین همچون تامین مالی جمعی و ....) (حتی ساخت پلتفرم فروش بر مبنای اسلام: ممنوعیت فروش کالای حرام مانند مشروبات) یا سکوهای اجتماعی منطبق با قواعد اسلامی (از جمله نفی محتوای پورن، اروتیک، محتوای ضد دین و ...؛ محتوای نامناسب برای سنین کمتر (بهتر و اسلامی تر= افراد نابالغ)؛ با ابزارهای نوین همچون هوش مصنوعی و ...).

۸. استفاده از فرصت های ویژه (همچون مناسک مذهبی اربعین، حج، اماکن مذهبی و ...) در جهت تبلیغ و عمومیت بخشیدن به سکوهای اسلامی.

۹. استفاده محتوایی از فضای مجازی در جهت ایجاد اتحاد در کلیت جهان اسلام.

امید می رود جهان اسلام به درستی و خوبی از ظرفیت‌های فضای مجازی استفاده کند و تهدیدهای آن را کاهش داده و از فرصت‌های آن به خوبی بهره مند شود.