به گزارش گرداب، وقتی صفحات فضای مجازی، از جمله اینستاگرام را باز می‌کنیم با ویدئو‌هایی از زندگی لحظه به لحظه کودکان، مواجه می‌شویم. چندسال پیش، انتشار این گونه از ویدئو‌ها جالب و دوست‌داشتنی بودند، اما بعد از اطلاع کارشناسان از مورد سوء استفاده قرار گرفتن کودکان در فضای مجازی و اثرات مخرب آن، دیدگاه کاربران نیز به این موضوع تغییر کرد اما باز هم اینگونه صفحات روزانه در حال افزایش هستند. مشکل اصلی اینجاست که این کودکان وقتی که بزرگتر شوند و جذابیت و شیرین زبانی خود را از دست بدهند با انجام چه رفتاری قرار است بازدید و لایک بگیرند؟!

والدین این فرزندان گاهی کودکانشان را وادار به صحبت‌های از پیش تعیین شده می‌کنند تا ویدئوهایشان بازدید بالاتری بگیرد. آن‌ها در اکثر اوقات لباس‌هایی بر تن فرزندنشان می‌کنند که بیش‌تر شبیه لباس بازیگران هالیوود است تا  یک کودک خردسال، زیرا آن‌ها می‌خواهند فرزندشان بیش از دیگر کودکان در فضای مجازی به چشم بیاید و لایک بگیرد. حتی بعضی والدین، فرزندانشان را وادار به انجام ورزش‌های سخت و طاقت فرسا که مناسب سن‌ آن‌ها نیست، می‌کنند و به آن‌ها تلقین می‌کنند که این کار را دوست دارند و با میل خودشان اینکار را انجام می‌دهند. در واقع گاهی اینطور به نظر می‌رسد که والدین فقط می‌خواهند کارهایی که خودشان نتوانسته‌اند در کودکی انجام دهند را به فرزندانشان تحمیل کنند بدون اینکه علاقه آن‌ها را در نظر بگیرند.

این والدین بعد از بالارفتن فالوور و بازدید پیجشان، از طریق تبلیغات پول هنگفتی به جیب می‌زنند؛ اگر شما دنبال کننده این صفحات باشید متوجه تغییرات زندگی آن‌ها می‌شوید. آن‌ها کم کم خود را در دوربین کنار فرزندانشان نشان می‌دهند تا بتوانند پیج شخصی خود را بافالوور‌های بالا در کنار پیج فرزندانشان داشته باشند. اما آیا این والدین به آینده تربیتی و مشکلات روحی که برای‌ فرزندانشان پیش خواهد آمد، فکر می‌کنند؟!

والدین این کودکان خواسته یا ناخواسته به فرزندانشان یاد می‌دهند که طوری رفتار کنند تا مورد پسند دیگران واقع شوند، اینگونه مادر یا پدرشان را خوشحال کرده و مورد تایید آن‌ها قرار می‌گیرند. برخی از والدین آن قدر کودکانشان را درگیر صفحات مجازی می‌کنند که شاید دیگر وقتی برای بازی‌های کودکانه این فرزندان وجود نداشته باشد. قسمت هیجان انگیز ماجرا این است که هر چه کودک گستاخ‌تر و چرب زبان‌تر باشد فالوور بیشتری را به خود جلب می‌کند که این نیز ممکن است در تربیت او اثر منفی داشته باشد.

به منظور افزایش آگاهی برای سوء استفاده از کودکان در فضای مجازی، با معصومه نصیری، مدرس و پژوهشگر سواد رسانه‌ای گفت‌وگویی داشتیم که در ادامه آن را می‎خوانید.

کودک از چند سالگی مجاز است وارد فضای مجازی شود؟

نصیری گفت: امروز که ما داریم راجع به محدودیت سن در فضای مجازی صحبت می‌کنیم باید حواسمان باشد که در حال حاضر تمام بچه‌ها در حال تحصیل در فضای مجازی هستند پس محدودیت سنی مثل قبل نیست. تا پیش از شیوع ویروس کرونا، قوانینی که در کشور‌های مختلف وجود داشت معمولا کودکان زیر ۱۳ سال را از داشتن وسیله هوشمند منع می‌کرد. کودکان بیش‌تر مهارت‌های خود را از طریق تعامل با محیط پیرامون و همسالان خودشان به دست می‌آورند، اما اگر آن‌ها در معرض یک وسیله هوشمند قرار بگیرند در روند طبیعی و سیر تکامل فیزیکال و روانی آن‌ها اختلال ایجاد می‌شود. اما در حال حاضر با وجود شرایط کرونا و کلاس‌های هوشمند محدودیت سن برای استفاده از گوشی‌های هوشمند به ۷ سال رسیده است.

آینده کودکانی که به جای بازی کردن با آرامش، جلوی دوربین‌های والدینشان هستند

وی ادامه داد: ما با یک پدیده ناخوشایند به نام «به تصویر کشیدن زندگی روزمره» مواجه هستیم که در سطوح مختلف اعم از یک فرد دانشگاهی، تا خانم خانه داری که آشپزی می‌کند و زندگی شخصی‌اش را در فضای مجازی به اشتراک می‌گذارد، اتفاق می‌افتد؛ همینطور بعضی مادران با انتشار تصاویری از کودک خود، زندگیشان را در معرض دید عموم قرار می‌دهند اما این والدین متاسفانه، متوجه تاثیرات منفی به نمایش گذاشتن تصاویر فرزندشان در فضای مجازی نیستند. گاهی این پدران و مادران از لحظه به دنیا آمدن فرزندشان تا دندان در آوردن، و... تصاویری منتشر می‌کنند تا با اینکار جذب فالوور کرده و وقتی که  تعداد لایک‌ها بالا رفت، شروع به گذاشتن تبلیغات و پول درآوردن از تصاویر فرزندشان کنند.

پژوهشگر سواد رسانه‌ای در این باره توضیح داد: این کودکان به کودکان کار فضای مجازی معروف هستند. متاسفانه آن‌ها متاثر از رفتاری که پدران و مادرانشان انجام می‌دهند مخاطرات جدی برایشان ایجاد می‌شود. این کودکان هیچ گاه حریم خصوصی ندارند، دائم  جلوی دوربین هستند، به آن‌ها یاد داده می‌شود که چگونه جلب توجه کنند و مورد پسند دیگران واقع شوند و حتی ممکن است در آینده مسیر زندگیشان به جهت دیگری که شاید مهارتی در آن ندارند و فقط برای جلب توجه است منحرف شود.

نصیری بیان کرد: ما همیشه عادت داشتیم کودکان کار را پشت چراغ قرمز در حال فروختن فال و دود کردن اسفند و ... ببینیم، اما این مدل جدید رفتار والدین با فرزندانشان، گونه‌های جدیدی از بردگی مدرن و کودکان کار مدرن را به وجود آورده است، بدون اینکه کودکان اختیاری از خودشان داشته باشند دست‌مایه رفتار‌های پدران و مادران شان قرار می‌گیرند. این کودکان تحت تاثیر رفتار والدین، مجبور به حضور در فضای مجازی هستند. والدین هم با سوء استفاده از شیرین زبانی‌های فرزندنشان کسب و کاری مجازی به راه انداخته و از راه تبلیغات در این فضا پول‌های هنگفتی به جیب می‌زنند.

وی اظهار داشت: بر اساس کنوانسیون‌های حقوقی تعریف شده درباره کودکان، هر رفتاری که کودک را در معرض مخاطره قرار بدهد قابلیت پیگرد حقوقی دارد. در کشور‌های دیگر می‌بینیم فرزندانی ۱۸ ساله بوده اند که از مادران خود به دلیل تصاویر منتشر شده از آن‌ها در شبکه‌های اجتماعی شکایت کردند و مادران هم محکوم شدند. به نظر من بهتر است که هر چیزی را به اشتراک نگذارید، این به اشتراک گذاشتن زندگی روزمره  یکی از چالش‌های جدی و پاشنه آشیل‌های جدی حریم خصوصی در فضای مجازی است.

آیا هویت کودکان با انتشار اینگونه ویدئو‌ها در فضای مجازی تغییر می‌کند؟

پژوهشگر سواد رسانه‌ای در پاسخ به این سوال عنوان کرد: بسیاری از کودکان، انگاره‌ها و تصاویر ذهنیشان از زیبایی و مطلوب بودن، متاثر از رفتاری که پدران و مادرانشان برای آن‌ها برنامه‌ریزی کردند شکل می‌گیرد. این کودکان به جای پیدا کردن علایق خودشان در زندگی، فقط جلوی دوربین به دنبال جلب توجه مخاطبان هستند تا توسط والدینشان مورد تایید قرار بگیرند. هویت شخصی‌این کودکان تغییر پیدا کرده و طبق نظر و لایک کاربران فضای مجازی تربیت می‌شوند. و این اتفاق می‌تواند زندگی کودک را تحت تاثیر قرار داده و مسیر زندگی او را اساسا منحرف کند. پیوند زدن تشکیل هویت کودکان با تایید گرفتن آن‌ها توسط لایک‌ و فالوور در فضای مجازی یکی از نکات مهمی است که این بچه‌ها را به کودکان کار فضای مجازی مشهور و والدینشان را به برده داری مدرن محکوم می‌کند. در واقع این والدین  با این رفتار خود یک طرح  استعمار و استثمار روی کودکانشان انجام می‌دهند که این موضوع به شدت قابل تامل است.

چرا اینگونه صفحات روز به روز در حال افزایش هستند؟

نصیری در خصوص دلیل افزایش صفحات اینچنینی در فضای مجازی توضیح داد: صفحات معمولا ابتدا برای کسب تبلیغات راه اندازی نمی‌شوند، این صفحات اینفلوئنسر‌ها نیستند بلکه پدران و مادران عادی هستند که می‌خواهند یک پیج مجازی یا یک آلبوم مجازی از فرزندانشان داشته باشند. اما به محض اینکه فرزندشان شیرین کاری یا رفتاری را انجام دهد که بازدید و لایک بالایی بگیرد به این والدین پیشنهاد تبلیغات محصول یا کالاهای خاصی می‌شود و برخی از آن‌ها بدون در نظر گرفتن عواقب این ماجرا، برای گرفتن تبلیغات و پول بیش‌تر تمام لحظات زندگی کودکشان را به تصویر می‌کشند. اما بحث اینجاست؛ مبالغی که در حوزه تبلیغات به این پدران و مادران پیشنهاد داده می‌شود، در واقع باعث ایجاد وسوسه در والدین شده است. آن‌ها با دریافت پول‌، کودکی و هویت فرزندشان را می‌فروشند و توجهی به مشکلات روحی فرزندانشان در آینده ندارند.

آینده تربیتی کودکانی که توسط والدینشان درگیر فضای مجازی شده‌اند

وی روند تربیتی این کودکان در سنین بالاتر را ارزیابی کرد و گفت: این فرزندان وقتی که بزرگتر می‌شوند و به نوجوانی و جوانی ورود پیدا می‌کنند با همان مدل و سبکی که ما او را در کودکی پرورش دادیم و هویتی که ما برای او ساختیم در جامعه ظاهر می‌شوند. آن‌ها به جوانان و نوجوانی تبدیل می‌شوند که برای گرفتن لایک و فالوور هر کاری می‌کنند و فقط می‌خواهند در نظر دیگران جذاب و خواستنی به نظر برسند. اینگونه می‌شود که ما در حال حاضر رفتارهای ناخوشایندی را در فضای مجازی از کودکان می‌بینیم. دلیل این اتفاقات این است که آن‌ها جذابیت کودکیشان را از دست داده و حالا برای مشهور ماندن شروع به کارهای عجیب و غریب در فضای مجازی می‌کنند.

واکنش کودکان بعد از فهمیدن سوء استفاده والدینشان برای کسب شهرت و درآمد از آن‌ها

پژوهشگر سواد رسانه‌ای ادامه داد: ممکن است واکنش فرزندان در ابتدا واکنش اعتراضی باشد و البته این امکان هم وجود دارد که کودک از این موضوع لذت برده و راه والدینش را پیش بگیرد و برای شهرت دست به هر کاری بزند. مثلا در کشورهای زیادی مثل بلژیک، برخی فرزندان  از مادرانشان به دلیل پخش ویدئوهای آن‌ها در فضای مجازی شکایت کردند و گفتند که این موضوع موقعیت اجتماعی و کاری آن‌ها به خطر انداخته است. بنابر این به نظر می‌رسد که والدین باید سوالی از خودشان بپرسند که "من با چه اجازه‌ای عکس‌ها و تصاویر شخصی فرزندم را با تعدادی زیادی از کاربران به اشتراک می‌گذارم؟ آیا این رفتار من تاثیری در آینده کودکم می‌گذارد؟"

کودکان همانطور که در زندگی واقعی خود حق و حقوق خاصی دارند، در فضای مجازی هم دارند

نصیری تصریح کرد: ما معمولا در این حوزه بر اساس کنوانسیون‌های بین المللی حقوق کودک که ایران از سال ۱۳۷۲ به شکل پیوسته دنبال می‌کند پیش می‌رویم. کودکان ما حق و حقوقی دارند و اولین نکته این است که اگر والدین فرزند خود را در موقعیت مخاطره‌آمیز قرار دهند برای او این امکان وجود دارد که در اعتراض به این اقدام پیگردهای قانونی و حقوقی را در پیش بگیرد بنابراین یکی از نکاتی که باید به خوبی مورد توجه قرار گیرد این است که در دنیا قوانینی برای مبارزه با این موضوع وجود دارد که نمونه آن جریمه ۱۵۰ تا ۲۰۰ میلیون دلاری یوتیوب توسط کمیسیون تجارت فدرال آمریکا به عنوان یکی از زیرمجموعه‌های گوگل و به دلیل به نقض حقوق کودکان است یا  مثلا در فرانسه اگر پدر یا مادری حقوق کودک خود را در فضای مجازی نقض کند باید جریمه پرداخت کند. این‌ها جزو نکاتی است که نشان می‌دهد موضوع صیانت از کودکان در فضای آنلاین، حفظ حریم خصوصی  و حفظ امنیت سایبری آن‌ها در دنیا موضوع مهمی است و کنوانسیون بین‌المللی، هر چیزی که کودک را در موقعیت مخاطره آمیز قرار بدهد را محکوم می‌کند.

رسیدگی به موضوع کودکان کار فضای مجازی در ایران به عهده کیست؟

وی ادامه داد: مشکلاتمان در فضای مجازی فقط نقض حقوق کودک نیست؛ همانطور که در فضای واقعی قوانینی وجود دارد در فضای مجازی هم باید وجود داشته باشد. قوانینی که خاص خود فضای مجازی باشد نه اینکه از قانون‌های دنیای واقعی برای دنیای مجازی استفاده کنیم. در واقع متاسفانه قانونی برای نقض حریم کودک در فضای مجازی وجود ندارد. البته بهتر است یک نگاه هم به قوانین تصویب شده تا به امروز بیندازیم و بهتر است که این قضیه در خانواده‌ها حل شود نه اینکه توسط دولت، چون این موضوع هم باعث مشکلات دیگری می‌شود. البته دلیل اینکه قانون کمتری درباره فضای مجازی وجود دارد این است که ما به تازگی با اینگونه پدیده‌ها در فضای مجازی روبه رو هستیم و بهتر است که از آن‌ها پیشگیری کنیم.