واتس آپ، فیس بوک و کاربرانی که درگیر یک بازی رسانه ای شدند

به گزارش گرداب، پس از بالاگرفتن بحث‌ها درباره تغییر قوانین حریم شخصی «واتساپ» که اجازه به اشتراک گذاری داده‌های کاربران واتساپ با «فیسبوک» را می‌دهد، در تازه‌ترین خبر، مالک شرکت از تعویق اجرای تغییرات خبر داده است.

واتساپ، سردرگمی کاربران و گسترش اخبار فریبنده درباره تغییر قوانین حریم شخصی این پیام رسان را دلیل تعویق سه ماهه اعلام کرده و برای جلب اعتماد دوباره کاربران فعلا دست نگه داشته است؛ زیرا کاربران غیرایرانی این شرکت هم وقتی صحبت از موضوع حساسیت برانگیز امنیت داده‌های شخصی می شود، تجربه بد سوء استفاده های فیسبوک را در ذهن دارند.

اما در کنار نگرانی از دسترسی شرکت فیسبوک و تمامی زیرمجموعه‌هایش به اطلاعات شخصی کاربران، موضوع به ویژه برای ایرانی‌ها از جهت دیگری هم قابل تامل شده است. به محض اعلام تصمیم جدید واتساپ برای تغییر قوانین دسترسی به داده‌ها، حرکتی هماهنگ برای هدایت کاربران ایرانی از واتساپ به یک پیام رسان جدید خارجی آغاز شد. باز هم کوچ پیام رسانی و باز هم هدایت به سمت مقصد یک شبکه خارجی. تجربه‌ای که برای ایرانی‌ها کم دردسر و بی آسیب نبوده است.

باوجود اینکه پیغام واتساپ برای بسیاری از کاربران ایرانی و خارجی ارسال شده؛ اما هنوز برخی نمی دانند که تغییر قوانین حریم شخصی به چه معنی است و قرار است چه چیزهایی تغییر کند.

واتساپ در پیغامی که برای اغلب کاربران خود فرستاده، اعلام کرد: «با تأیید این پیام، شما قوانین جدیدی را قبول می‌کنید که از ٨ فوریه ٢٠٢١ اجرا خواهد شد. پس از این تاریخ، برای ادامه استفاده از پیام رسان، باید قوانین جدید را قبول کنید. در صورت تمایل می‌توانید اپلیکیشن را حذف کنید.»

در صورت پذیرش این پیام از سوی کاربر، واتساپ به داده هایی از جمله شماره موبایل، شماره مخاطبان، عکس پروفایل، نشانی‌های IP، مدل تلفن، سیستم عامل، میزان باتری، قدرت سیگنال، مرورگر، شبکه تلفن همراه، زبان، منطقه زمانی و مکان جغرافیایی دسترسی پیدا می کند و آن را در اختیار شرکت مادر یعنی فیسبوک قرار می‌دهد. 

خبر این تغییرات، برای واتساپ گران تمام شد و با زیر سوال رفتن اعتبار این تصمیم، اعتبار شرکت هم آسیب دید. زیرا یکی از اخباری که از این تغییر زیاد دست به دست شد، «دسترسی واتساپ به محتوای چت‌ها و به اشتراک گذاری آنها با فیسبوک» بود. 

واتساپ با وجود اینکه پر استفاده ترین و محبوب ترین نرم افزار پیام رسان جهانی است، همیشه در مقایسه با تلگرام، امکانات کمتری در اختیار کاربرانش قرار داده و به ادعای خودش، بسیاری از خدمات کاربر پسند را فدای شعار حفظ امنیت کرده بود. تناقض شعار همیشگی و قوانین حریم شخصی جدید، به سابقه چندین ساله شرکت خدشه زد. 

اگرچه واتساپ از انتشار خبر دسترسی به چت ها و اشتراک آنها، ضربه سنگینی خورد؛ اما این موضوع واقعیت نداشت. چت ها توسط رمزنگاری End to End رمزنگاری می شوند؛ به این معنی که فقط در ارسال کننده و دریافت کننده پیام قابل مشاهده خواهند بود و تغییری در این رویه ایجاد نشده است.

 تقریبا این شایعه را در اغلب رسانه های داخلی و خارجی دیدیم که این رسانه ها با استناد به همین موضوع، کاربران را برای خروج از واتساپ ترغیب کردند.

سال ۲۰۱۴ فیسبوک با مدیریت «مارک زاکربرگ» شرکت واتساپ را خرید. اتفاقا جالب است که بررسی صحبت های آن روزهای زاکربرگ نشان می دهد که یکی از اهداف اصلی دوره جدید فعالیت واتساپ، تلاش برای کاهش دسترسی به اطلاعات شخصی کاربران عنوان شده است. موضوعی که امروز برای شرکت چالش برانگیز شده است. اکنون واتساپ، اینستاگرام و فیسبوک توسط یک مجموعه اداره می شوند. 

پیروزی ترامپ در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا با کمک فروش اطلاعات کاربران فیسبوک، مهم ترین سوءسابقه فیسبوک در خدشه دار کردن اطلاعات کاربرانش در اذهان عمومی است. روزنامه‌های نیویورک تایمز، گاردین و آبزروِر بریتانیا، گزارش‌ کردند که اطلاعات شخصی میلیون‌ها پروفایل فیسبوک، بدون کسب اجازه از کاربران، در اختیار یک مؤسسه‌ تحلیل داده قرار گرفته است. 

این مؤسسه‌، در کمپین انتخاباتی «دونالد ترامپ» در جریان انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در سال ۲۰۱۶ هم فعالیت داشت.

اسناد و مصاحبه‌ کارمندان سابق فیسبوک، نشان داد که پروفایل ۵۰ میلیون کاربر فیسبوک مورد استفاده قرار گرفته و نزدیک به یک میلیون دلار در این ماجرا هزینه شده است.

پس از افشا شدن این جریان، «مارک زاکربرگ»، بنیانگذار و مدیرعامل فیسبوک در جلسه سنای آمریکا تایید کرد که با فروش اطلاعات کاربرانش به یک موسسه به نام «کمبریج آنالیتیکا» (Cambridge Analytica) در کمپین انتخاباتی دونالد ترامپ، باعث شده که سهم عمده‌ای در پیروزی ترامپ در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا داشته باشد.

در توجیه این ماجرا اعلام شد که یک اپلیکیشن به‌ عنوان ابزاری پژوهشی برای روان‌شناسان معرفی شده که هویت کاربران و محتوایی که لایک می‌کنند را جمع‌آوری می‌کرد. اپلیکیشن قرار بود به کاربران، یک پروفایل شخصیتی ارائه دهد. کاربران با اشتراک‌گذاری اطلاعات خود با این اپلیکیشن موافقت کرده بودند اما ظاهرا فقط بخش کوچکی از کاربران با اشتراک‌گذاری اطلاعات خود با طرف‌های دیگر موافق بودند.

در نهایت برای خاتمه ماجرا، فیسبوک فعالیت مؤسسه‌ کمبریج آنالیتیکا را تعلیق  کرد و این موسسه هم اعلام کرد که داده ای را از کاربران نگه نداشته است؛ البته که پایان واقعی ماجرای سوءاستفاده‌ این مؤسسه از داده‌های کاربران پشت درهای بسته باقی ماند.

اما جمع آوری اطلاعات کاربران فیسبوک از مسیرهای دیگری هم انجام می شود. برای مثال در یک مورد، اطلاعات ۸۷ میلیون کاربر فیسبوک توسط فردی به نام «الکساندر کوگان» در جریان یک بازی ساده اینترنتی برای کشف خصوصیات شخصیتی افراد با ارائه اطلاعات شخصی، جمع‌آوری شد. 

کاربر، ویژگی‌ها و اطلاعات شخصی خود را ارائه می‌کند تا دریابد چه شخصیتی دارد و با چه افرادی می‌تواند آشنا شود. اطلاعاتی خصوصی‌ که فرد در گفتن آنها به نزدیکترین آشنای خود، تردید می‌کند اما آنها را به راحتی در اختیار شبکه‌های اجتماعی اینترنتی قرار می دهد. اما همین اطلاعات به ظاهر بی‌ارزش و فردی به قیمت میلیون‌ها دلار به موسسات تحلیل داده‌ها و اطلاعات مانند کمبریج آنالیتیکا فروخته می شود.

البته که ماجرای سوء استفاده از اطلاعات کاربران فیسبوک به همین جا ختم نمی شود و بازخوانی اسناد، نشان از کاربردهای متعدد اطلاعات کاربران در شبکه های اجتماعی جهانی از جمله فیسبوک دارد.

پیش از این هم موارد متعددی از ارتباط فیسبوک با سرویس‌های اطلاعاتی غربی مطرح شده بود، از جمله نشریه یهودی- فرانسوی «لومگزین دی یسراییل» که در اکتبر ۲۰۰۹ به نقش فیسبوک به عنوان یک ابزار کسب اطلاعات از کاربران برای تحلیل و برنامه‌ریزی سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی اسرائیل اشاره کرد.

این گزارش، شامل اطلاعاتی درباره راه‌های جاسوسی اسرائیلی و آمریکایی از طریق افراد عادی بود که خطرات این ماموریت را نمی‌دانستند. این روزنامه نوشت: «این افراد فکر می‌کنند فقط وقت خود را در صفحات چت تلف می‌کنند و چیز مهمی نیست بلکه حتی این موضوع را به فکاهی هم می‌گیرند. اسرائیل از طریق فیسبوک به اطلاعات زیادی از استفاده کنندگان این سایت در جهان عرب و اسلام دسترسی پیدا کرده و برای تخمین و ارزیابی وضعیت جوانان کشورهای عربی و اسلامی، این اطلاعات را در اختیار اساتید روانشناسی وابسته به دستگاه‌های امنیتی قرار می دهد.»

البته طبق انتظار، این افشاگری در رسانه‌های غربی بازتاب چندانی نیافت و بایکوت خبری شد. اما سفیر اسرائیل در پاریس، نماینده مجله «لومگزین دی یسراییل» را متهم به افشای اسراری کرد که نباید برای دشمن فاش شوند. پس گزارش مهمی بوده است.

بنابراین با توجه به سابقه استفاده از داده‌های کاربران در شبکه‌های اجتماعی، به نظر می‌رسد مالک فیسبوک به عنوان مالک بزرگ‌ترین شبکه‌های اجتماعی جهانی در تلاش برای همواره کردن مسیر قانونی و رسمی استفاده از داده‌های کاربران است.

فیسبوک با اتکا به بیگ دیتای عظیم کاربرانش در سراسر جهان، تصمیماتش را بسته به نفع و ضرر خود اتخاذ می کند که این موضوع شامل حریم شخصی و حق آزادی بیان هم می شود.

برای مثال، شرکت فیسبوک چندی پیش اعلام کرد نظراتی را که موضوع آنها انکار یا تحریف رویداد ادعایی «هولوکاست» باشد را حذف می کند و دلیل این تصمیم را افزایش یهودی‌ستیزی در سراسر جهان عنوان کرد.

مارک زاکربرگ، مدیر عامل فیسبوک در این باره نوشت: «من با چالش دفاع از آزادی بیان یا آسیب‌های ناشی از کوچک‌انگاری یا انکار رویداد وحشتناک هولوکاست دست و پنجه نرم کرده‌ام.»

در حال حاضر در ۱۶ کشور جهان، زیر سوال بردن هولوکاست از نظر قانونی ممنوع است. این کشورها عبارتند از: اتریش، بلژیک، کانادا، جمهوری چک، فرانسه، آلمان، مجارستان، لیختن‌اشتاین، لیتوانی، لوگزامبورگ، هلند، لهستان، پرتغال، رومانی، اسلواکی و سوئیس. این در حالی است که بسیاری از این کشورها، اهانت به اسلام و مقدسات اسلامی را جزو مصادیق آزادی بیان به شمار می‌آورند.

علاوه بر موضوعات جهانی، فیسبوک درباره موضوعات ملی و منطقه ای هم براساس سلیقه خود تصمیم گیری می کند؛ برای مثال چندی پیش صدها حساب کاربری را به بهانه انتشار پیام‌هایی در حمایت از حکومت ایران حذف کرد. زیرا بدون ارائه مستندات کافی مدعی شده بود صدا و سیمای ایران از سال ۲۰۱۱ به بعد، برای اثرگذاشتن بر رأی‌دهندگان در کشورهای مختلف از جمله انگلیس و آمریکا و با هدف انتشار پیام‌هایی در حمایت از  حکومت ایران، از صدها «حساب کاربری جعلی» استفاده کرده است. 

هر چه فضای مجازی پررنگ تر می شود، داده‌های کاربران هم بسیار وسوسه کننده‌تر شده است. امروز اغلب برنامه‌ها یا حتی سایت‌های اینترنتی اجازه دسترسی به بخشی از اطلاعات کاربران را طلب می‌کنند.

برای مثال یکی از وب سایت‌های خبری جهانی در ورود به درگاهش به کاربران خود اعلام می‌کند: «ما و شرکایمان به اطلاعات غیرحساس دستگاه شما دسترسی پیدا خواهیم کرد و آنها را ذخیره می‌کنیم. این اطلاعات شامل کوکی‌ها و کد شناسایی منحصر به فرد دستگاه و بررسی اطلاعات شخصی مانند آدرس‌های آی پی می‌شود. این اقدامات را برای تجزیه و تحلیل داده‌ها انجام می‌دهیم: عرضه تبلیغات و محتوا براساس سلیقه شما، سنجش محتوا و تبلیغات، بررسی بینش مخاطبان و به روزرسانی تولیدات، داده‌سنجی براساس مکان یابی دقیق و شناسایی براساس دستگاه شما و همچنین ذخیره‌سازی اطلاعات روی دستگاه و دسترسی به آن. برخی از شرکای ما از شما برای بررسی داده‌هایتان اجازه نخواهند گرفت و برای این کار روی منافع تجاری مشروع خود تکیه خواهند کرد. شما می‌توانید تنظیمات مرتبط را هر موقع خواستید در بخش تدابیر رعایت حریم خصوصی تغییر دهید.»

امروز پشت پرده سایت‌ها و برنامه‌های اینترنتی، تجارتی بی‌صدا و پنهان با داده ها در جریان است. فقط مخاطبان فرق دارند. هر یک از استفاده کنندگان از داده‌ها به نحوی برای کاربران توجیه‌های متعدد دارند که چه کاری انجام می‌دهد، چه داده‌هایی جمع‌آوری می‌کند و چگونه از آن استفاده می‌کند.

در نتیجه همه این حرف‌ها، برخی‌ها گفتند که با واتساپ خداحافظی می‌کنند و سراغ پیام رسان دیگری می‌روند. 

مخصوصا وقتی «ایلان ماسک» مالک شرکت «تسلا» که حالا ثروتمندترین فرد جهان محسوب می شود، در حساب کاربری خود در توئیتر خود با ۴۰ میلیون دنبال کننده، از کوچ از واتساپ صحبت کرد و پیام رسان خارجی جدیدی را معرفی کرد؛ بسیاری را به دنبال خود کشاند.

در روزهای اخیر شاهد بودیم که شخصیت ها و چهره ها و حتی رسانه ها با اتخاذ موضع در این باره، کاربران را برای خروج از واتساپ و البته ورود به یک پیام رسان خارجی مشخص جهت دهی می‌کنند و با این هدایت جانبدارانه و جدی، آمار نصب پیام رسان موردنظر خود را به یکباره رشد دادند. چیزی که حتی فراتر از ظرفیت پاسخ گویی پیام رسان بود و سرویس دهی آن را با مشکل مواجه کرد. بدتر اینکه برخی از رسانه های داخلی هم به تبعیت از خارجی ها، در تجویز نسخه تکراری غربی برای کاربران ایرانی از یکدیگر سبقت گرفتند.

حتی در برخی رسانه ها با یادآوری کوچ ایرانی ها از وایبر به تلگرام، کاربران را برای حضور در پیام رسان خارجی جدید دعوت می کردند و دلایل متعددی را برای توجیه مردم به این جابه جایی عنوان کردند.

در موج کوچ از واتساپ، دوباره شاهد یک خلأ بزرگ درنقش‌آفرینی قوی پیامرسان‌های بومی هستیم؛ موضوعی که بیش از هر چیزی ناشی از ضعف نهادهای متولی مانند وزارت ارتباطات و نیز شورایعالی فضای مجازی است.  این در حالی است که هنوز پیام رسان‌های ایرانی مانند گپ، آی‌گپ، بله، روبیکا، ایتا و سروش با هزینه اینترنت نیم بها قابلیت‌های مختلفی به مخاطبان ارائه می‌دهند و نیاز به حمایت جدی فنی و زیرساختی دارند. حتی وزیر ارتباطات در یک اقدام بسیار سوال برانگیز و غیرکارشناسی، اقدام به جعل اصطلاح «شبکه‌های اجتماعی بومی» کرده است! اقدامی که بنظر می‌رسد برای انحراف بردن مطالباتی است که در راستای ایجاد پیامرسان بومی در اتمسفر جهانی شبکه‌های اجتماعی وجود دارد و یک الگوی طبیعی در بسیاری از کشورهاست.