وقتی در فضای مجازی حکومت نظامی شد

به گزارش گرداب، برخورد پلتفرم‌های اجتماعی با دونالد ترامپ پس از انتخابات آمریکا، ابعاد مختلف حکمرانی آینده جهان را به چالش کشیده است. شبکه‌های اجتماعی مانند توئیتر که تا پیش از این اصلی ترین ابزار تبلیغاتی و اطلاع رسانی دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا در پیشبرد سیاست‌های وی محسوب می‌شد، هم اکنون با حاکمیتی بلامنازع، وی را از این سکوها حذف کرده و قدرت حکمرانی خود را در دنیای سیاسی به رخ کشیدند.

شواهد نشان می‌دهد که از این پس شبکه‌های اجتماعی می‌توانند مناسبات سیاسی دنیا را تغییر داده و حاکمیت سایبری جهان را در اختیار بگیرند.

در این میان با توجه به رفتارهای سلیقه‌ای صاحبان پلتفرم‌های اجتماعی در برخورد با رخدادهای مختلف و تاکیدشان بر حفظ منافع خود، این سوال به وجود می‌آید که آیا از بعد قوانین بین المللی اینگونه اقدامات پلتفرم‌ها دارای مجوزهای قانونی است و سوال دیگر این است که ابعاد مختلف این تغییر در جهان و در کشور ما، از بعد حاکمیت سایبری چگونه خواهد بود و برنامه کشور برای مواجهه با این تغییرات و تأثیر قدرت پلتفرم‌ها چه باید باشد؟

این سوالات در نشستی آنلاین با حضور فعالان و کارشناسان فضای مجازی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت و دکتر محمدساجد هاشمی مدرس دانشگاه و پژوهشگر، دکتر محمد مسرور پژوهشگر فضای مجازی و سید مسعود شریفی آینده پژوه فضای مجازی به سوالات خبرنگار مهر در این باره پاسخ دادند.

در این نشست، محمدساجد هاشمی گفت: وقتی از شبکه‌های اجتماعی در دنیای مدرن صحبت می‌کنیم، باید تاکید کنیم قدرتی که این شبکه‌ها در اعمال نفوذ و حاکمیت دارند، بسیار قالب توجه است. به بیان دیگر کسانی که مالکیت این پلتفرم‌ها را در اختیار دارند می‌توانند قواعد بازی را تعیین کرده و حکمرانی حاکمیت‌ها و دولت‌ها را تحت تأثیر خودشان قرار دهند.

وی با اشاره به اتفاقات اخیر پس از انتخابات ریاست جمهوری در آمریکا گفت: وقتی نظم موجود یک جامعه توسط عوامل اغتشاشگر و آشوب طلب مورد تهدید قرار می‌گیرد، شبکه‌های اجتماعی بستری برای هم افزایی این عوامل و افزایش تنش در جامعه می‌شوند. اینجاست که مدیران شبکه‌های اجتماعی وارد عمل شده و زمین بازی را به شکلی که مطلوب خودشان است تغییر می‌دهند. اکانت‌ها و محتوا را مدیریت کرده و می‌بینیم که قدرتشان از قدرت یک رئیس جمهور هم بیشتر می‌شود.

این کارشناس با تاکید بر اینکه در این اتفاقات دیده شد که شبکه‌های اجتماعی، قوی‌ترین رهبران دنیا را تحت سلطه خود قرار می‌دهند، گفت: اینگونه اتفاقات از جمله شورش‌های اجتماعی و انقلاب‌ها در جوامع دیگری نیز رخ داده و شبکه‌های اجتماعی همیشه تعیین کننده و تأثیرگذار بودند، اما اینکه پلتفرم‌های فضای مجازی اینگونه حضور مستقیم داشته باشند و قواعد را تغییر دهند، بی سابقه بوده است.

این پژوهشگر فضای مجازی افزود: به همین جهت به نظر می‌آید که کشور ما باید دنبال راه چاره‌ای برای این موضوع باشد. چرا که باید بدانیم شبکه‌های اجتماعی قدرت برتر را در مدیریت جوامع امروز در اختیار دارند.

دکتر هاشمی در پاسخ به این سوال که چشم انداز این تغییرات در آینده دنیا را چگونه ارزیابی می‌کند و کشور ما به چه نحوی باید با قدرت شبکه‌های اجتماعی خارجی مقابله کند، گفت: ما باید زمینه بازی خودمان را طراحی کرده و در اختیار داشته باشیم.

وی گفت: یک تفکر انحرافی و نادرستی ممکن است وجود داشته باشد که فضای مجازی یک فضای بی مرز بوده و در آن مرزهای جغرافیایی معنادار نیست؛ این تفکر شاید به ظاهر درست باشد اما در عمل شاهد هستیم که مرز و جغرافیا در فضای مجازی بسیار کلیدی و دارای اهمیت است. به همین جهت باید به سمتی برویم که در کشور شبکه ملی اطلاعات را ایجاد کرده و در آن پلتفرم‌ها و شبکه‌های اجتماعی متناسب با اقتضائات بومی خود را داشته باشیم و بتوانیم بر آنها مدیریت کنیم.

پژوهشگر مرکز تحقیقات و آینده پژوهی سازمان فضای مجازی سراج با اشاره به رویکرد دوگانه پلتفرم‌های اجتماعی در رهبری اغتشاشات سال‌های اخیر در ایران و نیز مدیریت و سرکوب اغتشاشات در آمریکا، افزود: شبکه‌های اجتماعی خارجی در اتفاقاتی که در آبان ۹۸ و یا دی ماه ۹۶ رخ داد و هرج و مرج‌های به وجود آمده نقش بسیار پررنگی داشتند و با وجودی که مدیریت آنها و قواعدشان در اختیار ما نیست، تنها راه پیشگیری از اینگونه رویکردها، مسدود کردن است.

وی با بیان اینکه ما چند سال فرصت داشتیم تا پلتفرم‌های بومی خودمان را ایجاد کنیم اما در این زمینه آنطور که باید و شاید موفقیتی حاصل نشده است، تاکید کرد: تنها راه حاکمیت بر فضای مجازی در کشور ما در شرایط مشابه، مسدود کردن دسترسی و فیلترینگ است که این روش شاید در کوتاه مدت جوابگو باشد اما برای طولانی مدت، روش مناسبی نیست. به همین دلیل باید به سمتی برویم که پلتفرم‌های بومی را به گونه‌ای در دسترس عموم قرار دهیم که کاربران با اختیار خودشان، این پلتفرم‌ها را به پلتفرم‌های خارجی ترجیح دهند.

دکتر محمد مسرور، پژوهشگر فضای مجازی نیز در نشست آنلاین مهر با بیان اینکه مسأله‌ای که در خصوص شبکه‌های اجتماعی در آمریکا اتفاق افتاد، تصویری جدید از دنیای مجازی است که جای بررسی عمیق دارد گفت: ما آنطور که باید به آن نپرداختیم و جامعه ما متوجه این تحولات نشد. اینکه چه منطق‌هایی بر فضای مجازی حاکم است و در جریان این اتفاقات شاهد تغییر چه روندهایی بودیم موضوعاتی است که باید مورد توجه قرار گیرد.

وی با اشاره به اینکه در ماجرای اخراج ترامپ از شبکه‌های اجتماعی برای نخستین بار حجمی از کنش سیاسی را از پلتفرم‌های اجتماعی مشاهده کردیم که تا پیش از این سابقه نداشته است، گفت: تا پیش از این به نظر می‌رسید شبکه‌های اجتماعی محیط‌های خنثی و کاملاً اقتصادی هستند که ارتباط میان افراد را فراهم می‌کنند و در موارد خاص حقوق بشری هم ورود می‌کنند، اما رخداد انتخابات آمریکا و حوادث پس از آن باعث شد وجهه و تصویر سیاسی از پلتفرم‌ها هم به نمایش گذاشته شود و بعد از این دیگر نمی‌توان شبکه‌های اجتماعی را غیر سیاسی و خنثی در نظر گرفت.

این پژوهشگر با بیان اینکه شبکه‌های اجتماعی قبل از انتخابات آمریکا نیز بارها برچسب اخبار گمراه کننده، مشکوک و از این قبیل عبارات را برای وی درنظر گرفتند، گفت: اما کنش شبکه‌های اجتماعی پس از انتخابات آمریکا، در این زمینه نشان داد که این شبکه‌ها دارای «رژیم‌های حقیقت» کاملاً سیاسی هستند و در جایی که منفعتشان ایجاب می‌کند ورود مثبت یا منفی خواهند داشت.

وی افزود: این موضوع را باید در مورد فعالیت کانال آمدنیوز در جریان اغتشاشات ایران مورد بررسی قرار داد که پاول دوروف برای حذف این کانال از تلگرام مقاومت بسیاری صورت داد. در اعتراضات هنگ کنگ نیز این موضوع وجود داشت و شبکه‌های اجتماعی فعال بودند و با آنها برخورد نشد. اما در ماجرای ترامپ این شبکه‌های اجتماعی کاملاً در بازی احزاب آمریکا قرار گرفتند و همراه با دولت آمریکا اقدام به حذف ترامپ کردند؛ اگر اینها وارد جهت گیری سیاسی حزبی نشده بودند همان کنش‌های هشدار آمیز نسبت به پیام‌های ترامپ کفایت می‌کرد اما حذف همزمان اکانت‌های ترامپ از تمامی شبکه‌های اجتماعی نشان داد که ما با یک پدیده مواجه هستیم که در آن شبکه‌های اجتماعی کاملاً در هماهنگی با حاکمیت آمریکا و لایه امنیتی حاکم بر این کشور هستند و در لحظه مورد نیاز رویکرد وفادارانه به این کشور اتخاذ می‌کنند.

این فعال فضای مجازی گفت: حذف نزدیک به ۸۰ میلیون فالوئر ترامپ از توئیتر، حذف تجمع این کاربران از شبکه‌های اجتماعی و اخراج ترامپ که نقطه تلاقی این اقدامات بود، به نوعی یک حکومت نظامی در فضای مجازی به حساب می‌آید. همانطور که حکومت نظامی سرکوب تجمع مردم در خیابان برای متفرق شدن است، در قبال ترامپ و حامیانش نیز حکومت نظامی از نوع شبکه‌های اجتماعی در آمریکا اتفاق افتاد.

پژوهشگر مرکز تحقیقات و آینده پژوهی سازمان فضای مجازی سراج با تاکید بر اینکه این سطح از خشونت سیاسی در شبکه‌های اجتماعی تا به حال وجود نداشته است، ادامه داد: اینکه چندین میلیون کاربر توسط شبکه‌های اجتماعی به یکباره و به صورت سیستماتیک حذف شدند جدا از بحث حکمرانی، مغایرت با بحث آزادی را نیز مطرح می‌کند. به این معنی که از این پس دیگر آزادی فعالیت در شبکه‌های اجتماعی را باید یک افسانه دانست. چرا که به صورت آشکار، آنچه که به عنوان آزادی در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی مطرح می‌شد سرکوب شد.

وی گفت: آن استعاره که پیش از این در مورد کنترل گری دولت‌ها به کار برده می‌شد امروز در فضای مجازی به شدت ایجاد شده و ما شاهد یک فضای کاملاً کنترل شده و مراقبتی در شبکه‌های اجتماعی خارجی هستیم. این حجم از کنترل و سرکوب گری که امروز در شبکه‌های اجتماعی در آمریکا رخ می‌دهد، تاکنون در هیچ جامعه‌ای سابقه نداشته است. ممکن است زمانی دولتی یک دسترسی را به طور موقت قطع کرده باشد اما حذف کردن همیشگی یک سری افراد و نمادها به طور کلی از شبکه‌های اجتماعی، بالاترین سطح از خشونت است.

مسرور با اشاره به لزوم حکمرانی بر فضای مجازی و نیاز به فضای گفتگویی و شبکه‌های اجتماعی خودمان در کشور، تاکید کرد: اتفاقات اخیر کاملاً مشخص کرد که شبکه‌های اجتماعی محیط‌هایی کاملاً آمریکایی هستند و وفاداری شأن نسبت به حکومت آمریکا انکارناپذیر است. از آنجایی که بخشی از حکمرانی در سالهای اخیر به وسیله شبکه‌های اجتماعی تأمین می‌شود، بسیاری از کشورها نگاهشان این است که باید محیط گفتگویی مبتنی بر نیاز خودشان داشته باشند؛ ما نیز باید در کشور فضای گفتگویی خود را داشته باشیم و یک محیط اجتماعی پویا و سرزنده که امنیت اطلاعات کاربران را تضمین می‌کند داشته باشیم تا از دستبرد بیگانه و اعمال نفوذ آنها در امان باشیم.

این کارشناس خاطرنشان کرد: برای حفظ امنیت اجتماعی و روانی جامعه و نیز حفظ آزادی‌های مردم باید شبکه‌های اجتماعی داخلی وجود داشته باشند که مردم در آنها بتوانند به راحتی گفتگو کرده و فضای ارتباطی قدرتمندی داشته باشند؛ حتی می‌توان به صورت مشارکتی با کشورهای همسو، شبکه‌های اجتماعی قدرتمند طراحی کرد و امکان اعمال حاکمیت و حفظ حقوق مردم در آن‌ها وجود داشته باشد.

وی گفت: برای مثال امروزه اگر در تلگرام و اینستاگرام و هر شبکه خارجی عکسی از فردی منتشر شود، نمی‌توان در مورد آن شکایت کرد و خواستار برخورد با انتشار ناحق آن بود. به همین دلیل می‌توان گفت که شبکه‌های اجتماعی خارجی برای اطلاعات کاربران، ناامن هستند. اما اگر یک شبکه اجتماعی در ارتباط مستقیم با افراد جامعه باشد، اعمال حاکمیت روی آن به راحتی صورت می‌گیرد و کاربر می‌تواند به حقوقش دست یابد.

مسرور تصریح کرد: ما در زمینه ناامنی شبکه‌های اجتماعی در بحث انتشار داده‌های افراد به شدت مشکل داریم و مردم هم نمی‌توانند حق خود را استیفا کنند. جرایم مجازی بی سر و سامان است و شاهد انواع و اقسام زورگیری‌های مجازی هستیم که به دلیل نبود این حاکمیت، کاری نمی‌توانیم در قبال آن انجام دهیم.

وی در پاسخ به این سوال که عملکرد شبکه‌های اجتماعی در قبال ترامپ آیا از حوزه قوانین بین المللی خارج است و یا خیر؟ گفت: نهادی در حوزه مقررات گذاری فضای اینترنت با نام «آیکان» وجود دارد که باید در خصوص این موارد مقررات گذاری کند اما موضوع این است که این نهاد هنوز به حد نصاب عضویت کشورها نرسیده است تا به یک ساختار رسمی مانند سازمان ملل تبدیل شود. البته با توجه به ساختارها و رویه‌های فضای مجازی، صحبت از این می‌شود که آیکان تا دو دهه آینده، جای سازمان ملل را بگیرد و مقررات گذاری از طریق این نهاد انجام شود. اما چالش این است که این نهاد را نیز آمریکا ایجاد کرده است.

دکتر مسرور خاطرنشان کرد: هم اکنون فرآیندهای حقوقی کاملاً مخصوص فضای مجازی وجود ندارد و تنها یک سری قوانین اقتصادی بر عملکرد اقتصادی شبکه‌های اجتماعی به نوعی حاکم است و پلتفرم‌ها به لحاظ اقتصادی تحت این قوانین عمل می‌کنند. اما در خصوص رویکرد این شبکه‌ها با افراد و کشورها، معمولاً یک سری قراردادهایی بین این شبکه‌ها و کشورهای مختلف به امضا می‌رسد که مدل روابط کشورها را با این پلتفرم‌ها تنظیم می‌کند که این موضوع البته در کشور ما دیده نمی‌شود.

این کارشناس فضای مجازی، اضافه کرد: به طور کل ما به صورت عمومی، حقوق بین الملل فضای مجازی نداریم و از سوی «آیکان» تنها یک سری مسائل حقوقی کلی در خصوص دامنه‌های اینترنت مطرح شده و خیلی از مسائل هنوز بی سامان باقی مانده است؛ با این وجود گفته می‌شود که زمانی که کشورهای زیادی به «آیکان» بپیوندند و قوانینی تصویب شود، این سازمان به تدریج به عنوان یک سازمان مستقل به رسمیت شناخته خواهد شد. اما هنوز در حدی نیست که قوانینش کاملاً لازم الاجرا باشد.

سیدمسعود شریفی دبیر هیأت اندیشه ورزی فضای مجازی سراج نیز در نشست مجازی مهر در ارتباط با سیاستهای اصلی پلتفرمها و بازی دوگانه آنها با کاربران گفت: سیاستی که پلتفرم‌های بزرگ اتخاذ کرده‌اند، این‌گونه است که در ابتدا با شعارهایی نظیر حفظ حریم خصوصی و آزادی بیان و استفاده رایگان، تعداد زیادی کاربر را به خود جذب می‌کنند، سپس پس از مدتی کاربر با توجه به خدمات و ویژگی‌هایی که پلتفرم در اختیارش قرار می‌دهد به این پلتفرم‌ها وابسته می‌شود و در نهایت این وابستگی به حدی می‌رسد که در صورت عدم دسترسی به این پلتفرم‌ها زندگی فرد مختل می‌شود.

وی با اشاره به اشکالاتی که به این نوع وابستگی وارد است، گفت: اگرچه در نگاه اول می‌توان این مسیر را رویکردی برای بازاریابی دانست، اما وقتی از زاویه حریم خصوصی کاربران به این موضوع نگاه می‌کنیم مسئله ابعاد جدیدی پیدا می‌کند.

شریفی افزود: برای مثال در تاریخ ۱۸ می ۲۰۱۷، گزارش شد که کمیسیون اروپا به دلیل اطلاعات گمراه‌کننده فیس‌بوک در هنگام تصاحب واتس‌اپ در سال ۲۰۱۴، فیس‌بوک را ۱۱۰ میلیون یورو جریمه می‌کند. این کمیسیون ادعا کرد که در سال ۲۰۱۴ هنگامی‌که فیس‌بوک برنامه واتس‌اپ را خریداری کرد به‌دروغ ادعا کرد که اشتراک گذاری خودکار اطلاعات کاربر از فیس‌بوک و واتس‌اپ از نظر فنی غیرممکن است. بااین‌حال، در تابستان سال ۲۰۱۶، واتس‌اپ شروع به اشتراک‌گذاری اطلاعات کاربر با شرکت مادر خود کرده که به آن اجازه می‌داد از اطلاعاتی مانند شماره تلفن برای تبلیغات هدفمند فیس‌بوک استفاده شود.

وی با اشاره به رسوایی فیس بوک در انتخابات سال ۲۰۱۶ آمریکا نیز گفت: در این انتخابات شرکت کمبریج آنالیتیکا با خرید داده‌های کاربران پلتفرم فیسبوک استراتژی تبلیغاتی دونالد ترامپ را طراحی کرد و با شناسایی اشخاص مردد در ایالت‌های سرنوشت‌ساز در تبلیغات انتخاباتی، آنها را با توجه به ویژگی‌های شخصی و اولویت‌های سیاسی مورد نظرشان هدف گرفت.

این آینده پژوه با تاکید بر نگرانی‌هایی که از نقض حریم خصوصی افراد توسط پلتفرم‌های آمریکایی مطرح است، گفت: اتحادیه اروپا قانون GDPR را با تاکید بر حفاظت از داده‌های کاربران و حفظ حریم خصوصی افراد در شبکه‌های اجتماعی مصوب کرد و هم اکنون حریم داده‌های کاربران اروپایی مقررات خاص خود را دارد.

وی تأکید کرد: پیشنهاد ما این است که برای کشور خودمان و یا با مشارکت کشورهای همسو، ما هم مانند اتحادیه اروپا قانونی به این شکل داشته باشیم تا حریم خصوصی افراد در شبکه‌های اجتماعی حفاظت شود و از داده‌های کاربران صیانت صورت گیرد. البته مجلس این موضوع را هم اکنون در ۳ قانون در دست پیگیری دارد.

وی با اشاره به بحث مدیریت و حاکمیت اینترنت در دنیا که در اختیار سازمان «آیکان» است، نیز گفت: این مساله بسیار جدی است و بسیاری از کشورها نیز مخالف این موضوع هستند. حتی ژاپن و فرانسه نیز به این حکمرانی که در اختیار آمریکا است و وزارت بازرگانی این کشور، روی آن تسلط دارد، اعتراض خود را اعلام کرده اند.