پدافند غیر عامل ، زمینه‌سازی برای مقاومت پایدار

 

مقدمه
تاریخ زندگی بشر همواره با موضوع جنگ همراه بوده است. این واقعیت به قدری تاثیرگذار بوده که به عنوان یک پدیده اجتماعی پذیرفته شده و جامعه شناسان بخشی از تحقیقات خود را پیرامون آن و تاثیراتی که بر زندگی انسان‌ها می گذارد اختصاص داده‌اند. در این راستا پدافند غیر عامل با توجه به خوی تجاوز گرایانه و زیاده طلبانه استکبار جهانی تبدیل به یک اصل مهم، حیاتی و بسیار تعیین شده گردیده است.
پدافند غیر عامل با مفهوم کلی دفاع در برابر تهاجم، بدون استفاده از سلاح و درگیر شدن مستقیم، سابقه ای بس طولانی در تاریخ بشری به قدمت خلقت انسان دارد. شکل‌گیری تمدن‌های اولیه در جهان، همواره به وقوع جنگ همراه بوده است، انسانها از طریق پناه گرفتن در غارها و ساخت جوشن و سپر و ایجاد برج و بارو و قلاح محکم و مرتفع و حفر خندق جهت حفظ جان و تامین گروهی با هدف پیشگیری از حملات غافلگیرانه دشمن اقدام نموده‌اند. امجام اقدامات دفاع غیر عامل در جنگ‌های امروزی در جهت مقابله با تهاجمات دشمن و تقلیل خسارات ناشی از حملات زمینی، هوایی و دریایی مهاجم، موضوع بنیادی است که وسعت و گستره آن تمامی زیر ساخت‌های کلیدی، مراکز حیاتی، حساس و مهم نظامی و غیر نظامی کشور نظیر: پالایشگاه‌ها، نیروگاه‌ها، بنادر، فروردگاه‌هات، مجتمع‌های بزرگ صنعتی، قرارگاه‌ها و مراکز عمده فرماندهی نظامی و هدایت و تصمیم گیری‌های سیاسی، مراکز اصلی مخابراتی و ارتباطی، پل‌های استراتژیک، صنایع نظامی، پایگاه‌های هوایی، سایت‌های موشکی، مراکز و ایستگاه‌های رادیویی و تلویزیونی، انبارهای عمده مواد غذایی و داروئی، مراکز جمعیتی و قرارگاه‌های تاکتیکی، مقرهای عمده آمادی و پشتیبانی و ... را در برمی‌گیرد. تجارب حاصله از جنگ‌های گذشته به خصوص هشت سال دفاع مقدس، جنگ 43 روزه در سال 1991 متحدین علیه عراق (جنگ اول خلیج فارس)، جنگ 11 هفته ای سال 1999 ناتو علیه یوگسلاوی، جنگ 2003 آمریکا و انگلیس علیه عراق و جنگ 33 روزه اخیر اسرائیل علیه لبنان موید این نظر است که کشور مهاجم جهت در هم شکستن اراده ملت و توان سیاسی، اقتصادی و نظامی کشور مورد تهاجم با اتخاذ استراتژی انهدام مراکز ثقل (Enter of Gravity) توجه خود را صرف بمباران و انهدام مراکز حیاتی، حساس و مهم می‌نماید.
نگرشی تحقیقی به آمار و سوابق ثبت شده جنگ‌های گذشته موید این وضوع می‌باشد که به علل وجود شکاف فناوری بین تسلیحات مدرن آفندی دشمن و تسلیحات پدافندی خودی، آسیب‌پذیری سامانه در برابر جنگ الکترونیک، غافلگیرانه شدن این سامانه‌ها در برابر هواپیماهای تهاجمی و موشک‌های کروز و بالستیک، پرتاب موشک از ماوراء برد جنگ افزارهای هوایی، فقدامن صلاح ضد موشک، اهداف حیاتی و حساس موجود را در صورت نبود و یا ضعف اقدامات دفاع غیر عامل به هدف‌های آسان برای هدف‌گیری موفق و سریع هواپیماهای حمله ور و تسلیحات آفندی دشمن تبدیل خواهند نمود.
امروزه کشورهایی که طعم خرابی و خسارات ناشی از جنگ را چشیده‌اند، جهت حفظ سرمایه‌های ملی و منابع خود توجه ویژه ای به دفاع غیر عامل نموده‌اند و در اهبرد دفاعی خود جایگاه والایی برای آن قائل شده‌اند.

تاریخچه و بررسی سوابق جهانی
انسان‌های اولیه برای در امان ماندن از تهاجم حیوانات وحشی و دیگر دشمنان خود و همچنین برای کاستن از نگرانی‌های خود به غارها، بالای درختان و دیگر پناهگاه‌های طبیعی پناه بردند.
وجود خندق در اطراف شهرها و ایجاد دروازه‌های مستحکم برای پیشگیری از حملات غافلگیرانه دشمن در تمام نقاط جهان امری رایج بود.
در قرآن کریم در آیه 80 از سوره مبارکه انبیاء می‌فرماید: و ما به او (حضرت داود علیه السلام) ساخت زره را تعلیم نمودیم تا شما را از آسیب جنگ در امان بدارد پس آیا از شکر گریزانید؟
در جریان هجرت پیامبر اسلام نیز خداوند متعال با استفاده از شگردهای اختفاء و فریب که از اصول پدافند غیر عامل است مانع دسترسی کفار قریش به ایشان گردید. حضرت علی (ع) در نامه 12 نهج البلاغه می‌فرمایند: آنگاه که در میدان جنگ در مقابل دشمن قرار گرفتید می‌باید قرارگاه شما در دامنه کوه‌ها و تپه‌ها و یا در کنار رودها باشد تا پوشش حفاظ شما گردد و شما را از دست دشمن نگهبانی کند.

بررسی جهانی
در جنگ جهانی دوم که با استفاده از هواپیما و بمباران شهرها و مراکز صنعتی و سرمایه‌گذاری و پس از آن استفاده از موشک توسط آلمان نازی شروع شد خسارات ناشی از جنگ به خصوص آسیب‌های که به مردم و بخش‌های غیر نظامی وارد شد نسبت به جنگ جهانی اول سیر صعودی داشت و این موضوع باعث شد تا کشورها به پدافند غیر عامل اهمیت مضاعفی بدهند.
در کنار کشورهایی مانند آمریکا، شوروی سابق، آلمان، انگلستان و کانادا حتی کشورهای مانند سوئیس که در طول هر دو جنگ جهانی بی طرفی خود را حفظ کرده بود با شتاب به پدافند غیر عامل روی آوردند.
پس از جنگ جهانی دوم، دولت آلمان توسعه پدافند غیر عامل را در دستور کار خود قرار داد و علاوه بر سازمان‌های دولتی، نیز به صورت داوطلبانه و افتخاری در این زمینه با دولت همکاری نمایند.
بسیاری از تاسیسات و ساختمان‌های این کشور به صورت دو منظوره احداث می‌شود و علاوه بر کاربردهای متفاوت در شرایط عادی، در شرایط بحران به پناهگاه تبدیل می‌شود که از جمله این مراکز به خطوط راه آهن زمینی، ایستگاه‌های مترو و پارکینگ‌های بزرگ ساختمان‌هااشاره کرد. این پناهگاه‌ها برای استفاده عموم آماده می گردد. مردم و شرکت‌های ملی و خصوصی در صورت رعایت استانداردهای دفاع غیر عامل از دولت‌ها کمک‌های مالی دریافت می‌نماید و ساخت پناهگاه در مدارس، دانشگاه‌ها و مراکز مشابه الزامی است. در شوروی سابق سازمان دفاع غیر عامل در اواسط سال 1960 میلادی تاسیس گردید و به سرعت توسعه یافت و از سال 1966 با تحولی بزرگ تجدید سازمان گردید و ساخت پناهگاه‌های ضد هسته‌ای و دو منظوره کردن بسیاری از تاسیسات مانند ایستگاه‌ها و معابر مترو و پارکینگ‌های زیر زمینی از همان زمان در دستور کار ساخت استحکامات ایمن و زره‌های مقاوم در مقابل انواع بمب و موشک توسعه یافت. در آمریکا پس از گذشت بحران‌های برلین و کوبا در سال 1963 موضوع ساخت پناهگاه‌های خانگی و دسته جمعی مطرح شد و توسعه پدافند غیر عامل آمریکا به گونه‌ای بود که دفاع غیر عامل آمریکا به نام یوجین پی ویگر برنده صلح نوبل شد. در کشور کانادا نیز موضوع پدافند غیر عامل مورد توجه خاصی مبذول گردیده است و دولت مرکزی وطیفه دارد در این مورد به تدوین اصول و سازماندهی تنظیم همکاری دولت و نیروهای مسلح، آموزش مسئولان و مردم، استفاده از همیاری در تدوین برنامه‌های آموزشی محلی، گسترش برنامه‌های تحقیقاتی و نمونه سازی از طرح‌ها اقدام نماید. از سال 1954 و پس از انتشار نتایج آزمایش‌های مگانتی هسته‌ای آمریکا، کشور کانادا عکس العمل به موقع خود را با ایجاد سازمان‌های دفاع غیر عامل نشان داد از سال 1959 به منظور تامین بیشترین هماهنگی در امور دفاع غیر نظامی، سازمان‌های دفاع غیر عامل و اقدامات اضطراری را ادغام نمود که از مهمترین وظایف این سازمان جدید، تنظیم و نظم و امنیت به منظور حفظ حاکمیت و تداوم خدمات دولتی است. دولت سوئیس نیز با وجود سیاسیت بی‌طرف در طول دو جنگ جهانی به رغم این که از نظر موقعیت ای ژئوپلتیک و دارا بون معادن زیر زمینی دارای وضعیت حساسیت آفرینی نیست، پدافند غیر عامل را در این بخشی از فضای اطمینان بخش حاکم بر این کشور را نمی‌توان ناشی از اجرای این سیاست دانست. سازمان دفاع غیر عامل سوئیس به ساخت پناه گاه‌های مقاوم در مقابل انفجارات اتمی به طور گسترده‌ای توجه کرد و برای اقامت مردم تمامی امکانات از قبیل آب، غذا، دارو و سایر مایحتاج را به صورتی که قبل از فاسد شدن تعویض می گردند پیش بینی کرد. در کشور یوگسلاوی هم به این موضوع توجه جدی معطوف گردید و در برنامه ریزی‌ها علاوه بر احداث پناهگاه‌ها، مستحکم ساختن ابنیه، ایجاد مرکز به صورت دو منظوره و آموزش و تمرین مردم، به اصولی مانند پراکندگی، کوچک سازی فریب توجه شد به نحوی که در طول جنگ 1999 نیروهای مسلح کشور عضو ناتو با وجود بمباران گسترده نتوانستند خسارات‌های عمده به تاسیسات این کشور وارد نمایند.
از کشور همسایه نیز کشور پاکستان به این موضوع علاقه مندی خاصی نشان داده است و ضمن ایجاد سازمانی برای این امر به موضوع آرامش مردم توجه نموده است طوری که جزوات آموزشی با متون ساده و روان در مورد مقابله با انفجارات هسته ای و دیگر تهدیدها بین مردم و مراکز آموزشی انتشار یافته است در کشور کره شمالی هم که با تهدیدات آمریکا روبرو است پدافند غیر عامل به صورت گسترده‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرند، معابر مترو و ایستگاه‌های زیز زمینی شهر پیونگ یانگ در عمق 90 تا 105 متری زمین احداث شده است، بسیاری از کارخانه صنایع نظامی در تونل‌های بزرگ استقرار یافته و هواپیمای نظامی پس از فرورد می‌تواند در تونل‌های حفر شده مخفی شوند.

ویژگی‌های جمهوری اسلامی ایران
جمهوری اسلامی ایران با توجه به دلایل زیر همواره مورد تهدید مزمن و پایدار آمریکا و هم پیمان استراتژیک آن قرار دارد:
1. دیدگاه ایدئولوژی و اتکای و پاینده نظام مقدس جمهوری اسلام ناب محمدی و مبانی آن.
2. از دیدگاه ژئوپلتیک و جغرافیای سیاسی
3. دیدگاه اقتصادی و بهره مندی از منابع عظیم نفت و گاز
4. ازدیدگاه فناوری ورود جمهوری اسلامی ایران به عرصه‌های فناوری‌های نوین همچون بحث غنی‌سازی اورانیوم
سیر تحول جنگ‌ها (شیوه‌های دفاع در مقابل آنها) جنگ‌ها چه به صورت خواسته یا ناخواسته و تحمیلی با زندگی حیات بشری آموخته شده است و در بسیاری از موارد به نظر می رسد که هیچ راه گریزی از ان وجود ندارد و بشریت در طول تاریخ 5000 هزار سال تمدن بشری در روی کره زمین در حدود 14 هزار جنگ را شاهد بوده و در طی این جنگ‌ها بیش از مییارد انسان جان باختند. سال‌هاي 1990- 1945 در روی کره زمین فقط سه هفته بدون جنگ بوده و جالب این که اکثر جنگ‌ها در کشورهای جهان سوم وقوع پیوسته است. در قرن بیستم بیش از 220 جنگ به وقوع پیوسته و میلیون‌ها نفر تلفات انسانی داشته است در طول این سال‌ها همگام و هماهنگ با تاریخ چند هزار ساله بشری صرفاً 268 سال بدون جنگ و مناقشه بوده است و تنها در طی 45 سال یعنی طی رشد و پیشرفت فناورانه قدر مسلم روش‌ها، قواعد و اصول جنگ با توجه به امکانات و توانمندی‌ها و دانش آن جامعه دچار تغییر و تحول اساسی گردیده است.

تحولات تاریخی جنگ‌ها
جنگهای نسل اول :
شامل جنگ‌های دوره تاریخی از پیدایش بشر تا اختراع سلاح‌های گرم و متکب بر سلاح سرد می‌باشد.
جنگ‌های نسل دوم:
شامل جنگ‌های تاریخی اختراع و به کار گیری سلاح‌های گرم تا زمان ورود ماشین به عرصه نبرد می‌گردد.
جنگ‌های نسل سوم:
این جنگ‌ها مکانیزه و به کار گیری ماشین‌های جنگی و توسعه نبرد به هوا و زیر دریایی شروع و تا دوره محاصره ادامه داشت.
تهاجم بعثی عراق و دوره 8 سال دفاع مقدس از مهم ترین تجارب جنگی بشر در این دوره می باشد. مشخصه‌های جنگ‌های نسل سوم:
1. تاکید بر جنگ سخت (حجم انبوه و گسترده درگیری‌های فیزیکی طرفین)
2. اصرار بر کسب برتری‌ها تاکتیکی
3. تاکید بر کسب برتری‌های تاکتیکی
4. بکارگیری حجم انبوه مهمات و سلاح‌های معمولی و غیر دقیق
5. تکیه ی زیاد بر نبرد زمینی و محدودیت هوا و عدم بهره‌مندی فضا در نبرد
6. تکیه بر حجم نیروی انسانی
7. دشواری‌های مدیریت و صحنه نبرد و پشتیبانی‌ها
8. گستردگی خسارت و تلفات وارده به غیره نظامیان
9. طولانی‌تر شدن دوره جنگ
10. خطرپذیری بسیار بالا
11. جنگ‌های نسل چهارم با شروع بسیار بالا
جنگ‌های نسل چهارم:
با شروع انقلاب علوم و فناوری‌ها خصوصاً در زمینه اطلاعات، ارتباطات، الکترونیک و رایانه در سال‌های اخیر، جنگ‌های نسل چهارم طراحی و در چند جنگ اخیر نسل چهارم تجربه شده و در سیر تکاملی خود را طی می‌نماید.
مشخصه‌های جنگ‌های نسل چهارم:
1. تاکید بر جنگ نرم (شامل جنگ‌های اطلاعاتی، جنگ روانی و تبلیغاتی، جنگ سایری).
2. بکارگیری موضعی و مقطعی جنگ سخت برای تقویت و پشتیبانی جنگ نرم.
3. تاکید بر اجنگ الکترونیک پیشرفته
4. تکیه بر سلاح و تجهیزات هوشمند و پیشرفته و دقیق
5. توسعه توانمندی‌ها و کسب برتری کامل در هوا
6. گسترش عرصه جنگ به فضا
7. پرهیز از درگیری قطعی در جنگ سخت، قبل از اطمینان از پیروزی در جنگ نرم
8. شروع همزمان به نبرد در خط عمیق نزدیک و عمیق دور (گسترش عرصه نبرد به تمام سطوح جغرافیای کشور هدف)
9. تاکید قر اندام زیر ساخت‌های ملی و مراکز حیاتی، حساس و مهم در کشور در اولویت نخست اهداف تهاجم
10. در تلاش موکد و مستمر بر قطع ارتباط رهبری و مدیریت دفاعی و عمومی کشور با مردم ونیز با نیروهای دفاعی گام نخست
11. کوتاه شدن مدت زمان جنگ (طراحی جنگ برق آسا )
12. خطر پذیری پایین.
الزامات و ویژگی‌های دفاع موسوم در جنگ‌های نسل چهارم:
1. ضرروت برنامه ریزی و طرح‌های جامع دفاعی قبل از شروع درگیری‌های آشکار(دفاع در مقابل جنگ نرم)
2. توسعه همه جانبه تدابیر دفاعی به منظور افزایش ضریب پایدار ملی
3. گسترش طرح‌های دفاعی در سطح تمامی نقاط هدف در جغرافیای کشور و حوزه سرزمینی ملی به روش دفاعی نقطه‌ای
4. تاکید ویژه بر دفاع غیرعامل
5. اتکا بر ایمان و هوشیاری، روحیه و توان دفاع مردمی
6. توجه و تاکید بر رهابرد اصول دفاع نا متقارن
7. توجه به تمام جهات
8. چهارگانه به عنوان محورها و معبر تهاجم
9. شناسایی و رفع ضعف‌های ذاتی و فناوری‌های و آسیب پذیری‌های ساختاری و سیستمی و تمرکز اولویت‌های دفاعی (دفاع از طریق نقاط حیاتی، حساس و مهم)
10. تمکرکز تلاش‌ها و ارتقاء روحیه وارده ملی برای دفاع

برگرفته از: نشریه توسعه صنعت- شماره 292- صفحات 23-21.