تبلیغات دینی در بستر اینترنت

مقدمه

در بستر تکنولوژیکی امروز، رسانه ها بقدری توسعه یافتند که بقول تافلر در کتاب موج سوم انقلاب اطلاعاتی رخ داده و اطلاعات از هر طرف ما را احاطه کرده است، لذا جوامع روز بروز به سمت اطلاعاتی شدن پیش می روند. در این موج اطلاعات اگر نتوانیم تولید اطلاعات داشته باشیم نه تنها عقب افتاده ایم بلکه محکوم به تقلید و پیروی از دیگران می شویم. این مهم در بینش زندگی افراد که با توجه به فرهنگ ما بینش دینی است، تاثیر می گذارد. اگر نتوانیم تولید اطلاعات پاک برای مخاطبان رسانه ها داشته باشیم قطعا مخاطبان جذب اطلاعات باطلی می شوند که به لباس پاک درآمده است.

بعد از بررسی حضور دین در بستر رسانه ای امروز و استفاده از امکانات جدید و همچنین ورود به عرصه تبادل اطلاعات اکنون به یکی از پرطرفدارترین رسانه های عصر دیجیتال می پردازیم. مخاطب این رسانه همه اقشار مردم با هر زبان و نژادی می باشد. رسانه همگانی اینترنت، دنیایی است پر از اطلاعات، و برای خود فضایی درست کرده که معمولا از آن به عنوان فضای مجازی یا دنیای مجازی در مقابل همین دنیای واقعی که حضور داریم، یاد می کنیم. اما در حقیقت اینطور نیست و دنیای اینترنت با انبوه اطلاعاتش برگرفته از همین دنیای حقیقی ماست که البته بر این دنیای حقیقی ما بسیار تاثیر گذار بوده و نظام اطلاعاتی جهانی را تغییر داده، لذا آنرا همان دنیای سایبر cyber می خوانیم.

زندگی در محیط سایبر cybernetic، ارتباطات انسانی را توسعه و دگرگون ساخته است به طوری که مک لوهان دانشمند فیلسوف و ارتباطاتی کانادایی، جهان را به مثابه دهکده ای می داند که همه از احوال یکدیگر آگاه و مطلع بوده و نسبت به هم به قضاوت می پردازند. قاعدتا شکل تبلیغات باطل و به گمراهی کشیدن، در دستیابی بشر به تکنولوژی های جدید تغییر یافته و از این حیث دست اندرکاران فرهنگی و دینی باید به فکر شیوه های جدید تبلیغ دینی برای رساندن پیام حق به انسان ها باشند تا در بحبوحه تغییرات فکری و فرهنگی دنیای امروز اصل دین با قواعد اصولی آن حفظ شده و پیروان آن با قبول این اصول به تغییرات زندگی خود در جهان امروز بپردازند. از این حیث بعد از شناخت کامل رسانه اینترنت به بررسی وضعیت تبلیغات دینی و سبک زندگی دینی در آن می پردازیم.
 

تاریخچه شکل گیری

Internet که با حرف بزرگ انگلیسى I شروع مى شود، کلکسیونى از میلیون ها کامپیوتر است که در هزاران سایت اطراف جهان پراکنده شده اند و کاربران و استفاده کنندگان آن، صرف نظر از نوع کامپیوترى که دارند، مىتوانند روى این شبکه کامپیوترى غول پیکر اطلاعات رد و بدل کنند و فایل به اشتراک گذارند. به این شبکه عظیم نت (Net) و سایبر اسپیس (Space Cyber) نیز گفته اند.

در واقع این شبکه شبکه ها در ابتدا یک پروژه نظامى بود و اتفاقا مانند بسیارى از ایده هاى بزرگ، در ابتدا براى هدف دیگرى مطرح شد. در سال 1969 شبکه اى موسوم به آرپانت (ARPANET) توسط ببولت، ببرانک و بنیومن تحت قراردادى که ایشان با آژانس پروژه هاى تحقیقاتى پیشرفته وزارت دفاع امریکا (یا ARPA) منعقد کردند، طراحى گردید و توسعه یافت. ARPANET شبکه اى بود که مراکز دفاعى، نظامى و دانشگاهى طرف قرارداد وزارت دفاع را به هم متصل مى ساخت.
تسهیل تبادل و اشتراک اطلاعات بین محققین به ساده ترین نحو ممکن، بدون نیاز به اینکه محقق وقت ذى قیمت خود را صرف برقرارى و حفظ ارتباط کند. دیرى نپائید که قابلیتهاى انتقال فایل، تبادل پیام هاى الکترونیکى یا email و لیستهاى پستى به این شبکه نوپا اضافه گردید و تعداد کاربران این شبکه کوچک به سرعت افزایش یافت.
این شبکه طى دهه 1970 از شکل یک پروژه آزمایشى به یک پروژه فراگیر مبدل شد و ضمن به کارگیرى ارتباطات ماهواره اى، رفته رفته شکل یک شبکه گسترده جهانى (WAN) را به خود گرفت. در واقع با ظهور و توسعه کامپیوترهاى شخصى رومیزى (PCها) و رشد تکنولوژى ارتباط این کامپیوترهاى رومیزى به یکدیگر و امکان ایجاد شبکه هاى محلى (LAN)، شرکتها و موسسات بى شمارى به فکر اتصال به ARPANET افتادند تا بتوانند از امکانات و اطلاعات و احیانا قدرت و توانایى آن به نفع خود استفاده کنند. برخى نیز به ایجاد شبکه هاى اختصاصى پرداختند و در این راه بعضى از آنها قواعد ARPANET را رعایت کردند و برخى هم استانداردهاى جدیدى را براى خود تعریف کردند. اما دیرى نپائید که نیاز شدیدى به برقرارى ارتباط مابین این شبکه هاى متعدد پیدا شد و در نتیجه، افرادی متخصص از شبکه هاى متعدد و پراکنده، به طور منظم گرد هم آمدند و استانداردى را تدوین نمودند که هر شبکه با رعایت آن مى توانست با سایر شبکه ها به تبادل اطلاعات بپردازد. به این ترتیب تلفیق و اجتماعى از شبکه هاى مختلف با اصول کارى متفاوت بوجود آمد که این اجتماع اینترنت (Internet) خوانده شد.(کوثری)

بسیارى از مردم سال 1983 میلادى را تاریخ واقعى تولد اینترنت مى دانند. در این سال ARPANET اولیه به دو بخش نظامى (MILNET) و تحقیقات شبکه (ARPANET) تقسیم شد. اما قبل از آن در اوایل 1980 شبکه CSNET که کامپیوترهاى دپارتمان هاى علوم چندین ایالت را به هم وصل مى کرد، به عنوان اولین شبکه غریبه به ARPANET متصل شد. بعدها CSNET در 1989 با BITNET ادغام گردید. در ژوئن 1990 ، ARPANET منحل شد و وظایف آن به ساختار گسترده ترى به نام اینترنت محول شد. اینترنت از همان دو اصلى تبعیت کرد که ARPANET رعایت مى نمود و آن دو اصل عبارت بودند از :
1 - اجازه بده شبکه ها توسط مجموعه اى از پروتکل ها به هم وصل شوند.
2 - اجازه بده شبکه هاى جدید به شبکه بزرگ اصلى وصل شوند و از طریق دروازه ها (gateways) با آن تبادل اطلاعات کنند.
در حال حاضر بنیاد علوم ملى امریکا یا (National Foundation science) در قالب شبکه اى جدید بسیارى از وظایف ARPANET را به عهده دارد.
در مورد تامین هزینه اینترنت باید گفت اصولا شرکتى به اسم کمپانى اینترنت وجود ندارد که صورتحساب صادر کند و از همه شبکه ها و کاربران پول بگیرد. به جاى آن هر شبکه پول خودش را مى پردازد. NSF هزینه NSFNET را مى پردازد و NASA هزینه NASA Science Internet را پرداخت مى کند. شبکه ها گرد هم مى آیند و تصمیم مى گیرند که چگونه به همدیگر وصل شوند و خودشان هزینه این اتصال را فراهم مى کنند. یک کالج یا دانشکده هزینه اتصال خود را به شبکه منطقه اى مى پردازد و شبکه منطقه اى هم هزینه اتصال را به نهادى که دسترسى او را به اینترنت ممکن ساخته مى پردازد.
و همچنین در مورد اداره اینترنت باید گفت: هیچ کس و همه کس! اساسا اینترنت هیچ رئیس جمهور، مدیرعامل یا رئیس کلى ندارد و هر کسى مى تواند نقطه نظرات خود را آزادانه روى آن مطرح کند. البته شبکه هاى متصل به اینترنت مى توانند رئیس یا مدیرعامل داشته باشند اما هیچ فرد یا قدرت واحدى براى کنترل اینترنت در حالت کلى وجود ندارد. قدرت نهایى تصمیم گیرنده براى آینده اینترنت را مى توان در نهادهایى مانند مجمع اینترنت یا ISOC (کوته نوشته Society Internet) پیدا کرد. من لیست خلاصه اى از سازمان هاى کلیدى اینترنت را به صورت یک مقاله مستقل برایت آماده دارم که تقدیم مى کنم. نام این مقاله بسازمان هاى کلیدى اینترنتب است و راجع به سازمان ها و نهادهاى تقریبا رسمى و کلیدى اینترنت در آن مطالبى آمده است.

ویژگیهای رسانه اینترنت

در میان فناوریهای نوین ارتباطی و اطلاعاتی که ساختار اطلاعاتی جوامع امروز را تغییر داده اند، رسانه اینترنت که فضای مجازی زندگی حقیقی انسان نام گرفته از ویژگی های خاصی برخوردار است که بهره برداری از آن در بخش های مختلف زندگی انسان روز به روز در حال افزایش است. اینترنت بنوعی توانسته همه رسانه های نوین را در خود جای دهد اما هیچ وقت نمی توان آنرا بعنوان جایگزینی مناسب بجای رسانه های چاپی و الکترونیکی دیگر دانست. از اینرو با بررسی ویژگیهای اینترنت به شناسایی این رسانه جدید در میان رسانه های دیگر می پردازیم.

- جذابیت و اثر بخشی: فناوریهای جدید ارتباطی از حیث دیداری-شنیداری جذابیت فوق العاده ای نسبت به فناوریهای سنتی پیدا کرده اند. تصویری شدن مفاهیم به فهم و درک آن برای مخاطبان در هر قشری کمک می کند زیرا مخاطب در هر قشری و با هر طبقه اجتماعی در آموزش می تواند براحتی تصویر را درک کند و تحقیقات نشان داده است که درک تصویری انسان از مفاهیم، بسیار ساده تر از درک انسان در نوشتار است. معمولا جاذبه تصویر موجب اثر بخشی بالای آن نیز می شود. اینترنت در میان رسانه های جدید توانسته از همه جاذبه های متنی، صوتی و تصویری بهره برد.

- کاربری اینترنت متاثر از صنعت تفریحات(مقتضیات بازار) می باشد: در عصری که عقلانیت ابزاری سیطره خود را برهمه بخش های زندگی بشر تثبیت می کند طبیعتا شاهد سلطه قوانین اقتصاد سرمایه داری بر فن آوری های جدید نیز هستیم. این فناوریها وقتی می توانند خود را گسترش دهند که مصرف کننده داشته باشند. مصرف کننده نیز در درجه اول فکر سرگرمی و لذت خود در استفاده از این فناوریهاست زیرا هنوز به کاربری این فناوریها در بخشهای مختلف زندگی اش آشنا نیست. فناوریهای نوین با بهره گیری از تصویرسازی و جذابیت ناشی از آن می تواند وسیله تفریح و سرگرمی توده مردم باشد. چنانکه تحقیقات نشان می دهد استفاده از تلویزیون، سینما و اینترنت در درجه اول برای سرگرمی است و سود این صنعت در دنیای امروز بسیار زیاد است.

- ظرفیت بالای نگهداری و انتقال متن، عکس، تصویر و صوت: یکی از برجسته ترین ویژگی های رسانه جدید اینترنت حجم عظیم نگهداری و تبادل اطلاعات چندرسانه ای است. برخی ها معتقدند امروزه می توان هر نوع اطلاعاتی اعم از تصویر و متن و صوت با هر موضوعی در فضای مجازی اینترنت یافت که این نشاندهنده حجم عظیم اطلاعات موجود در فضای سایبر است

- قابلیت استفاده گسترده از آرشیوهای عظیم و غنی رسانه های متنی، صوتی و تصویری: اینترنت قابلیت آرشیو سازی و نگهداری حجم وسیع اطلاعات تولید شده را دارد که قابل استفاده در هر مکان و زمانی باشد.

- تعامل ‌دو سویه : در فناوریهای جدید امکان دریافت بازخورد از گیرنده پیام بوسیله ارسال کننده امکان دارد و فرستنده با توجه به بازخورد دریافتی از گیرنده پیام خود را تغییر می دهد درحقیقت فرستنده و گیرنده مدام نقش عوض کرده و در جای هم می نشینند. اینترنت فضایی است که بروشنی می توان تغییرات فرستنده و گیرنده را مشاهده کرد. در فضای چت، ایمیل، سایتهای خبری و اطلاع رسانی با درج نظرات نمونه هایی از تغییر موقعیت فرستنده و گیرنده پیام است که تعامل دوسویه را نشان می دهد.

- تمرکز زدایی: افراد هم تولید کننده و هم مصرف کننده اطلاعات هستند و دیگر نمی توان تمرکزی برای فرستنده پیام قائل شد.

- چند رسانه ای ( مولتی مدیا) بودن، قابلیت اتصال چند رسانه به یکدیگر: اینترنت بنوعی توانسته همه رسانه های نوین را در خود جای دهد. از طریق اینترنت می توان رادیو گوش کرد و شبکه های ماهواره ای و تلویزیونی را مشاهده کرد و در عین حال با دوست خود در آن طرف کره زمین مکالمه متنی، صوتی و تصویری داشت.

- جمع زدایی: رسانه های نوین به علت جذابیت و مخاطب قرار دادن فرد انسان جمع گرایی را تحت الشعاع قرار داده و فردیت را در جوامع بشری گسترش می دهد.

- ناهمزمانی، عدم نیاز به پایبندی به زمان: در فناوریهای نوین ارتباطی همچون اینترنت نه تنها مکان در دسترسی به شبکه گسترده اینترنت نقش بسزایی ندارد بلکه درهر زمانی می توان به این شبکه رجوع کرد و از اطلاعات استفاده کرد.

- سرعت افزایش دسترسی به اطلاعات بدون کنترل: با تکنولوژی های جدید روز به روز سرعت دسترسی به اطلاعات افزایش می یابد. تکنولوژی اینترنت برای بیشترین سرعت و کمترین کنترل طراحی شده، لذا اِعمال کنترل های اطلاعاتی در آن دشوار است. البته نمی توان سرقت اطلاعاتی را بوسیله هکرها و کرم های اطلاعاتی نادیده گرفت.
در جهان جدیدی که اینترنت خلق کرده است(‌جامعه اطلاعاتی) آزادی های فکری، تحقیقاتی، آموزشی، تفریحی و شغلی رو به رشد خواهد بود و تجارت الکترونیک، خدمات بهداشتی و پزشکی از راه دور و خدمات تلفن بین المللی از طریق اینترنت جای اشکال سنتی را خواهد گرفت.
 

فعالیتهای دینی در فضای سایبر

اینترنت موقعیتی برای عرضه و تقاضای اطلاعات و برقراری ارتباط بوجود آورده است که باطل با برخورداری از قدرت و ثروت، حضور پررنگ تری در جامعه اطلاعاتی از خود نشان می دهد. البته این موضوع موجب عدم حضور و فعالیت جریان حق در این جامعه و تولید اطلاعات پاک نیست. فضای مجازی موقعیتی است که نگهداری و نقل و انتقال اطلاعات بسیار ارزان و ساده انجام می شود از این جهت برای فضای تربیتی و اخلاقی جامعه اطلاعاتی هم تهدید محسوب می شود و هم فرصت و نباید با نگاه تهدیدی آنرا ارزیابی و به دوری از آن حکم کرد. در این فضای چالشی باید برای تبدیل تهدید به فرصت یا برای کاهش تهدیدها در مقابل فرصتها فعالانه وارد صحنه تولید و انتقال اطلاعات شد.

باید توجه داشت که در حوزه دعوت دینی هم دارای یک سری اصول ثابت هستیم و هم یک سری اقدامات اقتضائی وجود دارد. اصول ثابت دعوت دینی شامل « ادْعُ إِلى‏ سَبیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتی‏ هِیَ أَحْسَنُ...»(نحل/125) (مردم را با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت بخوان و با بهترین شیوه با آنان مجادله کن. زیرا پروردگار تو به کسانى که از راه او منحرف شده‏اند آگاه‏تر است و هدایت‏یافتگان را بهتر مى‏شناسد.) مراد از حکمت، گفتار صحیح و درست و دلیل روشن کننده حقیقت مى‏باشد و به قولى منظور از آن، قرآن است. موعظه حسنه، پندهایى است که دشمنان بوضوح مى‏دانند که تو آنها را نصیحت مى‏کنى و با این سخنان به آنها سود مى‏رسانى. وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ با روشى که از جهت نرمى و ملایمت و مدارا و حسن معاشرت بهترین طریقه بحث و مناظره است، بدون هر گونه درشتى و ناراحتى، با آنها به مناظره و بحث بپرداز تا زودتر دعوت تو را اجابت کنند.(ترجمه جوامع الجامع، ج‏3، ص: 431)

به عبارت دیگر حکمت و استدلال عقلانی، پند و اندرز بوسیله تحریک احساسات و همچنین جدال با پیش فرضهای پذیرفته شده دو طرف جزء اصول دعوت دینی در برقراری ارتباط گفتاری است. وقتی این اصول به مرحله اجرا برسد هنرمندان و حتی تکنسینهای متدین پیام را با شرایط مخاطبان تطبیق داده و با استفاده از فناوریهای ارتباطی جدید به تولید و انتقال اطلاعات دینی که بستر تبلیغ دینی را بوجود می آورد، می پردازند.

رشد فناوری اطلاعات به طور عام و اینترنت به طور خاص، بستری بی نظیر فراهم کرده که در قالب آن دین پژوهی و معنویت طلبی بسیار آسان تر و مطلوب تر از گذشته شده است. طبق آمارها، از هر ٦ کاربر اینترنت در جهان، حداقل یک نفر به دنبال اطلاعات معنوی و مذهبی است. در این زمینه همچنین آمارهایی وجود دارد که نشان می دهد میزان دین پژوهی در اینترنت بین ٢٥ تا ٣٠ درصد کل کاوش های اینترنتی را تشکیل می دهد که این امر نشانگر استقبال و گرایش نسل جدید به دین و معنویت می باشد.(ضیایی پرور)

این تولید اطلاعات دینی در کنار دیگر اطلاعاتی که حتی در تضاد کامل با دین قرار دارند انجام می شود زیرا اینترنت محیط عرضه و تقاضا است. در این فضا حمله و دفاع معنایی ندارد بلکه کاربر با اختیار کامل در فضای مجازی گردش می کند و تولید کنندگان به رقابت بسیار سختی برای جلب انتخاب کاربران می پردازند. البته نباید از نظر دور داشت که تهاجم فرهنگی در فضای سایبر با توجه به وجود قدرت و ثروت در دست تولید کنندگان اطلاعات ناپاک که سیاستهای شیطانی خود را در جامعه اطلاعاتی دنبال می کنند وجود دارد اما نه به معنی سلب اختیار از کاربر متقی بلکه کمیت و جذابیت موجود در این اطلاعات سبب نابرابری جریان اطلاعات در جهان می شود که از این جهت می توان تهاجم فرهنگی به فرهنگ ناب اسلامی را پذیرفت. قاعدتا پخش فیلم 15 دقیقه ای و غیر واقع بینانه فتنه در بستر اینترنت یک تهاجم فرهنگی حساب می شود که پادزهر آن تصویر سازی حقیقی از آنچه که اسلام و تروریست خوانده می شود هست.

وقتی یک شخص تربیت یافته که مشی او در زندگی تقوا مدار است در فضای مجازی سیر می کند قطعا در مقابل اطلاعات ناپاک قرار نمی گیرد زیرا تقوای او سبب انتخاب نکردن این اطلاعات می شود و برعکس در مورد کسی که تقوا در زندگی او جایگاهی نداشته قطعا در فضای مجازی که بی تقوایی آسان تر انجام می گیرد دیگر نباید انتظار داشت از سایتهای مستهجن بازدید نکند. از این حیث به نظر دکتر آشنا آداب زندگی در محیط سایبر با آداب زندگی در محیط واقعی تفاوت بنیادین ندارد.

در محیط سایبر توصیه می شود مسئولان دینی تربیت خودمدارانه را ترویج دهند که اصطلاح لاتین آن قدرت نه گفتن «power of saying no» است. اگر انسان در زندگی عادیش قدرت نه گفتن نداشته باشد در محیط سایبر هم اولین چت روم که وارد می شود دعوت ها را می پذیرد. بنابراین در محیط سایبر راهنمایی و ارشاد مهم است نه تعیین تکلیف، و الزام. اصولا آن جایی که حق انتخاب افزایش پیدا می کند فقط راهنمایی مهم است. اما وقتی حق انتخاب محدود است، الزام معنی دار می شود. که البته با ساختن محله خودمان در فضای سایبر می توانیم با برخوردی فعال در این فضا در کنار دیگران رقابت کنیم.(آشنا، 1385)
در حال حاضر فعالیت هزاران وب سایت دینی و مذهبی که اطلاعات مرتبط با مذاهب را در دسترس عموم مردم دنیا قرار می دهد، شبکه ای از وبلاگ ها، فروم ها یا تالارهای گفت و گو که در آن ها به سوالات مردم پاسخ داده می شود و همچنین ظهور فناوری هایی مثل شبکه های اجتماعی مجازی، پیام رسان ها، خبرخوان های اینترنتی و کتابخانه های مجازی و الکترونیک، باعث شده است مردم به منابع و کتب مقدس دینی دسترسی راحت تری داشته باشند. در این میان آن دسته از نهادهای مذهبی که ظرفیت این فناوری را بیشتر، بهتر و عمیق تر درک کرده باشند، از توان تاثیرگذاری بالاتری در سطح جهان برخوردار شده اند.
ادامه دارد ...
 

منابع:

1) کوثری، فرامرز. اینترنت از آغاز تا کنون

2) تافلر، الوین. مترجم: خوارزمی، شهین دخت. موج سوم. تهران، علم، 1385.

3) طبرسی، فضل بن حسن؛ مترجمان. ترجمه تفسیر جوامع الجامع‏. مشهد، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى‏، 1377ش، چاپ دوم.

4) گفتگو با دکتر حسام الدین آشنا. جامعه اطلاعاتی؛ چالشی نو برای اسلام گرایان. تهران، مرکز تحقیقات دانشگاه امام صادق علیه السلام، نامه دین و ارتباطات، شماره سوم، آذر 1385.

5) ضیایی پرور، حمید. دنیای سایبر در خدمت دین. روزنامه ابتکار، شماره 1117، 2 بهمن 1386.

منبع: سایت خبری تحلیلی فرهنگ انقلاب اسلامی