فضای مجازی به واسطه ویژگی های منحصر به فردی که دارد، تاثیرات خاصی را می تواند بر فرهنگ عزاداری بگذارد که بخشی از این تاثیرات مثبت و بخشی نیز منفی است. در مطلب حاضر به قسمتی از این تاثیرات اشاره شده است.
گروه فرهنگی و اجتماعی؛ دامنه کاربرد و کارکرد فضای مجازی در جامعه امروز به حدی رسیده است که کمتر حوزه ای از شئون زندگی را می توان یافت که از این ساحت تاثیر نپذیرد. زیست مجازی هر فرد در ارتباط مستقیم با زندگی واقعی وی است و فرهنگ به عنوان سبک زندگی، شیوه تصمیم گیری افراد و انجام امور در زندگی اجتماعی تا حد بسیار زیادی از توسعه روزافزون ابزارهای ارتباطی در فضای مجازی تاثیر پذیرفته است.
تحقیقات مختلفی انجام شده است تا رابطه و نسبت بین میزان و نحوه استفاده از شبکه های اجتماعی و فضای مجازی را با ساحت های مختلف زندگی افراد به خصوص زیرمجموعه های فرهنگ و سبک زندگی فردی و اجتماعی مشخص کنند. شاید فصل مشترک همه این تحقیقات وجود ارتباط یا حداقل احتمال تاثیرپذیری از فضای مجازی است. این مسئله امروزه تا حد زیادی توسط کارشناسان و همچنین در افکار عمومی پذیرفته شده و تبدیل به واقعیتی انکارناپذیر شده است که هر ساحتی از زندگی امروز جوامع، ارتباط معناداری با آنچه در فضای مجازی می گذرد، دارد.
شبکه های اجتماعی و فضای مجازی نه تنها ارتباطات میان فردی را تسهیل کرده و روابط جدیدی را بین افراد موجب شده اند؛ بلکه ارتباطات جمعی را هم دستخوش تغییراتی بنیادین کرده اند.
آنچه در این مجال بدان می پردازیم پاسخ به این سوال است که استفاده از فضای مجازی چه تاثیراتی بر فرهنگ عزاداری ایام محرم داشته و دارد؛ چه نتایجی بر آن مترتب است و کدام یک از این نتایج مثبت و کدام یک منفی ارزیابی می شوند؟
هر عزادار؛ یک رسانه
اطلاع رسانی یکی از کارکردهای اصلی و سنتی رسانه ها به
عنوان ابزار ارتباط جمعی است. توسعه رسانه های نوین و رقابت بر سر سرعت، جامعیت و
انتقال اخبار برای جذب و تثبیت مخاطب باعث شده است تا این تصور در جهان امروز به
وجود بیاید که هیچ اتفاق حائز ارزش خبری رخ نمی دهد مگر آنکه رسانه ای شود.
موضوعی به گستردگی عزاداری های مسلمانان در ایام ماه محرم به واسطه گستردگی رویداد، جذابیت و مولفه های ارزش خبری، برای بسیاری از رسانه ها غیرقابل چشم پوشی است. هرچند سیاه نمایی های بسیاری در این حوزه انجام شده است و در بسیاری از مواقع تصایری حاشیه ای بجای متن اصلی به مخاطبان عرضه شده است، آنچه می تواند زمینه شکستن بایکوت رسانه ای را در این موضوع خاص فراهم کند؛ تبدیل شدن هر شهروند به یک خبرنگار است. هر کسی که به عنوان شاهد یا حتی فردی از دل ماجرا، روایت خود را از ماوقع دارد و این فرصت را فراهم کرده تا این روایت ها ثبت شده و در دسترس دیگران قرار بگیرند.
راویان متعدد از برنامه های عزاداری
عزاداری های ماه محرم هم طی سالهای اخیر بازتاب وسیعی در گستره فضای مجازی به عنوان یک رسانه پرمخاطب-به عبارت بهتر پرکاربر- داشته است. بسیاری از هیئت های عزاداری صفحاتی در شبکه های اجتماعی برای اطلاع رسانی از برنامه ها و بازتاب فعالیت مذهبی خود دارند. هر شهروند نیز به فراخور باورها و ارزش های خود به اظهار نظر در رابطه با این موضوع می پردازد. تبدیل شدن هر کاربر به یک تولید کننده محتوا، باعث شده است تا روایت های پرشمار از برنامه های عزاداری مختلف و نیز روایت هایی از رویدادهای بکر و کمتر دیده شده این حوزه، رسانه ای شوند.
محتوای چند رسانه ای نیز نقش شگرفی در این مورد دارد. سهولت در تولید و انتشار محتوای چندرسانه ای و جذابیت و کارکرد ویژه آن باعث شده است تا امروز گنجینه غنی –اما فاقد سازمان یافتگی- از آیین های عزاداری قابل دسترسی باشد.
از تهییج تا تبیین
این اطلاع رسانی وسیع مردمی از برنامه های عزاداری کارکرد تهییجی نیز می تواند داشته باشد. مشارکت تعداد بیشتری از شهروندان در برنامه های عزاداری ایام محرم و افزایش میزان حضور و مشارکت هر یک از افراد در این برنامه ها دو متغییری هستند که به نظر می رسد از کاربرد ارتباطات نوین و فضای مجازی در عزاداری های ایام محرم تاثیرپذیر باشند.
همچنین کارکرد آموزشی و تبیینی نیز برای استفاده از ارتباطات نوین و فضای مجازی در عزاداری های محرم متصور است.
عده ای معتقدند شاهد سطحی شدن رفتارهای مذهبی و عزاداری ها هستیم و با تشبیه وضعیت ناشی از کاربرد رسانه های ارتباطی نوین و فضای مجازی در مقولات دینی به دریایی وسیع اما به عمق یک بند انگشت، معتقدند نمایشی شدن برنامه های عزاداری و کاسته شدن از معرفت حسینی نتیجه مستقیم و غیرمستقیم ارتباطات نوین و تقابل زیست واقعی و مجازی است.
باید در نظر داشت که کاربرد فناوری های ارتباطی نوین و فضای مجازی در زمینه مسائل دینی و مذهبی و حداقل درباره عزاداری های محرم که شور و هیجان بخش جدایی ناپذیر آن است نتایج مثبت بسیاری نیز داشته است. همچنین به نظر می رسد ابزارهای ارتباطی همچون فضای مجازی به عنوان یک مجرای آماده و کم هزینه فرصت مناسبی برای پاسخ به شبهات، معرفت افزایی و آگاهی بخشی در زمینه شعور حسینی به حساب می آیند. البته باید اقتضائات تولید محتوا در رسانه های نوین و فضای مجازی را شناخت و مواردی چون ساندویچی کردن محتوا و تکیه بر قالب های چندرسانه ای را رعایت کرد تا محتوا اثربخشی بیشتری داشته باشد.
پژواک پیام عاشورا برای مخاطب جهانی از مجرای فضای مجازی
یکی از مهمترین کارکردهای فضای مجازی، تبیین اهداف قیام حسینی برای مخاطبان غیرمسلمان در سطح جهان همزمان با ایام عزاداری است. موضوعی که در قالب پویش-کمپین- هایی با هدف معرفی امام حسین(ع)، بیان اهداف ایشان و روایت وقایع کربلا راه افتاده اند؛ این کمپین ها رفته رفته از تنوع و گستردگی بیشتری نیز برخوردار می شود. جریان های حاضر، با همت جوانان آموزش دیده و متخصص در حوزه رسانه ای و نیز تشکل های مردم نهاد مسلمین در سراسر جهان قصد دارند به عصر روایت های مخدوش مانند معرفی شیعه و عزاداری حسینی با استفاده از تصاویر از قمه زنی پایان دهند.
پیاده روی اربعین؛ فرصتی بی نظیر برای سازماندهی فعالین حسینی فضای مجازی
بهره گیری از این بستر در خصوص حرکت عظیم
پیاده روی ده ها میلیونی اربعین حسینی نیز توانسته است نقشی ویژه در احیای این سنت
دینی-چه از منظر تبیینی و چه از نظر تهییجی- داشته باشد. به نظر می رسد سازماندهی
فعالین فضای مجازی برای روایت این حرکت بی نظیر در قالب های مختلف می تواند نتایج
مثبت بسیاری را در بر داشته باشد.
سرگرمی به بهای تمسخر اعتقادات و ارزش ها/ به نام سرگرمی؛ به کام بهره برداری سیاسی
اما آنچه به عنوان آفت کاربست فضای مجازی در ایام عزاداری محرم مشهود است؛ مواردی از تمسخر اعتقادات دینی است. مواردی که بیشتر توسط عده ای دنبال می شود که ظاهرا کارکرد سرگرمی رسانه های نوین را مدنظر دارند اما بررسی ها نشانگر نیت آنها برای استفاده از کارکرد سیاسی و تغییر باورها از طریق رسانه های نوین است. یک بررسی اولیه آماری نشان می دهد بسیاری از صفحات و کاربرانی که طنز و سرگرمی را از بین کارکردهای شبکه های اجتماعی انتخاب و دنبال می کنند؛ در ایام عزاداری محرم همرنگ با عموم افراد در جامعه واقعی از هنجارشکنی خودداری می کنند.
آنچه بیان آن در خصوص دو بحث پیشین-شبهه افکنی ها درباره عزاداری ها و به سخره گرفته شدن اعتقادات مذهبی در ایام محرم- ضروری است تاکید بر لزوم آموزش سواد رسانه ای به کاربران است تا بدین ترتیب مخاطب بتواند محتوای سره را از ناسره تشخیص داده و ناخواسته تحت تاثیر محتوای ناموجه قرار نگیرد.
هیئت از نوع مجازی
یکی از مصادیق ویژه کاربرد ارتباطات نوین و فضای مجازی در عزاداری های محرم هیئت های مجازی هستند. مجموعه ای از افراد –گروه یا جماعت- که در فضایی مجازی به دنبال تولید و به اشتراک گذاشتن محتوای مربوط به عزاداری سیدالشهدا(ع) هستند. اگرچه نمونه های موفق کمی از این مورد وجود دارند اما به نظر می رسد این موارد در سالهای آینده شاهد بلوغ در قالب بوده و رواج بیشتری بیابند.
مجاز در طول واقعیت
برخی معتقد هستند عزاداری های محرم دارای روح جمعی بوده و با ارتباطات نوین که موجب بازگشت به فردیت شده اند، هماهنگی زیادی ندارند. البته این موضوع به عنوان یکی از آسیب های فضای مجازی مورد پذیرش است؛ اما این نکته را نیز باید گفت که رسانه های جدید همچون شبکه های اجتماعی بیشتر از آنکه موجب بازگشت به فردیت شوند، مفهوم جمعیت را تغییر داده و دنیای مجاز را به آن اضافه کرده اند. البته از نگاه دینی جماعت مجازی موضوعی اعتباری و فاقد اصالت است بنابراین کاربرد فضای مجازی در عزاداری های حسینی باید تقویت جماعت های حقیقی باشد. در واقع کارکرد صحیح دینی جماعت های مجازی را باید در طول فضای حقیقی تعریف کرد نه در عرض و در رقابت با آن.
چاقوی دولبه
در مقام جمع بندی باید گفت کاربرد رسانه های ارتباط نوین و فضای مجازی در همه ساحات زندگی امروز افراد و جوامع تعریف می شود و آیین های دینی همچون عزاداری های حسینی نیز شرایط مشابهی دارند. جوامع امروز زیست مجازی را در کنار زندگی حقیقی افراد شاهد هستند و این دو عرصه در هم تنیده شده اند. افزایش کاربران فضای مجازی موجب بروز ویژگی های جدید و تغییر در ساخت جوامع شده اند و جامعه جدیدی را شکل داده اند. مکتب حسینی و آیین های عزاداری نیز در مواجهه با این جامعه جدید تاثیراتی را می پذیرد. این نتایج فرصت های جدیدی را برای توسعه فرهنگ حسینی ایجاد کرده اند. از سوی دیگر برخی تهدیدها نیز متصور است. در واقع این شرایط را می توان به چاقوی دولبه ای تشبیه کرد که باید در کاربست آن آگاهانه و با احتیاط رفتار کرد؛ از نتیجه مثبت آن بهره برده و با تدبیر مناسب آسیب های احتمالی را به حداقل ممکن و صفر رساند.