نگاهی به نظریه وابستگی مخاطبان/ چرا به رسانه وابسته می شویم؟

گروه فرهنگی و اجتماعی؛ در گذشته نفوذ رسانه‌ها به زندگی روزمره چندان زیاد نبود. روزنامه‌ها شاید نخستین رسانه‌هایی بودند که تلاش کردند به طور روزانه با زندگی مردم ارتباط برقرار کنند و مخاطبین آنها احساس وابستگی به این رسانه و اطلاعاتی پیدا کردند که در اختیارشان می‌گذاشت. مطبوعات محصول مهم جامعه‌ صنعتی بودند و با پیشرفت صنعت چاپ توانستند تا حدودی مخاطبین را به اطلاعات خود وابسته کنند. رادیو نیز ابتدا برای مقاصد نظامی به کار گرفته شد اما به مرور توانست به عنوان یک رسانه‌ جمعی جای خود را میان مردم باز کند. تا جایی که در برخی کشورها به عنوان اصلی‌ترین رسانه تا سال های متمادی به کار گرفته می‌شد. با اختراع تلویزیون و راهیابی این رسانه‌ی جمعی به میان خانواده‌ها و همچنین اختراع ماهواره‌ها، رسانه‌ها تأثیر بیشتری بر زندگی روزمره‌ مردم گذاشتند. این تأثیر و وابستگی مخاطبین به تلویزیون تا حدی است که امروزه یکی از اعتیادهای رفتاری در جهان، مسئله اعتیاد به تلویزیون و افراط در استفاده و تماشای آن است.

بال روکیچ و دی فلور دو دانشمندی بودند که با بررسی اتفاقات افتاده در این حوزه، در سال 1976 نظریه‌ای را در باب روابط بین رسانه‌ها، جامعه و مخاطبان بیان کردند که نظریه‌ «وابستگی مخاطبان» نام دارد. آنها معتقد بودند که نظام رسانه، بخشی از ساختار اجتماعی جامعه‌ مدرن شده‌است و این نظام رسانه با افراد، گروه‌ها، سازمان ها و نهادهای اجتماعی دارای روابط است. بر طبق این نظریه، وابستگی افراد به رسانه‌ها از شخصی به شخص دیگر، از گروهی به گروهی دیگر و از فرهنگی به فرهنگ دیگر تفاوت دارد. از آنجا که مخاطبان امروزه نیاز زیادی به کسب اطلاعات دارند و این اطلاعات از طریق رسانه‌های جمعی به دست می‌آید، مخاطب عنصری منفعل و وابسته در مقابل این رسانه‌ها تلقی می‌شود. همه‌ی ما برای مطلع بودن از وقایع اجتماعی پیرامون خودمان یا وقایع مهم اتفاق افتاده در جهان، به سراغ رسانه‌های جمعی می‌رویم و این خود نشان‌دهنده‌ نوعی وابستگی است.

نظریه‌ وابستگی بیان می‌کند که عواملی باعث افزایش یا کاهش وابستگی مخاطبان به رسانه‌ها می‌شود. از جمله‌ی این عوامل افزایش تغییر، تضاد و بی‌نظمی در جامعه است که در این هنگام، میزان وابستگی افراد به رسانه‌ها برای کسب اطلاعات درست و دقیق‌تر افزایش می‌یابد. در زمان بحران‌های اجتماعی از جمله جنگ‌ها می‌توان این وابستگی را مشاهده کرد.

همچنین هر مقدار که تعداد و کارکردهای اطلاعات رسانه‌ای توسط رسانه‌های جمعی بیشتر باشد، این وابستگی بیشتر می‌شود. به طور مثال زمانی شبکه‌های تلویزیونی در ایران کم بود ولی امروزه که تعداد و تنوع برنامه‌های آن بیشتر شده‌است و رقابت آن با شبکه‌های ماهواره‌ای نیز مطرح است، وابستگی مخاطبین افزایش یافته‌است. به علاوه اینکه تنوع برنامه‌های تلویزیونی در سراسر جهان به مرور زمان افزایش چشمگیر یافته و علاوه بر انتقال اخبار، موضوعاتی همچون سرگرمی و غیره نیز به آنها اضافه شده‌است. این افزایش کارکردها نیز منجر به افزایش وابستگی مخاطبان می‌شود.

موضوع دیگر، موضوع دامنه نیاز مخاطبان به رسانه‌هاست. به طور مثال فعالان اقتصادی که باید موضوعات اقتصادی روز را دنبال کنند وابستگی بیشتری به رسانه دارند به نسبت کسانی که به مسائل مختلف جاری بی علاقه هستند.

نظریه وابستگی مخاطبان به رابطه ویژگی‌های روانشناختی افراد و میزان وابستگی آنها به رسانه‌ها نیز تمرکز ویژه‌ای نشان می‌دهد.

نظریه وابستگی مخاطبان و دنیای اینترنت

با پیشرفت های تکنولوژیک و در دسترس قرار گرفتن اینترنت فضای جدیدی برای مخاطبان به منظور کسب اطلاعات ایجاد شد. پایگاه های اینترنتی بسیاری از اوقات، اطلاعات را سریعتر از سایر رسانه‌های جمعی منتشر می‌کردند و همچنین تنوع فراوان اطلاعات و کثرت صداها و جریان‌ها در آن از جمله عواملی بودند که وابستگی مخاطبان به فضای مجازی را بیشتر کردند. افزایش پهنای باند و سرعت اینترنت از دغدغه‌های بسیاری از دولت‌ها شد و خدمات اینترنتی نیز بر این وابستگی افزود. اعتیاد به اینترنت با به وجود آمدن وبلاگ‌ها، سایت‌های سرگرمی، بازی‌های اینترنتی به اوج خود رسید. این موضوع در دوران ما توجه علم روانشناسی را هم به خود جمع کرده‌است؛ چرا که این به عنوان یکی از مهمترین مشکلات نوجوانان در عصر انفجار اطلاعات محسوب می‌شود.

فضای مجازی، وابستگی مخاطبان و آسیب‌ها:

عدم امکان نظارت دقیق

در گذشته‌ها دولت‌ها و نهادهای نظارتی می‌توانستند کنترل و حتی هدایت دقیق‌تری بر محتوای منتشر شده توسط رسانه‌ها داشته باشند. این موضوع حتی درباره‌ ماهواره‌ها که از رسانه‌های جدیدتر هستند، نیز صادق است. وضع قوانین مشخص درباره‌ رسانه‌های جمعی و از طرفی امکان بازخواست مجرمین رسانه‌ای از جمله امکانات نظارتی بر رسانه های سنتی تر است. با این وجود در فضای اینترنت، علاوه بر اینکه در برخی موارد قوانین مشخصی وجود ندارد، امکان نظارت بر این فضا نیز همیشه ممکن نیست. لذا وقتی مخاطبان عمده‌ اطلاعات خود را از فضای مجازی دریافت کنند خود باعث ناهنجاری‌های فراوانی می‌شود.

شایعات و عدم سندیت اطلاعات

روزانه تعداد زیادی از صفحات اینترنتی در فضای مجازی به روزرسانی می‌شوند و این اطلاعات حوزه‌های گسترده‌ای را در می‌گیرند. مشکل اما از جایی آغاز می‌شود که به دلیل گستردگی و تنوع این اطلاعات و کمبود منابع معتبر در این فضا، بسیاری از این اطلاعات سندیت محکمی ندارند. همین امر باعث ترویج باورهای بی‌پایه و یا شایعات روزانه‌ای می‌شود که بر دنیای سیاست، اقتصاد و غیره تأثیرات منفی بسیاری را داشته‌است. وابستگی اطلاعاتی و رسانه‌ای ما به فضای مجازی باعث شده‌است که در بسیاری موارد با اطلاعاتی بدون سند روبرو شویم که اعتماد به آنها زیانهای فراوانی را به دنبال داشته‌است.

اعتیاد اینترنتی

یکی دیگر از آسیب های وابستگی به اینترنت، موضوع اختلال اعتیاد اینترنتی است که بسیاری از جوانان به آن دچار هستند.

اعتياد اينترنتی در واقع گستره‌ای از مشكلات رفتاری و كنترل انگيزه استفاده از اينترنت است. اعتياد اينترنتی به عنوان يك رفتار وسواسی، يا نمودی از انتقال يا بازتاب روابط موضوعی و يا رفع نياز قلمداد می‌شود. این موضوع سبب ناهنجاری‌های اجتماعی نظیر افت تحصیلی، افت شغلی، دوری از فضای خانواده، کم‌خوابی، استرس و غیره می‌شود.

اطلاعات انبوه و سطحی

یکی از تفاوت های اینترنت با کتابخانه، این است که اغلب اطلاعات منتشر شده در فضای اینترنت، مطالب سطحی و بدون سند هستند. بسیاری از دانش‌آموزان و دانشجویان در عصر حاضر برای کسب اطلاع از موضوعات علمی مختلف به فضای مجازی رجوع می‌کنند و این به دلیل وابستگی رسانه‌ای به اینترنت است. در واقع تفاوت مراجعه به کتابخانه برای انجام یک فعالیت علمی تفاوت بسیاری با مراجعه به اینترنت دارد که از اطلاعات انبوه ولی سطحی و گاهی جعلی آکنده است. در نتیجه آسیب وابستگی رسانه‌ای و اطلاعاتی به فضای مجازی، به فضای علمی و پژوهشی نیز وارد شده و از جمله معضلات نظام‌های آموزشی و تربیتی است.

شبکه‌های اجتماعی

شبکه‌های اجتماعی که نقش موثری در دوستیابی دارند و مخاطبین می‌توانند حضور موثرتری در آنها داشته باشند نیز بر وابستگی مخاطبان به رسانه‌ها تا حدود زیادی افزود. آمار بالای عضویت در این شبکه‌ها و نقش موثر آنها در اتفاقات اجتماعی نیز همین موضوع را نشان می‌دهد. در بسیاری از شرایط که رسانه‌های رسمی به پوشش خبری برخی اتفاقات نمی‌پردازند این کاربران شبکه‌های اجتماعی هستند که انتقال اطلاعات را به عهده می‌گیرند. این مسأله آسیب‌هایی داشته‌است که از جمله آنها می‌توان به شکل گیری شایعات در سطح گسترده اشاره کرد. گوشی‌های هوشمند دسترسی به انواع شبکه‌های اجتماعی از قبیل اینستاگرام را آسان‌تر کرد. شبکه هایی که در آنها اطلاعات با سرعت و در حجم وسیعی انتقال می‌یابد. حال اگر شایعه‌ای در این شبکه‌ها به صورت هدفمند یا اتفاقی ساخته شود به سرعت جامعه را فرا می‌گیرد. شایعات تلگرامی که این روزها گریبانگیر جامعه است از این گونه می‌باشد.

به این دلیل که هر کاربری قدرت تولید محتوا را دارد، شبکه‌های اجتماعی از اطلاعات نادرست آکنده است و این خود آسیبی به آگاهی جامعه وارد می‌کند. همچنین انتشار برخی اطلاعات شخصی که برگشت‌ناپذیر و  غیر قابل جبران است، از جمله این آسیب هاست که توسط افراد سودجو مورد استفاده قرار می‌گیرد. مشکلات خانوادگی که بر اثر اعتیاد افراد یا فردی از خانواده به این فضا ایجاد می‌شود یا اختلافاتی که به خاطر روابط پیچیده‌ افراد در این فضاست نیز از آسیب های وابستگی مخاطبین به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی است.

جمع بندی

نظریه‌ی وابستگی مخاطبین با برشمردن عواملی، بیان می‌کند که مخاطبان به رسانه‌های جمعی وابسته هستند و نوعی نقش منفعلانه در برابر سلطه‌ آنها دارند. رسانه‌های مختلف در طول تاریخ با توجه به ظرفیت خود این وابستگی را افزایش داده‌اند. اینترنت به عنوان یک رسانه وابستگی فراوانی را میان مخاطبان و کاربران ایجاد کرده‌است اما با به وجود آمدن شبکه‌های اجتماعی و پیشرفت آنها این وابستگی بیشتر هم شده‌است. وابستگی مردم به گوشی های هوشمند و شبکه‌های اجتماعی آسیب های فراوانی از جمله اعتیاد اینترنتی و مشکلات خانوادگی  ایجاد کرده‌است که از موضوعات مهم جوامع امروزی تلقی می‌شود.