نمادهای فرهنگی چگونه تغییر می کنند؟

مفهوم «نماد» یکی از عناصر مشترک در تعاریف متفاوت از ارتباط و ارتباطات است. هرآنچه که برای دلالت کردن و نمایاندن یک مفهوم به کار می رود و جایگزین قراردادی آن است، نماد نامیده می شود. نمادها تنوع و گستردگی وسیعی دارند و در یک تقسیم بندی کلی می توانند کلامی، ترسیمی یا نمایشی باشند.

ارتباط منهای نماد مساوی صفر

برقراری ارتباط بدون استفاده از نمادها ممکن نیست. برداشت مشترک یا نزدیک از نمادهای مورد استفاده طرفین در یک فراگرد ارتباطی است که تسهیم معانی را ممکن می کند. حتی بر اساس حداقلی ترین نظریات ارتباطی نیز بدون تمسک به نمادها در واقع امکان رمزگذاری و رمزگشایی وجود ندارد و بدین ترتیب پیامی از فرستنده به گیرنده نمی رسد.

جایگاه بنیادین نمادها در ارتباط تا حدی است که تقسیم بندی انواع و مراحل ارتباطات انسانی می تواند بر پایه نمادهای مورد استفاده در آنها انجام شود. انسان اولیه نمادهایی ابتدایی و بیشتر نمایشی را مورد استفاده قرار می داد؛ شکل گیری زبان ها به عنوان قراردادهای کلامی نقطه عطف ارتقای روابط انسانی از مرحله ایما و اشاره به مرحله تکلم با یکدیگر بود. استفاده از خط برای ثبت و انتقال مطالب نیز زمینه شکل گیری ارتباطات مکتوب را ایجاد کرد.

نمادها در ارتباطات جمعی نیز نقشی کلیدی و اساسی دارند. نمادهای قابل استفاده در هر رسانه، روش رمزگذاری و رمزگشایی مخصوص آن، جز ویژگی های اصلی هر رسانه ای به شمار می رود و تاثیری اساسی روی نوع ارتباط شکل گرفته در بستر آن دارد.

تاثیرگذاری نمادها روی ویژگی های رسانه ها یک طرفه نیست و هر رسانه ای نمادهای مخصوص به خود را تولید کرده است؛ تحولات اجتماعی شکل گرفته تحت تاثیر آن رسانه، روی نظام نمادهای ارتباطی جامعه تاثیر گذاشته است.

نظام پویای نمادها

در تکمیل بحث تطور انواع ارتباط بر اساس تفاوت در نمادهای مورد استفاده باید گفت قراردادی بودن نمادها باعث پویایی نظام نمادهای ارتباطی می شود. به عبارتی دیگر هر آنچه بین دو نفر معنی مشابهی داشته باشد؛ تبدیل به یک نماد در فراگرد ارتباطی آن دو فرد می شود.

درباره نمادهای با دامنه کاربرد ارتباطی بیشتر نیز همین طور است. به محض آن که افراد یک جامعه به برداشت معنایی نزدیکی از یک ندا، کلام، شکل و حرکت رسیدند، در واقعا نماد ارتباطی جدیدی بین آنها شکل گرفته که ممکن است در ادامه فراگرد ارتباطی نیز مورد استفاده قرار گیرد.

در واقع به شکل متناوبی نمادهای جدید در لابلای ارتباطات انسانی جوامع شکل می گیرند. در جهت مقابل ممکن است برخی نمادها به علت عدم استفاده طولانی مدت در جوامع انسانی یا جایگزینی نمادهای جدید، کم کم به سمت فراموشی رفته و نهایتا از دایره نمادهای ارتباطی جامعه حذف شود.

زبان به عنوان قرارداد جامعی که مجموعه پرتعداد نمادهای کلامی را شامل می شود؛ اهمیت خاصی در این بحث دارد. نه تنها ارتباطات میان فردی و جمعی بلکه ارتباط درون فردی نیز بر پایه زبان استوار است و این بدین معنا است که تغییر در نمادهای ارتباطی ما ساحت ارتباط ما با خویشتن را نیز تحت تاثیر قرار می دهد.

بنابراین توجه به فرآیند تغییر در نمادهای ارتباطی جوامع بسیار حائز اهمیت بوده و به منزله شناخت سیر تحول در جنس مصالح مورد استفاده در بنای ارتباطی -که عملا همه ساحت های زندگی را شامل می شود- است.

نمادزایی رسانه های جدید

هرکدام از رسانه ها و ابزارهای ارتباطی نمادهای مخصوصی را در بین جامعه مخاطبان خود تولید و به عبارت دیگر نمادهایی جدید را وارد دایره نمادهای ارتباطی جامعه می کند.

شکاف نسلی در نمادهای ارتباطی/ تیشه Like بر ریشه زبان و فرهنگ بومی

رسانه های ارتباطی نوین مانند شبکه های اجتماعی، همانگونه که بستر گسترده تری را برای گذر به جامعه شبکه ای فراهم کردند؛ شوکی به نظام نمادهای ارتباطی جوامع نیز وارد کرده اند. به فراخور ویژگی ها و اقتضائات فضای مجازی و شبکه های اجتماعی، نمادهای جدید بسیاری شکل گرفته است که به ارتباطات بین فردی افراد نیز وارد شدند.

تا حدی که تعبیر زبان مجازی برای توصیف نظام نمادهای ارتباطی نوین هم مطرح شده است. نمادهایی که برخی از آنها این روزها دیگر تنها در ارتباطات نوین کاربرد ندارند و راه خود را در ارتباطات سنتی هم باز کرده اند. نمادی که تا چند سال قبل در کشورمان یک توهین محسوب می شد این روزها برای بخش عمده جوانان در جامعه مفهوم تایید و تحسین دارد. نماد نمایشی قلب که در برخی شبکه های اجتماعی جایگزین لایک است نیز حالتی مشابه دارد؛ این نماد که پیش تر کاربرد خاصی برای ابراز عشق و علاقه داشت با تنزل معنایی کاربردی به معنای تایید کردن پیدا کرد.

فضای مجازی در خدمت پروژه جهانی سازی بر بستر زبان انگلیسی

شاید عجیب برسد که دو کاربر ایرانی که آشنایی شان با زبان انگلیسی در سطح مبتدی است در گفتگوی بجای عبارت شب بخیر مجازی از gn استفاده کنند. این دقیقا دو تاثیر فضای مجازی روی نمادهای ارتباطی را به رخ می کشد. اولی همسان سازی فرهنگی و ارتباطی کاربران جهان با محوریت زبان انگلیسی و دیگری اختصار افراطی.

خلاصه نویسی و جایگزینی تصاویر و شکل ها به جای متن را می توان از جمله خصائصی از ارتباطات نوین و فضای مجازی دانست که نمادهای ارتباطی را تحت تاثیر خود قرار می دهند. شکسته نویسی و کاسته شدن از غنای زبان ملی به دلیل استفاده از واژه های بیگانه و کلمات من درآوردی از دیگر نتایج منفی این ماجرا است.

ایجاد و تعمیق شکاف نسلی و دشوار شدن ارتباط بین والدین و فرزندان به دلیل تفاوت فاحش در نظام نمادهای ارتباطی، حذف خرده فرهنگ ها با غالب شدن نظام نمادی واحد در بین کاربران فضای مجازی، تسری استفاده از این نمادها در زیست جهان واقعی افراد و ضربه شدید به زبان های محلی از نتایج دیگری است که افزایش ضریب نفوذ اینترنت و شبکه های اجتماعی در پی داشته است.

از آینده می ترسم ...

هشداری که این روزها شنیده می شود برای نشان دادن عمق این آسیب ها جالب است: موبایل که آمد، دیدن را به شنیدن فروختیم! تلگرام که آمد، صدا را به کلمه فروختیم! امروز هم واژه را به استیکرها میفروشیم! از آینده می‌ترسم...

ضرورت جایگزین یابی به موقع و بازتولید نمادهای ارتباطی بومی

به نظر می رسد در مواجهه با این شرایط توسط مدیران و نخبگان جامعه اجرایی کردن بعضی از رویکردها ضروری است.

رویکرد نخست مقابله با فراگیر شدن استفاده از نمادهای بیگانه و متزاحم با نظام فرهنگی ما از طریق جایگزین یابی مناسب و نیز پرهیز از رسمیت بخشیدن به نمادهای نامناسب -عدم استفاده از این واژه ها و نمادها در رسانه های رسمی- است.

رویکرد دوم نیز کار تخصصی و عمومی روی اصطلاحات، ضرب المثل ها و نمادهای در حال فراموشی و عناصر ارتباطی فرهنگ بومی و ملی برای ترویج و بکارگیری آنها در بستر فضای ارتباطات نوین است.

تقویت شبکه های اجتماعی داخلی و استفاده کاربران ایرانی از آنها می تواند امکان بستر اجرایی شدن این پیشنهاد را فراهم آورد. این رویکرد یکی از مقتضیات بومی سازی صنعت فضای مجازی در کشور است که بر تطبیق ابزارهای ارتباطی نوین با معیارهای فرهنگی اجتماعی داخل کشور مبتنی است. به عبارتی؛ بدون اصطکاک با ارزش ها و هنجارهای پذیرفته شدن اسلامی-ایرانی قابل شکل گیری است.

نسخه ای فراگیر برای بیماری های مجازی

در نهایت نسخه ای که به طور مشترک بین مشکلات ناشی از  تاثیر استفاده از فضای مجازی و سایر آسیب های مبتلابه قابل تجویز است؛ ارتقای سواد مجازی کاربران به خصوص در نسل کودک و نوجوان است تا کاربران بتوانند ضمن بهره مند شدن از مزایا و فرصت های فضای مجازی از چنین آسیب هایی در امان مانده و نهایتا از چنین مشکلاتی رهایی پیدا کنند.