اخبار جعلی، اخباری ساختگی یا تحریف حقایق محرز هستند که واقعی جلوه کرده و به طور عامدانه درجهت کسب منافعی خاص منتشر می‌شوند.
به گزارش گرداب، عصر فناوری اطلاعات به معنای دسترسی هر فرد به بازه وسیعی از اطلاعات است که به سریع‌ترین صورت ممکن همراه با انواع و اقسام اسناد و تصاویر مربوط به آن در دسترس قرار می‌گیرد. این روند باعث ایجاد مفهومی به نام گردش آزاد اطلاعات شده که هدفش تأمین آگاهی برای همه است. این گردش آزاد اطلاعات از طریق توسعه رسانه‌ها (Media) میسر می‌شود. اما سؤال اینجاست که با این حجم و وسعت دسترسی به اطلاعات و اخبار به‌روز، چرا هنوز انسان به آگاهی واقعی و حقیقت نرسیده است؟! چرا هر روز تلاش بشر برای رسیدن به حقیقت بیشتر می‌شود؟!
در دوران پس از انقلاب دیجیتال و پیچیده شدن روابط انسانی، پیشرفت فناوری و کثرت رسانه‌ها موجبات افزایش اهمیت و اثرگذاری اخبار جعلی را بیش‌ازپیش مهیا و امکان رشد سرطان گونه آن را بر بستر فضای مجازی تسریع کرده است. مضاف آنکه از سال ۲۰۱۶، با راهیابی دونالد ترامپ به کاخ سفید و همچنین برگزاری همه‌پرسی خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا، زنگ هشدار گسترش اخبار جعلی و شایعات با هدف تأثیرگذاری بر سیاست و سرنوشت ملت‌ها به صدا درآمده است.
در سال‌های اخیر، هراس جهانی از همه‌گیر شدن این بیماری اطلاعاتی و رسانه‌ای به حدی بوده که سازمان ملل و اتحادیه اروپا، ضمن هشدار نسبت به رشد و گسترش اخبار جعلی و پیامد‌های ناگوار آن، همگام با بسیاری از کشورها، نهاد‌ها و سازمان‌ها، تمهیداتی را برای مبارزه با آن درنظرگرفته و اجرا کردند. چنین نگرانی‌هایی جدی و بجا هستند، چرا که اخبار جعلی با اختلال در روند گردش اطلاعات و گمراه‌سازی افکارعمومی، نه‌تن‌ها مخاطب را از حق اساسی دسترسی آزاد به اطلاعات درست محروم می‌سازد و امنیت کشورها را به‌طورجدی به خطر می‌اندازد، بلکه در عمل موضوعیت و کارآمدی نظام‌های مردم‌سالار را نشانه می‌گیرد.
ویدئویی پیرامون چگونگی انتشار اخبار جعلی
خبر جعلی و انواع آن
اخبار جعلی، اخباری ساختگی یا تحریف حقایق محرز هستند که واقعی جلوه کرده و به طور عامدانه و مغرضانه به‌منظور جهت‌دهی به افکارعمومی (گمراه کردن یا فریب‌دادن) درجهت کسب منافعی خاص، در قالب‌ها و تکنیک‌های مختلف و در بستر و به یاری انواع رسانه‌ها (به‌خصوص در فضای مجازی) تولید، منتشر و اشتراک‌گذاری می‌شوند. اخبار جعلی در گروه آسیب‌های نوپدید مرتبط با فضای مجازی قابل دسته‌بندی است.
چند سالی است که در پایان هرسال، واژه‌ای به انتخاب جمعی زیادی از کارشناسان حوزه‌های مختلف آن‌هم با درنظرگرفتن بسیاری از متغیرها، چون کثرت تکرار واژه، میزان نقش‌آفرینی واژه در حوزه گفتمانی خودش و … در جایگاه واژه برگزیده سال قرار می‌گیرد. در سال‌های ۲۰۱۵، ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷ به ترتیب واژه‌های «هویت»، «پساحقیقت» و «اخبار جعلی» واژه‌های برگزیده سال بودند و به همین روال، واژه «اطلاعات نادرست» توسط دیکشنری دات کام واژه برگزیده برای سال ۲۰۱۸ لقب گرفت. در تعریف ارائه‌شده از سوی دیکشنری دات کام، اطلاعات نادرست، اطلاعاتی غیر موثق بدون لحاظ‌کردن تعمد در گمراه‌سازی است که توسعه فناوری در حوزه تبادل اطلاعات و ارتباطات رشد این جعلیات را به‌ویژه در فضای مجازی فزاینده نموده است.
جعل تصویر و ایجاد یک نوشته ثابت برای برهم زدن اتحاد دو ملت
در واقع باید بین دو واژه تفکیک قائل شد:
• Misinformation
• Disinformation
طبق تعریف سایت Dictionaray.com، Misinformation به اطلاعات و اخبار غلطی گفته می‌شود که در آن قصد و منظور تعمدیای برای گمراه‌سازی مخاطب وجود ندارد، اخبار و اطلاعاتی روزمره که زائیده اشتباهات انسانی، فراموش‌کاری و چیزی غیر از تعمد ماست.
اما Disinfromation اخبار و اطلاعات غلطی است که با نیت و هدف خاصی، مرتبط با امور سیاسی، اجتماعی و ... یک کشور منتشر می‌شوند.
پساحقیقت؛ خطری به نام عصر اخبار جعلی
طبق نظرسنجی بنیاد ثبت لوید که در زمینه تحقیق پیرامون خطرات جهانی فعال است، از طریق مصاحبه با ۱۵۰ هزار نفر در ۱۴۲ کشور به این نتیجه رسید، ۵۷ درصد از کاربران اینترنت اعتقاد دارند که اخبار جعلی خطرش از کلاهبرداری و اذیت و آزار اینترنتی بیشتر و بزرگ‌تر است. به گفته پروفسور ریچارد کلگ رئیس این بنیاد، گام مهمی که باعث می‌شود جهانی امن‌تر داشته باشیم آن است که بازه و مقدار خطراتی که افراد با آن مواجه می‌شوند و نحوه برخورد افراد با آن خطرات را بفهمیم.
جعل تصویر و انتشار اخبار جعلی
گستردگی اخبار جعلی تا جایی است که حتی فرانسیس فوکویاما نظریه‌پرداز مشهور تمدنی نیز با اشاره به گستردگی انتشار اخبار جعلی در سال‌های اخیر، زمان ظهور جهان پساحقیقت (post trust) را هشدار داده که در آن، منابع اطلاعاتی با مطالب مغایر و مشکوک زیر سؤال می‌روند. البته فوکویاما این را ثمره اینترنت دانسته و بر این باور است که همگرایی نامیمون اینترنت و اخبار جعلی، به قطبی‌شدگی و بی‌اعتمادی در نهاد‌ها و تزلزل در ساختار‌ها می‌انجامد و پیامد‌هایی بسیار مخرب در پیش دارد.
او معتقد است مردم هرچه را در اینترنت می‌خوانند باور می‌کنند و معتبرش می‌دانند چرا که میان تولیدکننده و مصرف‌کننده اطلاعات هیچ واسطی وجود ندارد تا گذشته اخباری که منتشر می‌شوند را اعتبارسنجی کند. به‌عبارت‌دیگر، پساحقیقت وضعیتی است که در آن میزان مقبولیت ادعایی که بر پایه احساسات و عقاید مردم بنا شده، بیشتر از ادعایی است که بر پایه حقیقت و دلایل علمی و منطقی شکل‌گرفته است. 
دانشگاه MIT: اخبار جعلی ۶ برابر سریع‌تر از حقایق در توییتر منتشر می‌شوند!
مطالعات آزمایشگاه رسانه دانشگاه MIT در سال ۲۰۱۸ نتایج بسیار جالب و تعجب برانگیزی داشت:
در شبکه اجتماعی توییتر اخبار جعلی و نادرست، از اخبار درست و حقیقی بسیار زودتر منتشر و پخش می‌شوند، حدود ۶ برابر سریع‌تر و این نه توسط ربات‌ها، بلکه توسط انسان‌ها به وقوع می‌پیوندد. طبق گفته یکی از سه محقق این پروژه:
ما دریافتیم که دروغ به طور قابل‌توجهی سریع‌تر، عمیق‌تر و گسترده‌تر از حقیقت، در همه دسته‌های اطلاعات منتشر می‌شود. علاوه بر این، دانشمندان دریافتند که گسترش اطلاعات نادرست اساساً به دلیل ربات‌هایی نیست که برای انتشار داستان‌های نادرست برنامه‌ریزی شده‌اند؛ بلکه به دلیل بازتوییت مجدد اخبار نادرست توسط افراد، اخبار نادرست سرعت انتشار بیشتری در توییتر دارند.
این مطالعه روش‌های مختلفی برای تعیین کمیت این پدیده ارائه می‌دهد، به‌عنوان‌مثال، احتمال بازتوییت خبر‌های دروغ ۷۰ ٪ بیش از خبر‌های واقعی است. همچنین طبق دیگر نتایج به‌دست‌آمده در این تحقیق، شش برابر بیشتر طول می‌کشد تا داستان‌های واقعی به تعداد ۱۵۰۰ نفر برسد. هنگامی‌که صحبت از آبشار‌های توییتر یا زنجیره‌های شکسته نشده بازتوییت می‌شود، رسیدن اخبار و مطالب دروغ به عمق ۱۰ واحدی، ۲۰ برابر سریع‌تر از اخبار حقیقی و درست است و این اخبار دروغ در هر عمق آبشار توسط افراد بازتوییت می‌شود.
نگرانی جهانی در مورد اخبار نادرست و احتمال تأثیر آن‌ها بر رفاه سیاسی، اقتصادی و اجتماعی باعث شد تا این محققان از سال ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۷ از یک مجموعه داده از آبشار شایعات در توییتر استفاده کنند. حدود ۱۲۶۰۰۰ شایعه توسط ۳ میلیون نفر منتشر شد و خبر‌های دروغین بیشتر از واقعیت به گوش مردم رسید؛ ۱ ٪ برتر خبر‌های دروغین بین ۱۰۰۰ تا ۱۰۰۰۰۰ نفر پخش می‌شوند، درحالی‌که حقیقت به‌ندرت در بیش از ۱۰۰۰ نفر منتشر می‌شود. در این میان میزان تازگی خبر و واکنش‌های عاطفی ممکن است در تفاوت‌های مشاهده شده مؤثر باشد باشند.
هوش مصنوعی و فاجعه اطلاعات جعلی
حال به سراغ برخی از سازوکار‌ها و پیامد‌های تولید اخبار جعلی برویم. با گسترش و ورود هوش مصنوعی به فضای مجازی، عکس‌های جعلی توسط هوش مصنوعی با اهداف مختلف تجاری، سیاسی و... ساخته شده است. به عنوان مثال، بهره‌گیری از عکس ساخته‌شده توسط هوش مصنوعی در پروفایلی در لینکدین، سبب لو رفتن حساب کاربری جعلی شد که کاربر حساب سعی می‌کرد به یاری این عکس، با مقام‌های سابق دولت ایالات متحده و کارشناسان سیاسی ارتباط برقرار کند و به جاسوسی از آن‌ها اقدام کند.
در سایت thispersondoesnotexist.com شما می‌توانید با هر بار Refresh کردن سایت یک تصویر جدید که وجود خارجی ندارد را مشاهده کنید. کیفیت تصاویر به‌قدری بالاست که به لحاظ بصری امکان تشخیص ساختگی بودن و نداشتن وجود خارجی در این تصاویر غیرممکن است. این توانایی هوش مصنوعی در تولید تصاویر صورت انسان‌ها می‌تواند مفهوم هویت در فضای مجازی را به‌صورت کامل از بین ببرد.
دیگر امکان تشخیص یک هویت حقیقی در فضای مجازی از یک هویت خیالی وجود نخواهد داشت و دور از انتظار نیست که در آینده‌ای نزدیک بتوان با میلیون‌ها تصویر از صورت افرادی که حقیقی نیستند، یک گروه را در فضای مجازی ایجاد و از این طریق جنبش‌ها و کمپین‌هایی را علیه یک کشور، یا یک تفکر به راه انداخت. مردم با مشاهده تعداد اعضای بالای چنین کمپین‌هایی، به پیروی از آن‌ها رو آورده و در نهایت می‌توان در امور سیاسی، اجتماعی و اقتصادی یک جامعه و کشور تغییرات بسیار گسترده‌ای را ایجاد کرد. به‌عبارت‌دیگر ایجاد آشوب و هرج‌ومرج گسترده از این طریق بسیار سهل‌الوصول‌تر است.
صاحبان این تصاویر وجود خارجی ندارند و این‌ها زاییده هوش مصنوعی هستند
یکی از نگرانی‌های فعلی، تولید و انتشار ویدئو‌ها و فیلم‌هایی است که از اساس جعلی و ساختگی هستند و با فناوری‌های جدید و هوش مصنوعی ساخته می‌شوند که به آن‌ها دیپ‌فیک (DeepFake) یا جعل عمیق می‌گویند. دیپ‌فیک به فیلم و تصویری اطلاق می‌شود که با نرم‌افزار‌های مبتنی بــر هوش مصنوعی تولید می‌شود؛ از ترکیب تصویر‌های اشخاص روی شخص دیگری در فیلم‌ها و عکس‌ها گرفته تا همگام‌سازی حرکت لب در ادای حروف و کلمات، به شکلی که جعلی بودن آن مشخص نشــود.
شــاید معروف‌ترین نمونه متأخر از فیلم‌های تولیــدی مبتنی بر این روش به همکاری مشــترک جوردن پیل (Jordan Peele) با شرکت رسانه‌ای خبری اینترنتی بازفید (buzzfeed) برگردد که در قالب یک آگهــی، طی آوریل ۲۰۱۸، فیلمی جعلــی از باراک اوباما تولید و در آن مطالبی توهین‌آمیز از ســوی وی خطاب به بنکارسون و ترامپ بیان شــد. این ویدئو به‌خوبی نشان می‌دهد که فناوری مذکور چگونه می‌تواند به طور مثال، در عرصه رقابت‌های انتخاباتی برای تخریب رقیب سیاسی به کار برود یا حتی حمله نظامی به یک دولت خارجی را رقم بزند و سپس توجیه کند. از فناوری دیپ‌فیک برای تخریب اصحاب رســانه و خبرنگاران نیز بهره برده شــده که مثال آن مربوط است به نوامبر ۲۰۱۸ در جلوگیری از ورود جیم آگوستا (Jim Acosta)، خبرنگار CNN، به نشست‌های خبری ترامپ در کاخ سفید. فیلمی جعلی دســتاویز این بهانه‌جویی قرار گرفت. در ویدئوی ذیل، گزارش درگیری ترامپ با این خبرنگار را می‌توانید مشاهده کنید.
با این وجود، الگوریتم‌هایی بــرای تشــخیص دیپ‌فیک‌ها وجود دارند که خوشبختانه پژوهشگران به‌واسطه آن‌ها راه‌کار‌هایی برای تشخیص فیلم، عکس و اصوات جعلی یافته‌اند. سرویس‌هایی همچون Google Images و TinEye از این الگوریتم‌ها برای راستی‌آزمایی تصاویر استفاده می‌کنند. علاوه بر این، بهره‌مندی از نرم‌افزار‌های ویرایش ویدئویی برای مشــاهده فریم به فریم فیلم‌ها به‌منظور بررسی و تشخیص دقیق چگونگی باز و بسته شدن چشم‌ها، حرکات اطراف دهان و لب، اوج و فرود و لحن صدا، نور و سایه و حرکات طبیعی و غیرطبیعی اندام‌ها به تشخیص ویدئو‌های دیپ‌فیک کمک می‌کند.
در این جا نمونه‌ای از دیپ‌فیک باراک اوباما و پوتین، رؤسای جمهوری آمریکا و روسیه را می‌توانید مشاهده کنید.
جنبش ضد اخبار کذب Cross Check
در نمونه دیگر که یک جریان گسترده علیه تولید و انتشار اخبار جعلی با مقاصد خاص سیاسی است، تیشپو تیشابالالا (Tshepo Tshabalala)، روزنامه‌نگار آفریقایی ساکن انگلستان، و پروفسور چرین جورج (Prof. Cherian George)، استاد مطالعات رسانه در دانشگاه Hong Kong Baptist، از نقش اخبار جعلی و اطلاعات نادرست در روند و نتیجه انتخابات عمومی بیش از ۱۳ کشور آفریقایی، همچنین هند و اندونزی، در سال ۲۰۱۹ پرده برداشته‌اند.
تیشابالالا در مقاله خود به بیش از ۵۰ خبرنگار از ۱۶ سازمان رسانه‌ای در نیجریه اشاره کرده است که با راه‌اندازی پروژه‌ای به نام Cross Check از سال ۲۰۱۸، مبارزه خود را با گردش اطلاعات نادرست در بستر رسانه‌ای این کشور، برای جلوگیری از اثرگذاری بر انتخابات در سال ۲۰۱۹ میلادی به راه انداختند. او می‌گوید: «برنامه» مذکور، تولید و نشر و بازنشر محتوا از طریق رسانه‌های گوناگون این کشور را با تأکید بر رسانه‌های اجتماعی مورد تحقیق، بررسی و اعتبارسنجی قرار می‌دهد.
اهمیت چنین اقداماتی هنگامی آشکارتر می‌شوند که بدانیم فیسبوک در همان سال مجموعه‌ای از اکانت‌ها، صفحه‌ها و گروه‌های فیسبوکی و اینستاگرامی را که با هدف تأثیر بر انتخابات کشور‌های آفریقایی ساخته شده بودند، بسته است. طبق اعلام فیسبوک این اکانت‌های جعلی مرتبط با رژیم صهیونیستی بوده و از سال ۲۰۱۲ معادل ۸۱۲ هزار دلار صرفاً برای تبلیغات در فیسبوک هزینه کرده بودند. این روزنامه‌نگار آفریقایی در بخشی دیگر از مطلب خود به برنامه «آفریقا چک» نیز اشاره و بیان می‌کند: با وجود اینکه این برنامه با سازمان‌های خبری همکاری ندارد، اما به طور مستقل و با هدف پاسخ‌گو کردن حاکمان کشور‌های نیجریه، آفریقای جنوبی و کنیا بابت آنچه در عرصه عمومی مطرح می‌کنند، بخشی را برای رصد وعده انتخاباتی دولتمردان این سه کشور راه‌اندازی کرده است. جورج نیز در یادداشتی جداگانه، با این ادعا که کشور‌های هند و اندونزی جزو بزرگ‌ترین کشور‌های دارای نظام حکومتی مردم‌سالار در دنیا محسوب می‌شوند، انتخابات سال ۲۰۱۹ میلادی را تلاشی برای به شکست کشاندن سیاست‌های هویتی مبتنی بر اطلاعات نادرست و تبلیغات نفرت‌پراکن علیه رنگ، نژاد، مذهب، قومیت و جنسیت خطاب می‌کند.
جمع‌بندی
سؤال اینجاست چرا بازار این شایعات و اخبار جعلی پررونق است؟ چرا مخاطبان باور می‌کنند؟!
در حوزه علوم شناختی، پژوهش‌های بسیاری نشان داده‌اند که آشنایی پیشین با یک گزاره می‌تواند باعث شود تا افراد آن گزاره را درست بدانند؛ پدیده‌ای که آن را اثر حقیقت خیالی (Illusory Truth Effect) نامیده‌اند. تکرار یک گزاره می‌تواند احتمال درست بودن آن را افزایش دهد. البته خبر‌ها باید تا اندازه‌ای پذیرفتنی باشند که رویارویی پیشین (آشنایی) بتواند آن‌ها را باورپذیر کند. هر جا که نمی‌توان با نگاه به دانش و منطق و تجربه، درستی یا نادرستی یک سخن را بررسی کرد، اثر حقیقت خیالی از راه می‌رسد.
ایجاد اینفوگرافی مربوط به یک نظرسنجی جعلی
امروزه یکی از راه‌های اصلی انتشار اخبار جعلی چه از نوع misinformation و چه Disinformation استفاده از افراد معروف و پرطرفدار به نام سلبریتی‌ها هستند. سلبریتی‌ها با ورود به‌تمامی موضوعات روز کشور و ارائه مطالب غیرکارشناسی باعث می‌شوند یک خبر جعلی به طرز باورنکردنی‌ای گسترش یابد و مورد پذیرش عمومی واقع گردد.
اما در روزگار ما هر روز یک خبر و یک داستان مهیج سیاسی، اقتصادی، اجتماعی که باطنی جز کذب و دروغ ندارد منتشر می‌شود. نمونه‌های داخلی و خارجی به‌وفور موجود است، خارجی مانند خبر افشای اطلاعات ایمیل شخصی هیلاری کلینتون و ارتباط وی با سردار شهید حاج قاسم سلیمانی، نمونه داخلی مانند خبر اختلاس‌هایی با رقم‌های فراتر از کل حجم اقتصاد کشور. اما آنچه در این میان مهم است و به‌عنوان تنها راه‌حل و درمان اصلی این معضل و خطر بزرگ پیش روی ماست افزایش سواد رسانه و عدم اعتماد کامل به هر خبری است که به دست ما می‌رسد.
_____________________
- منابع:
https://rasaneh.farhang.gov.ir/ershad_content/media/image/۲۰۱۹/۱۲/۹۲۳۹۵۳_orig.pdf
https://fa.shafaqna.com/news/۶۷۱۵۰۴/
https://www.dictionary.com/e/misinformation-vs-disinformation-get-informed-on-the-difference/
Lloyd’s Register Foundation
https://wrp.lrfoundation.org.uk/
https://cisomag.eccouncil.org/find-the-fake-disinformation-cited-as-biggest-cybercrime-concern/
https://news.mit.edu/۲۰۱۸/study-twitter-false-news-travels-faster-true-stories-۰۳۰۸
https://science.sciencemag.org/content/۳۵۹/۶۳۸۰/۱۱۴۶
https://www.theverge.com/tldr/۲۰۱۸/۴/۱۷/۱۷۲۴۷۳۳۴/ai-fake-news-video-barack-obama-jordan-peele-buzzfeed
https://www.cnbc.com/۲۰۱۸/۱۱/۰۸/white-house-bans-cnn-reporter-jim-acosta-after-a-confrontation-with-trump-.html
https://crosschecknigeria.org
https://www.niemanlab.org/۲۰۱۹/۰۱/۲۰۱۹-a-year-when-fake-news-gets-intimate-and-everyone-disagrees-on-everything/
https://www.niemanlab.org/۲۰۱۸/۱۲/ahead-of-african-elections-unlock-partnerships-%۲۰with-fact-checkers
http://www.niemanlab.org/۲۰۱۹/۰۱/fake-news-wins-in-asia
https://shop.ballwatch.ch/en/marinegmtgr?gclid=EAIaIQobChMIjoX۸۳vnL۷AIVEE۲PCh۱ZLAUEEAEYASAAEgJQIPD_BwE
