قانون‌گذاری‌های مرتبط با خریدوفروش ارز‌های رمزنگاری شده در ایران از اوایل سال ۱۳۹۷ آغاز شد. پیش از این تاریخ، قانون مشخصی برای مبادله رمزارزها وجود نداشت و به همین دلیل، مانعی برای خریدوفروش بر سر راه نبود.
به گزارش گرداب، پس از بررسی وضعیت قانون‌گذاری رمزارزها در اروپا و پس از آن در آسیا، در این مقاله ما به بررسی وضعیت قانون‌گذاری رمزارزها در ایران می‌پردازیم و آن را مورد نقد و واکاوی قرار می‌دهیم.
روند قانون‌گذاری رمزارزها در ایران
قانون‌گذاری‌های مرتبط با خریدوفروش ارز‌های رمزنگاری شده در ایران از اوایل سال ۱۳۹۷ آغاز شد. پیش از این تاریخ، قانون مشخصی برای مبادله رمزارزها وجود نداشت و به همین دلیل، مانعی برای خریدوفروش بر سر راه نبود. در اردیبهشت‌ماه سال ۹۷، بانک مرکزی ایران طی یک بیانیه، خریدوفروش رمزارزها را در ایران ممنوع اعلام کرد. این اعلامیه به شرح زیر بیان شده بود:
«ازآن‌جایی‌که ماهیت ارز‌های مجازی، این ارزها را به ابزاری برای پول‌شویی، تأمین مالی تروریسم و به طور کلی جابه‌جایی پول بین مجرمان تبدیل می‌کند، ممنوعیت به‌کارگیری این ارزها به بانک‌ها ابلاغ شده است.»
البته این قانون تا حد زیادی بلااستفاده به نظر می‌رسید؛ چرا که تراکنش‌های ارز‌های رمزنگاری شده بر بستر بانک خاصی انجام نمی‌شوند و در نتیجه، این ابلاغیه ممنوعیت باعث ایجاد مانعی برای افراد فعال در این حوزه نشد.
کمی بعد و در شهریورماه ۹۷، رئیس مرکز توسعه تجارت الکترونیک اعلام کرد:
«سایت‌های فروش اینترنتی رمزارز شناسایی می‌شوند.»
ازآن‌جایی که چند ماه قبل از این تاریخ، خریدوفروش رمزارز در ایران ممنوع اعلام شده بود، شنیدن چنین خبری منطقی به نظر می‌رسید. منظور از سایت‌های فروش اینترنتی رمزارز، همان صرافی‌ها و فروشگاه‌های انگشت شماری بودند که در آن زمان فعالیت می‌کردند. این مقام مسئول هم‌چنین اعلام کرده بود:
«باتوجه به این‌که رمزارزها پشتوانه خاصی ندارند، ممکن است دچار فراز و نشیب‌های قیمتی در تبادلات مالی شوند و این امر ریسک بالایی را متوجه معاملات می‌کند.»
چیزی که این ابلاغیه مشخص می‌کرد، این بود که حتی مسئولان تصمیم‌گیرنده برای این حوزه نیز آشنایی کافی با مبانی ارز‌های رمزنگاری شده و فناوری بلاکچین و سازوکار این تکنولوژی نداشتند و صرفا به دلیل بدون پشتوانه بودن ارز‌های رمزنگاری شده، خریدوفروش آن‌ها را ممنوع اعلام کرده بودند.
در شهریور همان سال، خبر دیگری درباره مبادلات ارز‌های رمزنگاری شده در ایران منتشر شد. این بار عضو هیئت‌رئیسه کمیسیون اقتصادی مجلس اعلام کرد:
«زیرساخت استفاده از رمزارزها در کشور فراهم نیست و در نتیجه داشتن صرافی ارز‌های رمزنگاری شده در ایران به صلاح اقتصاد کشور نیست.»
این مقام مسئول هم‌چنین اعلام کرده بود:
«ازآن‌جایی‌که خریدوفروش ارز‌های مجازی در حال حاضر از بستر و پشتوانه خاصی برخوردار نیست و نظارتی در این رابطه وجود ندارد، اشخاصی که اقدام به معامله رمزارزها می‌کنند، وارد کار پرریسکی شده‌اند.»
بانک مرکزی ایران بالاخره قوانین مربوط به حوزه رمزارزها را منتشر کرد
بانک مرکزی ایران
در بهمن‌ماه ۱۳۹۷ و کم‌تر از یک سال پس از غیرقانونی اعلام شدن خریدوفروش ارز‌های رمزنگاری شده در ایران، بانک مرکزی قوانینی را برای فعالیت در این حوزه در ایران منتشر کرد. به طور کلی، مواردی که در سند منتشر شده از سوی بانک مرکزی مطرح شده بود، به شرح زیر است:
۱. استفاده از ارز‌های رمزنگاری شده به عنوان یک روش پرداخت در داخل کشور ممنوع است.
۲. صدور و انتشار ارز‌های رمزنگاری شده در اختیار توسعه‌دهندگان هر رمزارز است و بانک مرکزی در این زمینه هیچ نقش و مسئولیتی ندارد.
۳. خریدوفروش و تبادل ارز‌های رمزنگاری شده تنها در صرافی‌هایی امکان‌پذیر است که مقررات آن‌ها در بخش الزامات عمومی صرافی‌ها آورده شده است. (الزامات عمومی صرافی‌ها در همان سند منتشر شده بود.)
۴. توسعه کیف پول‌های ارز‌های رمزنگاری شده با در نظر گرفتن مقررات بخش کیف پول رمزارزی، برای اشخاص حقیقی و حقوقی بلامانع است. (مقررات مربوط به کیف پول‌های رمزارزی در همان سند منتشر شده بود.)
طبق قوانین منتشر شده توسط بانک مرکزی، خریدوفروش ارز‌های رمزنگاری شده در ایران و به وسیله صرافی‌های ایرانی، دیگر فعالیتی غیرقانونی به‌حساب نمی‌آمد. اما طبق این سند استفاده از رمزارزها به عنوان یک نوع روش پرداخت، غیرقانونی است.
در سوم خرداد ۱۴۰۰، رئیس جمهور دکتر حسن روحانی در پاسخ به درخواست رئیس مجلس برای توقف درگاه‌های پرداخت صرافی‌های ارز دیجیتال در ایران، در بیانیه‌ای اعلام کرد که بانک مرکزی مانع این مسدودیت شود. این دستور خطاب به رئیس کل بانک مرکزی در رابطه با عدم انسداد درگاه‌های رمزارز منتشر شد که در آن ذکر شده است: «با توجه به درخواست بیش از ۶۰ هزار نفر از معامله‌گران و کسب‌وکار‌های تبادل رمزارز جهت جلوگیری از مسدودسازی درگاه‌های پرداخت اینترنتی، اقدامات لازم انجام شود.»
رئیس مجلس، دکتر قالیباف، تاکید کرده بود: «بانک مرکزی به عنوان متولی اصلی حوزه نظام پولی در اسرع وقت ضمن ارائه برآورد قابل اتکا از آینده این فناوری و اثر آن بر اقتصاد و به ویژه نظام پولی و مبادلات کشور، مقررات لازم را برای فعالیت در مبادلات رمزارزها تدوین و نسبت به نظام‌مند کردن فعالیت رمزارزها اقدام کند.» رئیس مجلس ایران هم‌چنین مسئولیت ضرر و زیان مردم را به دلیل فقدان قواعد مشخص در این حوزه به عهده بانک مرکزی گذاشت و افزود: «تا آن زمان در صورت متضرر شدن مردم به واسطه وجود درگاه‌های پرداخت دارای مجوز از بانک مرکزی در این سایت‌ها، بانک مرکزی باید پاسخ‌گو باشد.».
اما دکتر همتی با رد درخواست دکتر قالیباف در رابطه با موضوع انسداد درگاه‌های رمزارز بیان کرد: «بانک مرکزی تا زمان ترسیم نقشه راه مذکور از انجام هراقدام شتاب‌زده‌ای که این روز‌ها شایع شده است، خودداری می‌کند.»
پیش از این جدال میان دولت و مجلس، شرکت خدمات پرداخت شاپرک در ۱۲ اسفند ۹۹ با صدور بخشنامه‌ای به شرکت‌های پرداخت‌یار دستور داد که برای قطع خدمات پرداخت الکترونیک به پذیرندگان پشتیبانی‌شده که کالا و خدماتی مغایر با قوانین جمهوری اسلامی ایران و بانک مرکزی ارائه می‌کنند، اقدام کنند. وب‌سایت‌های ارائه‌دهنده خدمات خریدوفروش ارز‌های دیجیتال یکی از انواع کسب‌وکار‌های مذکور هستند.
اما درحال حاضر، نه تنها درگاه‌های تبادل رمزارز در ایران مسدود نشدند بلکه رئیس جمهور روحانی با حمایت از بانک مرکزی خواستار جلوگیری ازمسدود شدن درگاه‌های پرداخت اینترنتی شده است.
مصادیق قاچاق ارز تعیین شد
اواخر اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۹۹، مجلس شورای اسلامی مصادیق قاچاق رمزارزها را به شرح زیر تعیین کرد:
تمامی رمزارزها در حکم ارز، موضوع قانون قاچاق ارز هستند و جرائم، تخلفات، ضمانت اجرا‌ها و نیز تمامی احکام و مقررات مربوط به ارز در این قانون در مورد آن‌ها نیز اجرا می‌شود.
به دنبال این موضوع پور ابراهیمی، عضو کمیسیون اقتصادی مجلس دهم، پیرامون مصوبه اخیر مجلس در رابطه با اصلاح قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز، بیان کرد:
«امروز باقی‌مانده بخش‌های اصلاحیه قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز در صحن علنی مجلس به تصویب رسید و یکی از بند‌های ذیل این اصلاحیه در خصوص ضوابط و مقررات رمزارزها بود. یکی از نکات قابل تأمل این قانون، آن است که تمامی قوانین و مقررات مرتبط با ارز‌های سنتی، برای رمزارزها نیز قابل اجراست و رمزارزها نیز به صورت قانونی مورد معاملات اقتصادی قرار می‌گیرند. هم‌اکنون هر نوع فعالیت در خصوص کالا‌های قاچاق در فضای مجازی ممنوع است. تبلیغ، ارائه بیمه‌نامه و ضمانت بانکی برای این کالا‌ها در فضای مجازی پیگرد قانونی دارد که همه این قوانین برای رمزارزها نیز اجرا خواهد شد.»
وضعیت قانونی استخراج ارز‌های رمزنگاری شده در ایران
استخراج رمزارزها بدون دریافت مجوز از وزارت صنعت، معدن و تجارت (صمت) غیرمجاز اعلام شده است. استخراج هر رمزارزی در ایران قانونی است، اما برای انجام عملیات ماینینگ باید از وزارت صمت مجوز اخذ نمود. هم‌چنین وزارت نیرو در رابطه با تأمین برق موردنیاز مراکز ماینینگ دستورالعمل مفصلی را تدوین نموده است. وزیر نیرو اعلام کرده است که شرکت‌هایی که از نظر قانونی مجوز تأسیس ماینینگ را داشته باشند، طبق مصوبه دولت و شرکت توانیر به آن‌ها مجوز استفاده از انشعاب برق داده می‌شود. او هم‌چنین طی اعلان رسمی اذعان نمود، دارندگان دستگاه‌های ماینینگ که دارای مجوز راه‌اندازی هستند، می‌توانند مطابق با مقررات تعیین شده در ساعت‌ها و روز‌هایی که مجاز است، از برق شبکه برای کار خود استفاده نمایند. در این راستا اگر افرادی، روند قانونی را دنبال نکنند، طبق مقررات قانونی با آن‌ها برخورد می‌شود.
استخراج رمزارزها از طریق دستگاه‌های مخصوصی انجام می‌شود که این دستگاه‌ها غالباً وارداتی هستند. تا پیش از تیرماه ۹۸، اداره گمرک ایران، واردات دستگاه‌های استخراج را ممنوع کرده بود و این دستگاه‌ها عمدتا به‌صورت قاچاق وارد کشور می‌شدند. همین باعث شده بود که اداره گمرک مطابق قوانین، حق ضبط و توقیف این دستگاه‌ها را داشته باشد.
اکنون امکان واردات دستگاه‌های استخراج به ایران وجود دارد، اما طبق گفته معاون گمرک، برای ترخیص دستگاه‌های استخراج نیز اخذ مجوز از وزارت صمت ضروری است.
در رابطه با آن دسته از دستگاه‌های استخراجی که قبلاً برچسب قاچاق خورده یا توقیف شده‌اند، طبق اعلام انجمن بلاکچین ایران، افراد می‌توانند با خوداظهاری و پرداخت عوارض و جریمه دستگاه‌ها، نسبت به آزادسازی آن‌ها اقدام کنند.
اقدامی توسط بانک مرکزی ایران و وزارت نیرو پیشنهاد شده است که طبق آن استخراج‌کنندگان ارز مجاز، مجوز دارند سکه‌هایی که استخراج می‌کنند را به طور مستقیم به بانک مرکزی ایران بفروشند.
بانک مرکزی هم‌چنین اعلام کرد: «وزارت نیرو وظیفه دارد تا سقفی برای خروجی واحد‌های رمزارز مجاز در رابطه با موضوع انرژی مصرفی هر واحد تعیین کند. تولید استخراج‌کنندگان، نباید از مقدار سقف تعیین‌شده فراتر رود.»
خبرگزاری Presstv، شبکه خبری و مستند دولتی ایرانی وابسته به صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران، توضیح داد: «استخراج‌کنندگان، قرار است ارز دیجیتال اصلی را مستقیما و در حد مجاز به کانال‌های معرفی شده توسط بانک مرکزی تأمین کنند. سقف قانونی مقدار ارز دیجیتال برای هر استخراج‌کننده با توجه به سطح انرژی یارانه‌ای مورد استفاده برای استخراج و براساس دستورالعمل‌های منتشر شده توسط وزارت نیرو تعیین می‌شود.»
طبق آخرین مصوبه‌هایی که درسال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ در حوزه استخراج رمزارز منتشر شد، ماینر‌ها موظف هستند به موارد زیر پایبند باشند:
رمزارز‌های استخراج شده براساس مجوز‌های صادره صرفا برای تأمین ارز واردات کشور و براساس مقرراتی که بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران تعیین می‌کند، قابل مبادله خواهند بود. استخراج‌کنندگان باید رمزارز دست اول تولید شده را تا سقف مجاز و به صورت مستقیم (بدون واسطه) به کانال‌های معرفی شده توسط بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران عرضه نمایند. سقف مجاز رمزارز استخراج شده و قابل مبادله توسط هر واحد استخراج کننده، براساس میزان انرژی مصرف شده توسط آن واحد، طبق دستورالعملی که توسط وزارت نیرو تدوین می‌شود، تعیین و به صورت دوره‌ای به بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران اعلام می‌گردد.
هم‌چنین، صدور یا اصلاح جواز تاسیس یا پروانه بهره‌برداری برای استخراج رمزارز در محل واحد‌های موجود اعم از داخل یا خارج از شهرک‌ها و نواحی صنعتی مجاز است. حداقل توان مصرفی مجاز برای صدور مجوز استخراج رمزارز از ۲۵۰ کیلووات به ۱۰۰ کیلووات کاهش می‌یابد.
استفاده از ارز دیجیتال برای دور زدن تحریم‌ها
بانک مرکزی جمهوری اسلامی در سال ۱۴۰۰ قوانین و دستورالعمل‌هایی برای استفاده از رمزارزها به جهت واردات برخی کالا‌ها وضع کرد که ظاهرا یکی از انگیزه‌های آن دور زدن تحریم‌های بانکی و مالی آمریکا بوده است.
یکی از اعضای شورای عالی کانون صرافان در این رابطه می‌گوید: «باید توجه داشته باشیم که ارز‌های دیجیتال به جهت سرعت بالا، هزینه پایین و غیرقابل رصد بودن، مزایای بسیار زیادی برای دور زدن تحریم‌ها دارند و می‌توانند در این زمینه بسیار کارگشا باشند.»
در یکی از جدیدترین اظهارنظر‌ها در این زمینه، علیرضا هادی، مدیرکل دفتر سرمایه‌گذاری و امور طرح‌های وزارت صنعت، معدن و تجارت، این‌گونه بیان کرده است که هدایت فعالیت‌های ماینینگ از کانال‌های غیررسمی به سمت اقدامات رسمی، می‌تواند برخی نیاز‌های خرد ارزی کشور را پوشش دهد و در مقابله با تحریم‌ها مؤثر باشد.
نظر مراجع تقلید درباره حکم شرعی رمزارزها
استفتائاتی از برخی مراجع عظام تقلید پیرامون حکم شرعی استفاده از ارز‌های رمزنگاری شده در معاملات، صورت‌گرفته که نتیجه آن به شرح زیر است:
به طورکلی نظرات علمای مختلف در رابطه با حکم شرعی رمزارزها را می‌توان در سه دسته بدون نظر، مخالف یا موافق با ذکر دلیل و موافق یا مخالف بدون ذکر دلیل، طبقه‌بندی کرد. آن چه که مهم است این است که همان‌طور که اشاره شد، باید به تفکیک حوزه و هم‌چنین باتوجه به کارکرد رمزارزها نسبت به ارائه حکم شرعی در مورد آن‌ها اقدام کرد. در ادامه به نظرات برخی از مراجع عظام تقلید اشاره خواهیم کرد:
آیت‌الله خامنه‌ای
سؤال: حکم معاملات رمزارزها چیست؟
پاسخ: حکم تولید و خرید و فروش ارز دیجیتال، تابع قوانین و مقررات نظام جمهوری اسلامی ایران است.
مقام معظم رهبری تا چندین ماه اخیر در این زمینه فتوا صادر نکرده بودند، اما این موضوع دلیل بر شرعی بودن این معاملات رمزارزها نبود. درنهایت، ایشان پاسخی مبنی بر شرعی بودن این معاملات تحت نظارت قوانین جمهوری اسلامی ایران ارائه دادند.
آیت‌الله مکارم شیرازی
سؤال: حکم معاملات رمزارزها چیست؟
پاسخ: باتوجه به ابهامات بسیاری که رمزارزها دارند، معامله آن‌ها اشکال دارد.
آیت‌الله نوری همدانی
سؤال: حکم معاملات رمزارزها چیست؟
پاسخ: ورود به این معاملات اشکال دارد.
آیت‌الله وحید خراسانی
سؤال: حکم معاملات رمزارزها چیست؟
پاسخ: خریدوفروش آن‌ها باطل است.
آیت‌الله صافی گلپایگانی
سؤال: حکم معاملات رمزارزها چیست؟
پاسخ: حرام و اکل مال به باطل است. والله العالم.
آیت‌الله هاشمی شاهرودی
سؤال: حکم معاملات رمزارزها چیست؟
پاسخ: باتوجه به ابهامات فراوانی که این نوع معامله دارد، استفاده از این پول جایز نیست.
آیت‌الله شبیری زنجانی
سؤال: حکم معاملات رمزارزها چیست؟
پاسخ: چنان چه استفاده از این‌گونه ارزها نوعا مفسده اقتصادی داشته و یا خلاف قانون باشد، خریدوفروش آن اشکال دارد.
__________________________________
منابع:
https://loc.gov/law/help/cryptocurrency/iran.php
https://i1.wp.com/www.middleeastmonitor.com/wp-content/uploads/2018/03/iranian-central-bank.jpg?resize=1200%2C797&quality=85&strip=all&zoom=1&ssl=1
https://www.aljazeera.com/economy/2019/1/29/irans-central-bank-issues-draft-rules-on-cryptocurrency
https://www.coindesk.com/irans-crypto-regulations-whats-happening-behind-closed-doors
https://farsi.alarabiya.net/iran/2021/05/24/%D8%AC%D8%AF%D8%A7%D9%84-%D9%85%D8%AC%D9%84%D8%B3-%D9%88-%D8%AF%D9%88%D9%84%D8%AA-%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%D8%AF%D8%B1%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D8%B1%D8%B2-%D8%AF%DB%8C%D8%AC%DB%8C%D8%AA%D8%A7%D9%84%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86
https://www.mehrnews.com/news/4928223/%D9%85%D8%B5%D8%A7%D8%AF%DB%8C%D9%82-%D9%82%D8%A7%DA%86%D8%A7%D9%82-%D8%A7%D8%B1%D8%B2-%D8%AA%D8%B9%DB%8C%DB%8C%D9%86-%D8%B4%D8%AF-%D8%B1%D9%85%D8%B2-%D8%A7%D8%B1%D8%B2%D9%87%D8%A7-%D9%86%DB%8C%D8%B2-%D8%B4%D8%A7%D9%85%D9%84-%D8%A7%DB%8C%D9%86-%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86-%D9%87%D8%B3%D8%AA%D9%86%D8%AF
https://cointelegraph.com/news/new-iranian-law-government-will-not-recognize-crypto-related-trade
https://www.loc.gov/law/help/cryptocurrency/iran.php
https://www.dw.com/fa-ir/%D8%AE%D8%B1%D9%88%D8%AC-%D9%87%D8%B2%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%85%DB%8C%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D8%AF-%D8%AA%D9%88%D9%85%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B2-%D8%A8%D9%88%D8%B1%D8%B3-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%AE%D8%B1%DB%8C%D8%AF-%D8%B1%D9%85%D8%B2%D8%A7%D8%B1%D8%B2/a-57416051
https://tejaratnews.com/startup/%D8%B1%D9%85%D8%B2-%D8%A7%D8%B1%D8%B2-%D9%85%D9%84%DB%8C
https://dotic.ir/news/7734https://iranblockchain.org/wp-content/uploads/2021/04/%D8%A7%D8%B5%D9%84%D8%A7%D8%AD%DB%8C%D9%87-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D9%84-%D8%B1%D9%85%D8%B2%D8%A7%D8%B1%D8%B2-%D8%A8%D9%87%D8%A8%D9%88%D8%AF-%D9%81%D8%B6%D8%A7%DB%8C-%DA%A9%D8%B3%D8%A8-%D9%88-%DA%A9%D8%A7%D8%B1.pdf
https://sekebazar.ir/%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86-%D8%AC%D8%AF%DB%8C%D8%AF-%D8%B1%D9%85%D8%B2%D8%A7%D8%B1%D8%B2-%D9%87%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%8C%D8%AA-%DA%A9%D9%88%DB%8C%D9%86/
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/8e/Ali_Khamenei_delivers_Nowruz_message_021%29.jpg
https://bit.ly/37hNRkb
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c7/Mahmoud_Hashemi_Shahroudi011_%282%29.jpg
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/29/Grand_Ayatollah_Mousa_Zanjani_5_%28cropped%29.jpg
http://vasael.ir/0003se
