امروزه با گسترش چشم‌گیر فضای مجازی و فراگیر شدن استفاده از شبکه‌های اجتماعی و ارتباطی در میان مردم، افراد جامعه در معرض یک بارش اطلاعاتی وسیع قرارگرفته‌اند که خواسته یا ناخواسته با آن برخورد دارند.
به گزارش گرداب، یکی از مباحث جدی در این فضا که نیازمند توجه است، تولید محتوا یا شیوهٔ برخورد و استفادهٔ کاربردی از محتوا‌های ارائه‌شده در شبکه‌های اجتماعی است. کاربران بر اساس نوع برخورد با
اطلاعاتی که در فضای مجازی قابل‌دسترسی است، به دو دسته تقسیم می‌شوند:
۱. مخاطب مصرف‌گرا و منفعل
۲. در برابر مخاطب فعال و تحلیل‌گر.
مخاطب مصرف‌گرا کیست؟
شاید بار‌ها با این مسئله مواجه شده باشید که در کانال یا پیجی عضو باشید و افراد آن گروه پیام‌های مشابهی را در آن گروه به‌اشتراک می‌گذارند. آری! برخی از افراد در فضای مجازی همه زحمتشان در چند حرکت خلاصه می‌شود: ۱. پیامی را کپی کنند ۲. آن پیام را در گروهی دیگر بازنشر کنند؛ همین! ما به این افراد مخاطبان مصرف‌گرا یا منفعل در فضای مجازی می‌گوییم.
مخاطبان مصرف‌گرا آن دسته از مخاطبانی هستند که نه‌تن‌ها در ایجاد پیام‌های مناسب در فضای مجازی و شبکه‌های ارتباطی و اجتماعی نقشی ندارند، بلکه در مواجهه با آن‌ها نیز عاری از تفکر انتقادی هستند؛ یعنی به شبکه‌های اجتماعی نگاهی منبع‌گونه دارند و صرف قرارگرفتن اطلاعات در این فضا، نشان‌گر ارزش و درستی آن می‌دانند؛ فارغ از آنکه آن محتوا چیست و چقدر صحت دارد.
تنها کار مخاطب مصرف‌گرا در فضای مجازی، انتقال پیام از تولیدکنندهٔ آن به دیگر مخاطبان است که اغلب به‌صورت مقلدانه و بدون بررسی است و به «کپی‌برداری کورکورانه» مشهور است. کپی‌برداری کورکورانه در مسائل مختلفی دیده می‌شود. به‌عنوان مثال، کپی‌برداری‌های کورکورانه در اخبار بسیار رایج است که اغلب به شایعات منجر می‌شوند. یکی از حوزه‌هایی که به‌شدت با این موضوع دست‌وپنجه نرم می‌کند، حوزهٔ پزشکی است. در حال حاضر در شبکه‌های اجتماعی مانند تلگرام و اینستاگرام انبوهی از اطلاعات پزشکی ارائه می‌شود که مخاطبان آن می‌توانند در برخورد با آن تأمل داشته باشند و دست به بررسی آن بزنند یا اینکه بدون هیچ‌گونه بررسی و تحقیقی آن را پذیرفته و نشر دهند.
یکی دیگر از نشانه‌های رفتار مصرف‌گرا در فضای مجازی، در سبک زندگی افراد خود را نشان می‌دهد. فضای مجازی مدل‌های متنوعی از رفتار را در اختیار ما قرار می‌دهد. اگر ما عادت به مصرف‌گرایی در فضای مجازی باشیم و معتقد باشیم که در فضای مجازی هرچه پیش آید، خوش آید، هر رفتاری را شیرین می‌بینیم، آن را ارزیابی می‌کنیم و می‌پذیریم. نه‌تن‌ها آن را می‌پذیریم که پا فراتر گذاشته آن رفتار را انجام می‌دهیم. مدل مو‌های عجیب، سبک زندگی و تفریحات لاکچری، چالش‌های نوبه‌نو که حوزه خصوصی ما را نشانه رفته است و انواع و اقسام رفتار‌های دیگر، همه‌وهمه، رفتار‌هایی است که ما اگر مصرف‌کننده صرف باشیم، آن را اتخاذ می‌کنیم؛ تاجایی‌که حتی در اتاق عمل چالش مانکن را انجام دهیم، چون همه انجام می‌دهند.
آسیب‌های رفتار مصرف‌گرا
گم‌شدن واقعیت: اولین آسیب این پدیده، یعنی مصرف‌گرایی و انفعال در برابر موج اطلاعات در فضای مجازی، گم‌شدن واقعیت است. وقتی تمامی اطلاعات بدون هیچ کم و کاستی و بدون اینکه به درستی یا نادرستی آن پی برده شود، انتشار پیدا کند، درواقع هم اطلاعات درست و هم اطلاعات غلط در سطح وسیعی پخش شود. آن‌وقت ما در برابر سیل عظیمی از تضاد‌ها قرار می‌گیریم و پیداکردن حقیقت و درستی در میان آن‌ها بسیار مشکل می‌شود.
فقدان رژیم مصرف: آسیب دیگری که مصرف‌گرایی به همراه خواهد داشت، فقدان رژیم مصرف مناسب است. زمانی که کاربران در فضای مجازی به استقبال همهٔ پیام‌ها و اطلاعات بروند، نوعی آشفتگی برایشان به وجود می‌آید؛ درواقع، به جای اینکه آن‌ها انتخاب کنند که از کجا اطلاعات را دریافت کنند و اصلاً با چه اطلاعاتی روبه‌رو شوند، اطلاعات هستند که آن‌ها را انتخاب می‌کنند و حق انتخاب را از آن‌ها می‌گیرند. مصرف‌گرای صرف بودن به‌تدریج روحیهٔ مصرف‌گرایی را نیز در فرد نهادینه می‌کند؛ یعنی فرد پس از مدتی بدون اینکه بفهمد در میان انبوهی از اطلاعات قرار می‌گیرد که هیچ منبع و پشتوانه‌ای ندارد.
فعال باشیم تا کمتر آسیب ببینیم!
اما در نقطهٔ مقابل این گونه مخاطبان، مخاطبان فعال و تحلیل‌گر قرار دارند که روش مناسب استفاده از این فضا را درک کرده و سعی در برخورد متعادل، سودمند و آگاهانه دارد. مخاطب فعال در فضای مجازی فقط استفاده‌کننده و میانجی پیام‌ها نیست؛ بلکه خود با استفاده از منابع مختلف و بررسی جامع اطلاعات، محتوای مناسب این فضا را تولید کرده و ارائه می‌دهد تا در این میدان نقش مؤثری داشته باشد. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های مخاطب تحلیل‌گر داشتن تفکر انتقادی است؛ که باعث می‌شود به تمامی اطلاعاتی که به او داده می‌شود نگاه نقادانه داشته و آن‌ها را موردبررسی قرار دهد.
از نکاتی که در این شیوه باید به آن توجه شود، اعتبار منبع است. مخاطب فعال از منابعی اطلاعات را دریافت می‌کند که دارای اعتبار بوده و بتوان به آن استناد کرد. این عمل باعث می‌شود تا شایعات و اطلاعات مختلف غلطی که با واسطه‌ها و اهداف مختلف پخش‌شده‌اند، حذف شوند. در این نوع برخورد با اطلاعات مخاطب حتی به همهٔ کانال‌های انتقال پیام اجازهٔ دادن اطلاعات را نمی‌دهد و برای خود رژیم مصرف مناسب برمی‌گزیند تا فقط با مطالب کاربردی و مناسب روبه‌رو شود و در میان انبوهی از اطلاعات آشفته گرفتار نشود.
راهکار‌های مقابله
پرسه‌زنی ممنوع: دادن بهای بیش‌ازحد به شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی و پرسه‌زنی‌های بی‌هدف باعث می‌شود تا فرد نتواند در برابر انبوه اطلاعاتی که تولید می‌شود روش درست برخورد را پیدا و انتخاب کند. از مهم‌ترین دلایل این امر نبود رژیم مصرف رسانه‌ای است که راه‌کار‌ها را برای فرد مشخص و رفتار او را برنامه‌ریزی‌شده و هدفمند کند. همچنین از وظایف نهاد آموزش‌وپرورش و مؤسساتی که در این زمینه فعالیت دارند، تعیین رژیم مصرف درست و کاربردی و در دسترس قرار دادن آن است تا از افزایش پرسه‌زن‌های مجازی جلوگیری و مصرف بهینه ترویج شود.
برنامه‌ریزی زمانی: شاید اگر برنامه‌ریزی زمانی داشته باشیم، بسیاری از مشکلات استفاده از فضای مجازی رفع می‌شود. تلفن همراه، همیشه همراه است و این باعث شده است تا هر وقت که کسی کاری با ما داشته باشد، به سراغ ما بیاید. این برنامه زمانی ما را برهم می‌زند. داشتن برنامه زمانی بسیاری از این مشکلات را برطرف می‌کند و به زندگی مجازی ما سامان می‌بخشد.
دروازه اطلاعات: اطلاعات را رها نکنیم. شاید در هر لحظه به تلگرام ما پیام بیاید. اطلاعات در دنیای انفجار اطلاعات پایانی ندارد و همواره خوراکی برای مصرف وجود دارد. ما فکر می‌کنیم که، چون اطلاعی داریم می‌گیریم وقت‌مان هدر نمی‌رود، ولی اوضاع برعکس است. اطلاعات اینترنتی غالبا زرد هستند و غیرضروری و این از ما انسان‌هایی سطحی و کم‌عمق می‌سازد. راه مبارزه با این پدیده، دروازه‌بانی اطلاعات و اخبار است. اجازه ندهیم هر پیامی به خوردمان برود.
