در حالی امسال هفته جهانی فضایی را همزمان با کشور‌های جهان ارج می‌نهیم که ماهواره "خیام" از پایگاه بایکونور قزاقستان در مدار ۵۰۰ کیلومتری قرار گرفته و قرار است از داده‌های آن برای پایش حوزه‌های کشاورزی، منابع طبیعی، محیط زیست، منابع آبی، معادن و پایش مرزها و مدیریت حوادث غیرمترقبه و نیرو‌های دفاعی استفاده شود.
به گزارش گرداب، اتحاد جماهیر شوروی سابق اولین کشوری بود که ماهواره اسپوتنیک-۱ را به فضا فرستاد. این ماهواره ۸۳ کیلوگرمی در ارتفاع ۲۵۰ کیلومتری زمین قرار گرفت و طی آن یوری گاگارین در آوریل ۱۹۶۱ میلادی به فضا رفت. پس از آن مأموریت‌های آپولو در آمریکا انجام شد و در اواخر دهه ۱۹۶۰ میلادی انسان روی ماه فرود آمد.
از آن زمان تاکنون بیش از ۵۰ سال می‌گذرد و دستاورد‌ها رو به فزونی رفته، به گونه‌ای که امروزه فناوری‌های فضایی چهره زندگی ما را دگرگون کرده است و فضا به عرصه جدیدی برای رقابت کشور‌ها در دستیابی به منابع جدید و دانش و فناوری تبدیل شده است.
به دلیل بی مرز بودن فضا، این عرصه پهنه مشترک میان کشور‌ها است و همه کشور‌ها سعی دارند از مرتفع‌ترین منطقه فضایی، دید بازتری به زمین داشته باشند تا بتوانند در هر زمان و مکانی، گستره وسیعی از کاربرد‌ها را در اختیار مردم قرار دهند.
فضا بر خلاف زمین، عاری از مخاطرات طبیعی و انسان‌ساز است و این مزیت مهم سبب شد که سامانه‌های فضایی در هر شرایطی قادر باشند خدمات خود را بدون توقف به بشر هدیه دهند.
چنین ویژگی‌هایی موجب می‌شود که "فضا" همانطور که زمینه مناسبی برای مطالعه کیهان و جمع‌آوری اطلاعات از سطح زمین است، بستر عالی برای برقراری ارتباطات باشد.
ایده استفاده از ماهواره‌ها برای نخستین بار پس از جنگ جهانی دوم توسط آرتورسی کلارک (Arthur C Clarke) دانشمند، ریاضیدان و نویسنده انگلیسی بر سر زبان‌ها افتاد. او پیشنهاد داد یک ماهواره ارتباطی در مدار ژئوسنکرون زمین (Geostationary orbit) در فاصله ۳۶ هزار کیلومتری سطح زمین و بالای خط استوا قرار گیرد تا توانایی پوشش سیگنال‌های رادیویی و تلویزیونی را برای ۴۰ درصد سطح زمین داشته باشد. این ماهواره می‌تواند قسمت مشخصی از سطح زمین را به صورت ثابت تحت پوشش خود داشته باشد.
توسعه این ایده موجب شده که فناوری‌های فضایی از ایجاد امنیت و مرزبانی تا پایش وضعیت آلودگی‌های آب و شرایط زیست آبزیان و پایش تالاب‌ها به کار رود.
در ایران نیز با توجه به روند خشکسالی‌ها و خشک شدن رود‌های اصلی و تالاب‌ها و همچنین دستکاری‌های فراوان در محیط زیست، کشور با انواع بحران‌ها مواجه است که این فناوری می‌تواند راهگشای رفع بسیاری از این چالش‌ها باشد.
فضا و هواشناسی
گروه ماهواره‌های هواشناسی برای مطالعات جوی و هواشناسی مورد استفاده قرار می‌گیرند؛ چرا که این ماهواره‌ها قادرند با ارسال داده‌هایی، چون دمای هوا، دمای زمین، سرعت باد و حرکت ابرها، هواشناسان را در پیش‌بینی هوا در روز‌های آینده یاری دهند.
نخستین ماهواره از این گروه، ماهواره Tiros بود که در سال ۱۹۶۰ در مدار قرار گرفت که توانایی ارسال تصاویر مادون قرمز از ابرها و نیز توانایی شناسایی طوفان‌ها و مسیر آن‌ها را داشت. پس از آن ماهواره‌های دیگری نیز مانند Nimbus و Itos در مدار قرار گرفتند.
فضا و هدایت و ناوبری
ماهواره‌های ناوبری به منظور تعیین موقعیت و هدایت وسایل نقلیه دریایی، هوایی و زمینی مورد استفاده قرار می‌گیرند. بر این اساس است که شبکه‌ای از ماهواره‌های ردیابی در سراسر جهان به مردم کمک می‌کنند تا محل دقیق خود را بیابند.
نخستین ماهواره از این نوع، ماهواره Transit ۵ A بود که در سال ۱۹۶۳ در مدار قرار گرفت. این ماهواره با ارسال سیگنال‌های خاص، توانایی هدایت کشتی‌ها و هواپیما‌ها را دارد.
به دلیل کم تعداد بودن این گروه از ماهواره‌ها، امکان پوشش همزمان کل زمین از طریق آن‌ها مهیا نبود؛ از این رو کشور‌ها به سراغ ساخت سری ماهواره‌های Navstar یا GPS رفتند که این سری ماهواره‌ها شامل ۲۴ ماهواره می‌شود.
فضا و تحقیقات
دسته دیگر ماهواره‌ها از نوع ماهواره‌های تحقیقاتی است که برای انجام مطالعات و تحقیقات علمی مورد استفاده قرار می‌گیرند. این ماهواره‌ها، محققان را در حوزه‌های تحقیقاتی، چون میدان‌های مغناطیسی، تشعشعات کیهانی، مشخصه‌های اجرام فضایی، مطالعه امواج خورشیدی و رادیویی یاری می‌دهند.
پایش محیط زیست و فضا
ماهواره‌های شناسایی در زمینه‌های مختلفی، چون مطالعات زمین‌شناسی برای شناسایی گسل‌ها و آتشفشان‌ها، شناسایی منابع آبی سطحی و نیز مطالعه در مورد آب‌های زیرزمینی و جزر و مد دریا‌ها کاربرد‌های وسیعی یافته‌اند.
ارزیابی و شناسایی جنگل‌ها و مراتع، بررسی تراکم و کیفیت جنگل‌ها، بررسی تنوع زیست محیطی و زیستگاه‌های حیات وحش، شناسایی آلودگی‌های مواد آلاینده مانند آلودگی‌های نفتی، پیش‌بینی زلزله، طوفان، سیل و گردباد، نقشه برداری از تمامی سطوح زمینی و دریایی و مناطق شهری از دیگر کاربرد‌های این نوع ماهواره‌ها به شمار می‌رود.
ماهواره خیام
امسال در حالی هفته جهانی فضایی را از امروز، سه شنبه ۱۲ مهر ماه تا روز دوشنبه ۱۸ مهر ماه همزمان با کشور‌های جهان ارج می‌نهیم که ایران با همکاری کشور روسیه ماهواره "خیام" را به مدار تزریق کرده است و قرار است از تصاویر این ماهواره برای ارتقاء توانایی مدیریت و برنامه‌ریزی کشور در حوزه‌های مختلف کشاورزی، منابع طبیعی، محیط زیست، منابع آبی، معادن و پایش مرزها، مدیریت حوادث غیرمترقبه و ... استفاده شود و نیرو‌های دفاعی کشور برای رفع نیاز‌های خود مسیر‌های اختصاصی و منحصر به فرد خود را به لحاظ فنی و راهبردی پیگیری می‌کنند.
"خیام" یک ماهواره سنجش از دور با قابلیت تصویربرداری با دقت یک متر است که با وزن ۶۰۰ کیلوگرم با ماهواره‌بر "سایوز" در روز ۱۸ مردادماه سال جاری به مدار ۵۰۰ کیلومتری زمین پرتاب شد تا طبق اعلام سازمان فضایی به مدت پنج سال از داده‌ها و تصاویر ارسالی آن در حوزه‌های کشاورزی، منابع طبیعی، محیط زیست، منابع آبی، معادن و پایش مرزها و مدیریت حوادث غیرمترقبه و نیرو‌های دفاعی استفاده شود.
این ماهواره هر ۲۴ ساعت چهار گذر از فراز ایران خواهد داشت که در این گذر‌ها ارسال فرمان به ماهواره و دریافت داده تله‌متری ماهواره انجام خواهد شد.
بر اساس اعلام سازمان فضایی، جمهوری اسلامی ایران هم اکنون توانایی طراحی و ساخت ماهواره‌های سنجشی با دقت تصویربرداری ۵ تا ۱۰ متر را دارد و حوزه فضایی کشور با عزم و اراده بسیار جدی در مسیر رسیدن به توانایی ساخت ماهواره‌های سنجشی با دقت‌های بهتر از یک متر قرار دارد و این مسیر با جدیت دنبال می‌شود.
برنامه توسعه حامل‌های ماهواره (ماهواره‌بر) بومی نیز در کشور، با یک برنامه مدون و از پیش تعریف شده و با تکیه بر فناوری‌های بومی با جدیت و قوت در دولت سیزدهم در حال پیگیری است و با همت دانشمندان و متخصصان بخش‌های مختلف کشور، تا انتهای سال جاری توانمندی تزریق ماهواره‌های تا ۱۰۰ کیلوگرم به مدار ۵۰۰ کیلومتری زمین تثبیت خواهد شد و این مسیر تا رسیدن فناوری بومی تزریق ماهواره‌های چندصد کیلوگرمی تا پایان دولت سیزدهم ادامه پیدا خواهد کرد.
بنا بر اعلام سازمان فضایی ایران، زیرساخت‌های لازم جهت کنترل و بهره‌برداری از این ماهواره در پایگاه‌های فضایی متعلق به وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات تعبیه شده است و از لحظه پرتاب، داده‌های فضایی حاصل از فعالیت این ماهواره تنها در اختیار جمهوری اسلامی ایران قرار دارد.
دکتر حسن سالاریه، رییس سازمان فضایی ایران درباره این ماهواره چنین توضیح می‌دهد: با توجه به وزن و طیف و دقت، قیمت ماهواره‌های سنجشی متفاوت است و این پروژه حدود ۴۰ میلیون دلار برآورد می‌شود.
وی با بیان اینکه تکنولوژی‌های فضایی دائما در حال توسعه است، ادامه داد: از آنجایی که صنعت فضایی دارای رقبای زیادی است، باید شرایط روز و توسعه فناوری در نظر گرفته شود و با توجه به تغییراتی که در قرارداد صورت گرفته، برای اعلام قیمت نهایی باید قرارداد را مورد مطالعه قرار دهیم.
رئیس سازمان فضایی ایران در خصوص داده‌گیری از ماهواره "خیام"، توضیح داد: با توجه به پهناوری کشور در حال حاضر در چهار نوبت از این ماهواره داده‌گیری می‌شود و همچنین فرامین برای برخی عملکرد‌ها به این ماهواره صادر می‌شود.
سالاریه با بیان اینکه داده‌های این ماهواره از طریق ایستگاه ماهدشت دریافت می‌شود، ادامه داد:، ولی ما در حال تجهیز ایستگاه‌های موجود و همچنین راه‌اندازی ایستگاه‌های جدید در اقصی نقاط کشور به منظور دریافت داده‌های این ماهواره هستیم.
وی اضافه کرد: همچنین ما ایستگاه سیاری را برای این ماهواره در نظر گرفته‌ایم.
سالاریه با اشاره به توانمندی کشور در ساخت سنجنده‌ها گفت: در حال حاضر نیاز کشور در حوزه سنجشی، طیف یک متر است و صنعت فضایی ایران در ۲ دهه اخیر بومی‌سازی این صنعت را آغاز کرده و در حال حاضر دانش فنی ساخت سنجنده‌های ۵ تا ۱۰ متر را کسب کرده است.
وی با بیان اینکه ما برای رسیدن به سنجنده‌هایی با دقت یک متر و کمتر نمی‌توانیم منتظر بمانیم، ادامه داد: از سوی دیگر به دلیل اعمال تحریم‌ها نمی‌توانیم ارتباطات بازی با دنیا داشته باشیم؛ از این رو ما نیازمند تامین این ماهواره بودیم.
رئیس سازمان فضایی ایران خاطر نشان کرد: ما بعد از ماهواره "خیام" بومی‌سازی و ساخت سنجنده‌های ۸ تا ۴ و ۵ تا ۲ و در نهایت یک متر و کمتر را در دستور کار داریم.
آغاز هفته جهانی فضا
به گزارش ایسنا، بر اساس قطع‌نامه‌ای که در سال ۱۹۹۹ میلادی در مجمع عمومی سازمان ملل متحد تصویب شد، هر سال از ۱۲ تا ۱۸ مهرماه (۴ تا ۱۰ اکتبر) هفته جهانی فضا نامیده می‌شود. علت انتخاب کردن این روز‌ها به عنوان هفته جهانی فضا، گرامی‌داشت دو نقطه عطف در تلاش بشر برای دستیابی به فضا است که شامل این موارد می‌شود:
۴ اکتبر ۱۹۵۷: پرتاب نخستین ماهواره ساخت بشر یعنی اسپوتنیک ۱،
۱۰ اکتبر ۱۹۶۷: تصویب اولین معاهده استفاده صلح آمیز از فضای ماورای جو در سازمان ملل متحد
از زمان صدور بیانیه سازمان ملل در سال۱۹۹۹، هفته جهانی فضا به بزرگترین رویداد فضایی عمومی در جهان تبدیل شده است.
انجمن هفته جهانی فضا هر سال شعاری را برای آن در نظر می‌گیرد. هدف از این کار، همسو کردن فعالیت‌ها و برنامه‌های گروه‌های مختلف در سراسر جهان، در راستای هدفی مشترک است و شعار امسال این هفته "فضا و توسعه پایدار" از سوی انجمن جهانی هفته جهانی فضا انتخاب شده است.
عناوین روز‌های این هفته جهانی نیز به این شرح است:
سه‌شنبه ۱۴۰۱/۰۷/۱۲: فضا در خدمت توسعه پایدار
چهارشنبه ۱۴۰۱/۰۷/۱۳: فضا و بهبود شرایط اقلیمی
پنجشنبه ۱۴۰۱/۰۷/۱۴: فضا و مدیریت پایدار منابع آبی
جمعه ۱۴۰۱/۰۷/۱۵: فضا ابزار تحقق امنیت غذایی
شنبه ۱۴۰۱/۰۷/۱۶: فضا و سکونت‌گاه‌های آینده بشر
یکشنبه ۱۴۰۱/۰۷/۱۷: فضا منبع نامحدود و انرژی پاک
دوشنبه ۱۴۰۱/۰۷/۱۸: فضا بستر احیای مشارکت جهانی برای توسعه پایدار.
