پرونده / تأثیرات اجتماعی نانوتکنولوژی

به گزارش گرداب، اگر این ادعا درست باشد، می‌توان انتظار داشت که مسائل اخلاقی مطرح شده توسط این فناوری هم به همان نسبت عمیق باشد. ارزیابی کامل خطرات و نوید فناوری نانو، مستلزم پاسخگویی به سؤالاتی در مورد پیامد‌های آن حداقل در شش حوزه‌ی زیر است: سلامت و ایمنی، اثرات زیست‌محیطی، قانون و مقررات، پیامد‌های اجتماعی، سیاست علم و فناوری، و مسائل فلسفی گسترده.

چهار ویژگی فناوری نانو

برای این که بتوانیم به طور معقول در مورد تاثیر «نانو فناوری» صحبت کنیم، لازم است ابتدا سخنی چند درمورد این مساله بگوییم که محصولات مختلف نانوتکنولوژی که تحت عنوان فناوری نانو در کنار هم قرار می‌گیرند، چه وجه مشترکی دارند. با بررسی خواص این مواد در سطح مناسبی از انتزاع، می‌توان چهار ویژگی «نانو فناوری» را تشخیص داد که در شکل‌دهی تاثیرات اجتماعی آن مهم است.

مهم‌ترین ویژگی نانوتکنولوژی که باید در هنگام فکر کردن به پیامد‌های آن در نظر داشته باشیم، از این واقعیت ناشی می‌شود که وقتی مهندسی در نانو را آغاز کردیم، دیگر نمی‌توان خواص یک ماده را به‌راحتی از ترکیب شیمیایی آن استنتاج کرد. مقیاس خواص مواد مهندسی شده‌ی نانو تا حدی تابعی از ساختار فیزیکی آن‌ها در مقیاس نانو است و ظاهرا تفاوت‌های جزئی ساختاری در این مقیاس کوچک می‌تواند منجر به تغییرات زیادی در خواص مواد شود. در نتیجه، سطح دیگری از توصیف، فراتر از موارد مورد نیاز مواد معاصر، وجود دارد که قبل از شروع ارزیابی خواص یک محصول یا ماده‌ی حاوی فناوری نانو ضروری است.

ما نه تنها باید فیزیک و شیمی آن را بدانیم، بلکه باید بدانیم که چگونه فیزیک آن بر شیمی آن تاثیر می‌گذارد. این امر برای شناخت انقلاب نانوتکنولوژی ضروری است. این واقعیت اساسی در مورد فناوری نانو نیز علت برخی از مخرب‌ترین پیامد‌های آن برای سیاست‌ها و مقررات در تعدادی از زمینه‌ها است؛ به طور خاص، یعنی هر محصول جدید شامل فناوری نانو ممکن است نیاز به ارزیابی مستقل در رابطه با خطرات زیست‌محیطی و بهداشتی احتمالی داشته باشد. همچنین به این معنی است که دستیابی به علم مورد نیاز برای ارزیابی خطرات مرتبط با هر محصول جدید بسیار سخت است.

محصولات نانوفناوری همچنین دارای سه ویژگی کلی دیگر هستند که احتمالا در تعیین تاثیر آن‌ها بسیار مهم است. فناوری نانو به زودی فراگیر، نامرئی و «لغزنده» خواهد شد. اگر پیش‌بینی‌های علاقه‌مندان به فناوری نانو و صاحب‌نظران این صنعت درست تلقی شود، در دهه‌های آینده محصولات بیشتری حاوی فناوری نانو خواهند بود. بروز این امر در لباس‌های ما، وسایل الکترونیکی، اتومبیل‌ها، اتاق‌های استراحت، جعبه‌های دارو و بیمارستان‌ها خواهد بود. فناوری نانو در همه جا فراگیر خواهد شد.

یکی از پیامد‌های این واقعیت این است که هر موضوعی که توسط فناوری نانو مطرح می‌شود، احتمالا به دلیل تعداد افرادی که تحت تاثیر آن قرار می‌گیرند، مهم است. علاوه بر این، هنگامی که یک فناوری در همه جا حاضر می‌شود، ممکن است تغییرات کیفی و همچنین کمّی در تاثیر آن رخ دهد. صرف این واقعیت که یک فناوری به طور گسترده در کاربرد‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد، به این معنی است که از آن در برنامه‌های غیرمنتظره و مشکل‌ساز استفاده می‌شود و در نتیجه تاثیرات اجتماعی آن بزرگتر و پیش‌بینی آن دشوارتر می‌شود.

فناوری نانو برای شهروندان عادی نیز نامرئی خواهد بود. «نامرئی» بودن نه تنها به این معناست که جنبه‌ی «نانو»‌ی فناوری نانو به معنای واقعی کلمه نامرئی خواهد بود، بلکه این واقعیت را نیز در بر دارد که یک محصول نانو دارای خواصی است که به دلیل نامرئی بودن ماهیت این فناوری، اغلب برای شخصی که از آن استفاده می‌کند قابل تشخیص نیست.

مصرف‌کنندگان و دیگرانی که در طول چرخه‌ی عمر یک محصول با آن در تماس هستند، لزوما نمی‌دانند که آن محصول به فناوری نانو متکی است یا حاوی آن است. البته، بسیاری از اشکال فناوری مدرن به این شکل «نامرئی» هستند؛ به طوری که مصرف‌کنندگان عموما نمی‌دانند این فناوری‌ها چگونه کار می‌کنند. با این حال، این پدیده احتمالا به سه دلیل در رابطه با فناوری نانو برجسته است.

نخست، تا زمانی که فناوری نانو در همه جا حاضر شود، محصولات حاوی نانوتکنولوژی دیگر لزوما برجسته نخواهند شد یا به این ترتیب تبلیغ نمی‌شوند. دوم، تا زمانی که محصولی دارای برچسب حاوی فناوری نانو نباشد، برای مصرف کننده یا سایر طرف‌های ذینفع دشوار خواهد بود که بررسی کنند که آیا محصول واقعا دارای این فناوری هست یا نه. سوم، از آنجایی که خواص عناصر نانوتکنولوژیک بسته به ساختار فیزیکی و مولکولی دقیق آن‌ها بسیار متفاوت خواهد بود، احتمالا برچسب‌گذاری محصولات به روشی که بتواند اطلاعات معناداری را به کاربران محصول منتقل کند، بسیار دشوار است.

تاثیر ترکیبی این حقایق احتمالا به این معنی است که مصرف‌کنندگان به ندرت، به طور کامل متوجه خواهند شد که محصولات تا چه حد بر ویژگی‌های فناوری نانو تکیه دارند یا اصلا متکی به این فناوری هستند یا خیر. تمایل نانوتکنولوژی به نامرئی بودن برای مصرف‌کنندگان به این معنی است که اغلب نمی‌توان برای حل مسائل اخلاقی مرتبط با فناوری نانو به مفاهیم انتخاب فردی یا حاکمیت مصرف‌کننده تکیه کرد.
در نهایت، فناوری نانو چیزی خواهد بود که آن را «لغزنده» می‌نامند. تنظیم و کنترل آن دشوار خواهد بود. کپی، دزدی و تجارت آن غیرقانونی خواهد شد.

در برنامه‌ها و زمینه‌های غیرمنتظره استفاده خواهد شد. باز هم، این یکی از ویژگی‌های فناوری به‌طور کلی‌تر است که به‌خصوص در رابطه با فناوری نانو برجسته خواهد بود، به‌ویژه که به دلیل تازگی و نوید فناوری نانو، در همه جا حاضر می‌شود. در نتیجه، فناوری نانو به «فرار» و ظهور در جایی غیر از مناطقی که در ابتدا برای ظهور در آن توسعه یافته بود، تمایل خواهد داشت. این ویژگی به این معنی است که تحقق دیدگاه‌های اتوپیایی که در آن نانوتکنولوژی باید با دقت یا به شکلی کنترل شده مورد استفاده قرار گیرد، بعید به نظر می‌رسد.

اثرات اجتماعی:

پیش‌بینی تاثیرات اجتماعی فناوری‌های جدید بسیار دشوار است. با این وجود، اشتباه است که اجازه دهیم مشکلات موجود در پیش‌بینی تاثیر نهایی یک فناوری جدید، ما را از بررسی حداقل تاثیرات احتمالی فناوری نانو در کوتاه‌مدت تا میان‌مدت باز دارد. تاثیرات فناوری‌ها بر کیفیت و شیوه‌ی زندگی ما معمولا به‌عنوان دلیلی برای پذیرش تغییرات فناوری ارائه می‌شود؛ بنابراین اگر اصلا نتوانیم این تغییرات را پیش‌بینی کنیم، بسیار آزاردهنده خواهد بود. علاوه بر این، اگر علاقه‌مندان به فناوری نانو بتوانند مزایای آن را در زمینه‌ی محصولات مصرفی جدید، بهبود کیفیت زندگی و امکانات گسترش سبک زندگی مطرح کنند، منتقدان اجتماعی باید به همان اندازه قادر باشند که احتمال تحقق این امکانات را در نظر بگیرند. در واقع می‌توانیم به طور منطقی مطمئن باشیم که نانوتکنولوژی حداقل در حوزه‌های بهداشت و پزشکی، توازن قدرت بین شهروندان و دولت‌ها، و توازن قدرت بین شهروندان و شرکت‌ها تاثیرات اجتماعی قابل توجهی خواهد داشت.

تاثیر در پزشکی و دارو

پزشکی حوزه‌ای از علم کاربردی است که فناوری نانو در آن احتمالا به برخی از بهترین قابلیت‌های خود دست می‌یابد. برنامه‌های کاربردی فوری و چشمگیر سیستم‌های جدید دارورسانی، دستگاه‌های تشخیصی و ایمپلنت‌های پزشکی مبتنی بر فناوری نانو یا حاوی آن، اخیرا توسعه یافته‌اند یا در شرف استفاده‌ی گسترده هستند. نتیجه‌ی این پیشرفت‌ها، حداقل برای کسانی که می‌توانند به این فناوری دسترسی داشته باشند، بهبود سلامت و افزایش طول عمر خواهد بود. این‌ها به وضوح کالا‌های مهمی هستند و دلیل قانع‌کننده‌ای برای پیگیری حداقل برخی از کاربرد‌های فناوری نانو هستند.

با این حال، مانند اکثر کالاها، تحقق این کالا‌ها بدون هزینه و عواقب غیرقابل پیش‌بینی امکان‌پذیر نیست. بدیهی است که بحث در مورد این عواقب دشوار است. ما فقط می‌توانیم به محض شروع، تمام تلاش خود را برای آگاهی از چنین پیامد‌هایی انجام دهیم و سپس آن‌ها را تحلیل و بررسی کنیم. با این حال، اکنون می‌توان در مورد هزینه‌های پیشرفت در حوزه‌ی نانوتکنولوژی پزشکی سخن به میان آورد.

یک مجموعه از هزینه‌ها از این واقعیت ناشی می‌شود که مزایای فناوری نانو در مراقبت‌های بهداشتی احتمالا به طور نابرابر هم در داخل و هم بین کشور‌ها توزیع می‌شود. حداقل در ابتدا، درمان‌های پزشکی شامل فناوری نانو احتمالا بسیار گران و فقط در کشور‌های صنعتی ثروتمند در دسترس هستند. البته این توریع نابرابر احتمالا در طول زمان تغییر خواهد کرد؛ زیرا فناوری نانو ارزان‌تر می‌شود و تکنیک‌های تولید به کشور‌های حاشیه‌ی نظام اقتصادی جهانی سرازیر می‌شوند.

با این حال، علیرغم ادعا‌هایی مبنی بر این که توسعه‌ی فناوری نانو سرعت انتقال فناوری را افزایش دهد، می‌توان انتظار داشت که مزایای نانوتکنولوژی پزشکی در کوتاه‌مدت تا میان‌مدت، تا حد زیادی در کشور‌های صنعتی ثروتمند شمالی متمرکز شود. در این زمینه، شایان ذکر است که درصد زیادی از جمعیت جهان حتی هنوز به آب آشامیدنی سالم دسترسی هم ندارند، چه رسد به اینترنت؛ علیرغم این که فناوری دسترسی به چنین مواردی از دیرباز وجود دارد.

مجموعه‌ی دیگری از هزینه‌ها، تاثیر خالص فناوری نانو بر بودجه‌های مراقبت‌های بهداشتی است که علیرغم آنچه در ابتدا انتظار می‌رود، این فناوری به جای کاهش هزینه‌ها آن‌ها را افزایش نیز می‌دهد. این روند غیر منطقی است؛ زیرا قاعدتا مطلوب این است که پیشرفت در فناوری پزشکی، در حوزه‌ی مراقبت‌های بهداشتی صرفه‌جویی کند. با این حال، اندکی تامل نشان خواهد داد در حالی که برخی از درمان‌ها ممکن است ارزان‌تر از بقیه باشند، پولی که برای مراقبت‌های بهداشتی صرف می‌شود، در نهایت تنها هزینه‌های مربوط به زنده نگه داشتن افراد را به تاریخ دیگری انتقال می‌دهد.

هر چه مردم بیشتر عمر کنند، زنده نگه داشتن آن‌ها تا آن سن گران‌تر است. علاوه بر این، سال‌هایی که به پایان عمر اضافه می‌شوند، احتمالا گران‌تر از سال‌های سپری شده خواهند بود. برای آینده‌ی قابل پیش‌بینی، بعید است که فناوری نانو این پویایی را تغییر دهد؛ به این معنی که هزینه‌های این فناوری نیز به دیگر هزینه‌های تحمیل شده بر هر نسل برای زنده نگه داشتن نسل قبلی اضافه خواهد شد. البته، این واقعیت که پیشرفت‌های خاص در مراقبت‌های پزشکی گران هستند، چیزی در مورد ارزش نهایی آن‌ها نمی‌گوید. ممکن است ما آماده باشیم که هزینه‌های اجتماعی بیشتری را برای افزایش عمر نسل‌های موجود متحمل شویم. با این حال، نباید خودمان را فریب دهیم و تصور کنیم که فناوری نانو به ما اجازه می‌دهد از مسائل اخلاقی مرتبط با مراقبت‌های پزشکی و معضلات تخصیص منابع که هزینه‌های این مراقبت‌ها را افزایش می‌دهد، فرار کنیم.

تاثیر در برنامه‌های نظامی‌

می‌توان انتظار داشت که فناوری نانو به دلیل کاربرد‌های نظامی بالقوه و پتانسیل آن در فناوری‌های نظارتی، بر روابط قدرت اجتماعی تاثیر بگذارد. درصد بالایی از تحقیقات نانوتکنولوژی توسط ارتش تامین و به سمت کاربرد‌های نظامی هدایت می‌شود. در کوتاه مدت، فناوری نانو احتمالا توسط ارتش به شکل مواد پیشرفته با مقاومت در برابر آتش و ضربه بهبود یافته استفاده می‌شود.

در بلندمدت، این فناوری ممکن است در سیستم‌های تسلیحاتی جدید و مهمات هدایت‌شونده‌ی پیشرفته ظاهر شود. تا جایی که مسابقات تسلیحاتی یک بازی با مجموع صفر است، کاربرد‌های نظامی فناوری نانو هیچ مزیت اجتماعی‌ای ندارند. ممکن است این کاربرد‌های نظامی برای کشوری که آن‌ها را توسعه می‌دهد یک منفعت موقت تلقی شود، اما در نهایت وقتی کشور‌های دیگر همان فناوری و یا معادل آن را توسعه دهند، این مزیت نفی خواهد شد. ضمن این که اقدامات متقابل ممکن است هزینه‌های اجتماعی داشته باشند. یکی از هزینه‌های آشکار و قابل توجه این است که منابع اختصاص داده شده به تحقیق و توسعه‌ی نانوتکنولوژی نظامی، برای محققانی که سعی در توسعه‌ی کالا‌های اساسی دارند، در دسترس نیست. وقتی بسیاری از نیاز‌های اساسی انسان در سرتاسر کره‌ی زمین برآورده نشده باقی بماند، رفع این نیاز‌ها به طرز قابل توجهی هزینه‌بر خواهد بود.

هزینه‌ی مهم دیگر این است که تحولات در فناوری نظامی ممکن است پیامد‌هایی بر روابط اجتماعی و سیاسی در جامعه داشته باشد. امروزه ارتش‌های مدرن به گونه‌ای از تهدیدات غیرنظامی مصون هستند؛ در حالی که قبلا چنین نبوده است. به نظر می‌رسد فناوری نانو به احتمال زیاد شکاف را بین ابزار‌های خشونت سیاسی در دسترس ارتش و ابزار‌های موجود برای جمعیت غیرنظامی بیشتر می‌کند.

اگر قرار باشد فناوری نانو به ارتشی قدرت بدهد که حداقل تا حدی وظیفه‌ی آن دفاع از دولت‌ها در برابر مردم است، ممکن است متعاقبا سرنگونی دولت‌ها را سخت‌تر کند و کمتر در معرض خواسته‌های مردمی قرار گیرد. اینجا باید مراقب باشیم قدرت نظامی یا تکنولوژیک، خود قدرت سیاسی نیست. نخبگان حاکم هنوز به ارتش‌هایی برای استفاده از سلاح‌های خود نیاز دارند و این ارتش‌ها به ناچار از بدنه‌ی مردم بیرون می‌آیند. بنابراین، از دست دادن مشروعیت سیاسی در چشم این جمعیت ممکن است توانایی حتی پیشرفته‌ترین نظامیان را برای دفاع از یک نظم سیاسی خاص تهدید کند.

علاوه بر این، هیچ جامعه‌ای، به ویژه اگر جامعه‌ی تکنولوژیک مدرن باشد، نمی‌تواند در مواجهه با از دست دادن حمایت اکثریت عظیم جمعیتی که نیروی کار آن جامعه به شمار می‌رود، بی‌تفاوت عمل کند. بازپس‌گیری این حمایت ناگزیر به فروپاشی یک رژیم می‌انجامد. با این حال، فناوری ممکن است امکان اقدام سیاسی موفق را توسط نیرو‌هایی که از این اکثریت برخوردار نیستن، کاهش دهد و همچنین بر ظرفیت نیرو‌های اجتماعی مخالف برای لغو این حمایت تاثیر بگذارد. اگر ثابت شود چنین است، می‌توان انتظار داشت که نانوتکنولوژی نظامی، نیرو‌های قدرتمند را تقویت کند. برخی از منتقدان دقیقا برعکس این نگرانی را مطرح کرده‌اند که فناوری نانو ممکن است به خرابکاران مانند جنایتکاران یا تروریست‌ها برای اعمال قدرت خارج از کنترل دولت‌ها میدان عمل دهد. این نگرانی‌ها احتمالا در حال حاضر اغراق‌آمیز هستند.

تاثیر بر شهروندان و دولت‌ها

مکانیسم دیگری وجود دارد که به موجب آن می‌توان انتظار داشت که فناوری نانو قدرت سیاسی را در دست دولت‌ها متمرکز کند. انتظار می‌رود که فناوری نانو برای کوچک‌سازی بیشتر و بهبود فناوری‌های نظارتی مانند دوربین‌ها، دستگاه‌های شنود، دستگاه‌های ردیابی و فناوری‌های تشخیص چهره و الگو به کار گرفته شود. بهبود در حافظه‌ی الکترونیک و کامپیوتر که فناوری نانو آن را امکان‌پذیر می‌کند، همچنین ظرفیت سازمان‌ها را برای اشتراک‌گذاری، جمع‌آوری، ذخیره و تجزیه و تحلیل داده‌ها تسهیل می‌کند؛ بنابراین می‌توان انتظار داشت که پیشرفت‌ها در فناوری نانو توانایی دولت‌ها را برای سرکوب شهروندان خود تا حد زیادی افزایش دهد. این امر به نوبه‌ی خود احتمالا به دولت‌های استبدادی کمک می‌کند تا قدرت خود را حفظ و مخالفت‌های اجتماعی را سرکوب کنند.

تاثیر بر شرکت‌ها

نظارت دولت‌ها بر شهروندان پدیده‌ای آشناست. اگر فناوری نانو راه‌های جدیدی را برای گسترش نظارت در اختیار دولت‌ها قرار دهد، حداقل می‌توان امیدوار بود که سیاست‌های لیبرال دموکراتیک به دلیل نگرانی از آنچه در هنگام سوءاستفاده دولت‌ها از این قدرت رخ می‌دهد، در راستای مقاومت در برابر گسترش این نظارت‌ها حرکت کنند. یک خطر کمتر آشکار، اما مسلما مبرم‌تر، امکان نظارت گسترده بر افراد توسط سازمان‌های غیردولتی، از جمله شرکت‌ها، با استفاده از فناوری نانو است.

همان فناوری‌هایی که به دولت‌های مدرن اجازه می‌دهد اطلاعاتی درباره‌ی شهروندان جمع‌آوری کنند، به سازمان‌های غیردولتی بزرگ نیز این امکان را می‌دهد. بانک‌ها، آژانس‌های بیمه و سایر شرکت‌های مالی در حال حاضر پایگاه‌های اطلاعاتی بزرگی را در مورد مصرف‌کنندگان نگهداری می‌کنند. پیشرفت‌های فناوری محاسباتی که می‌توان انتظار داشت از فناوری نانو سرچشمه بگیرد، این امر را تسهیل می‌کند.

مسلما سهم نانوتکنولوژی در این زمینه از فناوری‌های آشناتر در محاسبات و ساخت تراشه متمایز نیست. یک احتمال جدیدتر این است که فناوری نانو ممکن است به کالا‌های مصرفی فردی اجازه‌ی شناسایی و ردیابی منحصر‌به‌فرد را بدهد. «دستگاه‌های شناسایی فرکانس رادیویی» یک فناوری موجود است که به اقلام اجازه می‌دهد با تراشه یا برچسبی که به‌طور منحصربه‌فرد قابل شناسایی است و می‌توان آن‌ها را از راه دور خواند، برچسب‌گذاری شوند.

این احتمال وجود دارد که پیشرفت‌های تولید در مقیاس نانو نهایتا منجر به ارزان شدن و فراگیر شدن چنین دستگاه‌هایی شود؛ به طوری که تقریبا هر چیزی که تولید می‌شود شامل این دستگاه‌ها باشد. این فناوری احتمالا تأثیر چشمگیری بر توانایی شرکت‌ها و دولت‌ها برای جمع‌آوری اطلاعات در مورد افراد خواهد داشت.

این اطلاعات هم برای این که شرکت‌ها بتوانند خدمات خود را به مشتریان بالقوه بهتر مدیریت کنند و هم برای زیر نظر گرفتن «تروریستها» و دیگر مخالفان سیاسی استفاده خواهد شد؛ بنابراین فناوری نانو ممکن است نقش مهمی در توسعه‌ی جامعه‌ای ایفا کند که می‌توان آن را «جامعه‌ی نظارتی» نامید؛ جامعه‌ای که در آن شهروندان نه تنها به میزان بیشتری نسبت به گذشته تحت نظر و ردیابی هستند، بلکه انتظار دارند که چنین باشد.

جمع‌بندی:

در این مقاله تلاش کردیم به پیامد‌های اجتماعی فناوری نانو و مسائل اخلاقی آن بپردازیم. در این راستا، چهار ویژگی نانوتکنولوژی را بیان کردیم که در تعیین تاثیر آن مهم است و استدلال کردیم که تأثیرات اجتماعی قابل توجهی در حوزه‌های بهداشت و پزشکی، توازن قدرت بین شهروندان و دولت‌ها، و توازن قدرت بین شهروندان و شرکت‌ها دارد.
اگرچه این فناوری می‌تواند مزایای آشکاری برای جامعه‌ی بشری داشته باشد؛ اما ممکن است برخی معایب هم داشته باشد که بیشتر به نحوه‌ی استفاده از آن مربوط می‌شود. برای مثال در زمینه‌ی پزشکی و مهندسی اشاره کردیم که هرچقدر هم علم پزشکی پیشرفت کند، اما امکان انتقال مزایای آن به سراسر مردمان جهان به ویژه در کشور‌های فقیر و کوچک غیرممکن است. همچنین پیشرفت‌های فناوری نانو و کمک این علم به ساخت تسلیحات نظامی جدید نیز تیغی دو لبه است که جامعه‌ی بشری را تهدید می‌کند. از این گذشته، برخی پیشرفت‌های فناوری نانو ممکن است به ایجاد جامعه‌ی نظارتی جدید منجر شود که در آن تمامی افراد به طور دائم تحت نظارت و کنترل قرار دارند و هیچ آزادی و اختیار عملی برای انسان‌ها باقی نمی‌ماند.