اخبار جعلی می‌توانند بر نتیجه‌ی انتخابات و به‌تبع آن سرنوشت کشور‌ها اثرگذار باشند.
به گزارش گرداب، گسترش ارتباطات اینترنتی و استفاده از شبکه‌های اجتماعی برای انتشار اخبار، مشکلات و چالش‌های جدیدی برای حوزه‌ی اطلاع‌رسانی ایجاد کرده که یکی از مهم‌ترین آن‌ها نشر اخبار جعلی یا «فیک‌نیوزها» (Fake news) است. البته شایعه‌پراکنی و دروغ‌سازی پدیده‌ای جدید و معلول رسانه‌های اجتماعی نوین نیست.
اخبار جعلی در طول تاریخ ابزاری مؤثر برای افراد، گروه‌ها و دولت‌ها برای پیش‌برد منافع و خواسته‌هایشان بوده است، اما شکل‌گیری شبکه‌های اجتماعی مجازی که متشکل از هزاران و میلیون‌ها کاربر هستند و همچنین سرعت بالای ارتباطات در این شبکه‌ها، حوزه‌ی رسانه و اطلاع‌رسانی را به‌طور کامل دگرگون کرده است.
سرعت بالای ارتباطات هم کمیت اخبار و اطلاعات منتقل‌شده را افزایش می‌دهد و هم اثربخشی آن‌ها را چند برابر می‌کند. این سرعت بالا در کنار ساختار تعاملی پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی (که باعث می‌شود افراد بتوانند نظر خود در خصوص اخبار را به‌سادگی بیان کرده و در بازنشر و دیده شدن آن‌ها سهم داشته باشند) موجب می‌شود افراد و کاربران هرچه بیشتر توجه، وقت و انرژی خود را صرف این فضای خبری کنند.
انواع اخبار جعلی
اخبار جعلی به دو دسته تقسیم می‌شوند: دسته‌ی اول شایعاتی هستند که برخاسته از گمانه‌های افراد بوده و بدون اطلاع صریح از ناصحیح بودن آن‌ها منتشر می‌شوند. دسته‌ی دوم هم دروغ‌هایی هستند که عامدانه و با اطلاع از دروغ بودنشان تولیدشده و نشر داده می‌شوند. دسته‌ی نخست در ادبیات اطلاع‌رسانی نوین Misinformation نام دارد و از دسته‌ی دوم نیز با عنوان Disinformation یاد می‌شود.
ارتباطات مجازی در غیاب سواد رسانه‌ای و تفکر انتقادی، موجب رشد شدید تعداد اخبار جعلی نوع اول یعنی شایعات شده است. شایعاتی که گاه هیچ‌کسی از انتشار آن سودی نمی‌برد و نمی‌توان تولید آن را به کسی نسبت داد. از طرفی شبکه‌های مجازی بستری بسیار مناسب برای سوءاستفاده‌ی افراد، گروه‌ها و حتی دولت‌هاست. دولت‌ها می‌توانند با بهره‌گیری از آن به‌صورت غیرمستقیم و بدون پذیرش مستقیم مسئولیت انتشار اخبار، به‌سادگی دروغ‌های مدنظر خود را منتشر کرده و فضای اجتماعی این شبکه‌ها را در جهت منافع خود دست‌کاری کنند.
تأثیرات اخبار جعلی در جهان واقعی
اخبار جعلی پدیده‌ای کمیاب و نادر نیست و شاید بتوان گفت هرکدام از ما به‌صورت روزانه با این‌گونه اطلاعات غلط مواجه می‌شویم. تأثیرگذاری هر یک از این شایعات و دروغ‌ها در نوع خود متفاوت است؛ برخی به‌سرعت فاش شده و یا فراموش می‌شوند، برخی می‌توانند واکنش‌هایی را در فضای رسانه‌ای ایجاد کنند و برخی هم گاه به‌عنوان یک واقعیت در ذهن بخش بزرگی از مخاطبان ثبت می‌شوند. مهم این است که بدانیم تأثیرات این اخبار تنها به فضای مجازی و اذهان عمومی محدود نمی‌شود. اخبار جعلی گاه می‌توانند موجب بروز حوادثی در فضای فیزیکی و بیرونی شوند؛ حوادثی که می‌تواند شامل آشوب‌های شهری یا دست‌کاری فرآیند‌های سیاسی شده و حتی در مواردی می‌تواند جان انسان‌ها را نیز به خطر بیاندازد.
در پرونده‌ی «تأثیرات اخبار جعلی» نمونه‌هایی از مشهورترین کارزار‌های پخش اخبار جعلی که در سالیان اخیر در حوزه‌های مختلف تولید و در کشورهای مختلف جهان پخش‌شده‌اند، بررسی خواهد شد. اخباری که موجب تشدید شکاف‌های مذهبی شده‌اند، در سرنوشت انتخابات جهان تأثیر گذاشته‌اند، موجب تلاطم‌های شدید در بازار سهام و کشته شدن تعدادی از افراد شده‌اند.
اخبار جعلی و فرآیند‌های سیاسی و انتخاباتی در جهان
فرآیند‌های سیاسی و ازجمله انتخابات، با توجه به اهمیت و تأثیری که در سیاست‌های داخلی و خارجی کشور‌ها دارند، همواره فضای اطلاع‌رسانیِ بسیار پرحرارتی حول خود ایجاد می‌کنند.
با توجه به ماهیت رقابتی انتخابات، تلاش برای ضربه زدن به رقبا از طریق نشر اخبار جعلی، همواره در دستور کار نامزد‌ها و احزاب و گروه‌های ذی‌نفع در نقاط مختلف جهان بوده است. در کنار رقابت‌های داخلی، قدرت‌های خارجی نیز با اقدامات مداخله‌ای خود در انتخابات کشورهای دیگر، تلاش می‌کنند به اهدافی مانند پیروزی نامزد‌های مدنظر خود و تشدید ناآرامی‌ها و تلاطم‌های سیاسی در جامعه باهدف تضعیف آن دست یابند. در این مسیر، نشر اخبار جعلی یکی از ابزار‌های اصلی قدرت‌های خارجی است.
رسانه‌ها، تحلیل‌گران و اندیشکده‌های غربی یکی از پایه‌های خیزش موج راست‌گرایی در دهه‌ی دوم قرن ۲۱ در کشورهای غربی را کارزار‌های اخبار جعلی و گمراه‌سازی عموم تلقی می‌کنند. از نگاه این تحلیل‌گران، مهم‌ترین نقاط عطف این موج را می‌توان همه‌پرسی خروج انگلستان از اتحادیه‌ی اروپا (موسوم به برگزیت)، انتخاب دونالد ترامپ و انتخاب بولسونارو به ریاست جمهوری برزیل در سال ۲۰۱۸ دانست.
انتخابات ۲۰۱۸ برزیل
هر یک از پلتفرم‌های شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها می‌تواند به‌نوبه‌ی خود بستر پخش اخبار جعلی باشد. بااین‌حال برخی پلتفرم‌ها بسته به پایگاه کاربران و نوع تعاملات در آن‌ها می‌تواند به نشر اخبار جعلی کمک بیشتری کند. در انتخابات عمومی ۲۰۱۸ در کشور برزیل که منجر به انتخاب نامزد راست‌گرا، ژائیر بولسونارو (Jair Bolsonaro) به سمت ریاست جمهوری برزیل شد، پلتفرم واتساپ میدان اصلی شایعات بود.[۱]
از حدود ۲۱۰ میلیون نفر جمعیت کشور برزیل در آن سال حدود ۱۲۰ میلیون نفر از واتساپ استفاده می‌کردند. طبق بررسی‌ها در انتخابات ۲۰۱۸ برزیل حدود نیمی از کاربران واتساپ، اخبار مرتبط با انتخابات را از طریق این برنامه دنبال می‌کردند.
طبق نتایج یک بررسی در خصوص پخش اخبار جعلی در طی انتخابات ۲۰۱۸ برزیل، از میان صدهزار تصویر سیاسی منتشرشده روی واتساپ، ۵۶ درصد از تصاویری که بیش از همه به اشتراک گذاشته‌شده بودند گمراه‌کننده بودند و تنها ۸ درصد از فهرست ۵۰ تصویر پربازدید، به طول کامل صحیح ارزیابی می‌شدند.
در پیامرسان واتساپ نقش گروه‌های کوچک خانوادگی در انتشار اخبار جعلی بسیار پررنگ بود، تا جایی که یک بررسی در دانشگاه سائو پائولو نشان می‌داد حدود ۵۱ درصد از این قبیل اخبار در این‌گونه گروه‌های واتساپی نشر پیدا می‌کرد. گروه‌های خانوادگی به دلیل کوچک بودن و همین‌طور حاکم بودن فضای غیررسمی و خصوصی بر آن‌ها، بستر مناسب‌تری برای انتشار اخبار جعلی هستند، زیرا امکان بررسی صحت اخبار و نگاه انتقادی در این‌گونه جمع‌ها کمتر است.
اخبار جعلی در رقابت‌های انتخاباتی محلی: انتخابات ۲۰۱۷ ایالت آلاباما
تأثیر اخبار جعلی و کارزار‌های تولید و نشر آن‌ها در فضای سیاسی محدود به انتخابات سراسری نیست و گاهی انتخابات محلی را نیز در برمی‌گیرد.
در انتخابات مجلس سنا که در سال ۲۰۱۷ در ایالت آلابامای آمریکا برگزار شد، تیم ستاد انتخاباتی «داگ جونز» نامزد حزب دموکرات کارزاری اجرا کردند که در آن با کمک از تکنیک‌های انتشار اخبار جعلی و گمراه‌سازی کاربران در شبکه‌های اجتماعی توانستند بر نامزد حزب جمهوری‌خواه «روی مور» پیروز شوند. این پیروزی آنجا اهمیت خود را نشان می‌دهد که بدانیم ایالت آلاباما به‌صورت سنتی یک «ایالت قرمز» است و مردم آن معمولاً به نامزد‌های جمهوری‌خواهان رأی می‌دهند. دو سال بعد و در سال ۲۰۱۹ گزارش‌هایی در رسانه‌های اصلی آمریکا مانند نیویورک‌تایمز و واشنگتن‌پست منتشر شد که خبر از جزئیات این کمپین رسانه‌ای داد.[۲]
نکته‌ی جالب این کمپین اجرای نوعی عملیات «پرچم دروغین» (False Flag) توسط تیم نامزد دموکرات‌ها بود که در آن حساب‌هایی جعلی برای حمایت دروغین از نامزد جمهوری‌خواه ساخته بودند که رفتار آن حساب‌ها به‌گونه‌ای بود که یادآور نفوذ و مداخله‌ی ادعایی روس‌ها در انتخابات ۲۰۱۶ شود. هدف این بود که وانمود شود روس‌ها با همان تکنیک‌ها و روش‌هایی که (به ادعای آمریکایی‌ها) برای کمک به انتخاب دونالد ترامپ استفاده کرده‌اند، برای کمک به انتخاب روی مور نیز بهره می‌گیرند.
همچنین آن‌ها از طریق استفاده از حساب‌های جعلی سعی داشتند با ایجاد تفرقه بین چهره‌های مطرح حزب جمهوری‌خواه، حمایت مردمی و آرای نامزد نهایی این حزب در انتخابات را کاهش دهند که درنهایت موجب پراکنده شدن آرای نامزد جمهوری‌خواهان شد.
شرکت امنیت سایبری New Knowledge که اجرای این کمپین را بر عهده داشت خود گزارشی را به کمیته‌ی اطلاعاتی سنای آمریکا در خصوص روند و شیوه‌های اقدامات روسیه در تأثیرگذاری بر نتیجه‌ی انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۱۶ آمریکا ارسال کرده بود.
این خود نشان‌دهنده‌ی اهمیت و تأثیری است که اخبار جعلی در انتخابات ۲۰۱۶ و نتیجه‌ی آن یعنی پیروزی غیرمنتظره دونالد ترامپ داشتند. اتهامات در خصوص مداخله‌ی دولت روسیه در انتخابات به نفع دونالد ترامپ، اتهامی بود که در طول دوره‌ی ریاست جمهوری او نیز مطرح می‌شد. از طرفی فضای شدیداً قطبی‌شده‌ی جامعه‌ی آمریکا آبستن حوادث جالب‌توجهی بود که اخبار جعلی آن‌ها را رقم‌زده بودند. در بخش بعدی این پرونده، این انتخابات جنجالی را بیشتر بررسی خواهیم کرد.
بخش‌های دیگر این پژوهش را بخوانید:
پرونده/ انتخابات ۲۰۱۶، بی‌اعتمادی سیاسی و اخبار جعلی
پرونده/ اخبار جعلی که جان مسلمانان را به خطر می‌اندازد
پی‌نوشت‌ها:
[1] Cosentino, Gabriele. “Tribal Politics: The Disruptive Effects of Social Media in the Global South.” Essay. In Social Media and the Post-Truth World Order: The Global Dynamics of Disinformation. Palgrave Macmillan, 2020.
[2] https://www.npr.org/2019/01/09/683731977/how-project-birmingham-spread-misinformation-in-the-2017-alabama-senate-election
