اخبار جعلی یکی از ابعاد مهم اسلام‌ستیزی در دنیای امروزی است.
به گزارش گرداب، گسترش ارتباطات اینترنتی و استفاده از شبکه‌های اجتماعی برای انتشار اخبار، مشکلات و چالش‌های جدیدی برای حوزه‌ی اطلاع‌رسانی ایجاد کرده که یکی از مهم‌ترین آن‌ها نشر اخبار جعلی یا «فیک‌نیوزها» (Fake news) است. البته شایعه‌پراکنی و دروغ‌سازی پدیده‌ای جدید و معلول رسانه‌های اجتماعی نوین نیست.
در شماره‌های پیشین این پرونده گفتیم که قطبی‌سازی فضای سیاسی می‌تواند بستری برای تضعیف ساختار‌های اجتماعی هر کشوری شود. گاهی این قطبی‌سازی بر بستر شکاف‌های اجتماعی و اقتصادی (نظیر فاصله طبقاتی) شکل می‌گیرد. جوامعی که در دهه‌های اخیر تحولات و دگرگونی‌های اجتماعی و اقتصادی زیادی را از سر گذرانده‌اند بیش از همه مستعد این‌گونه شکاف‌ها هستند. اما گاهی نیز این گسل‌ها عمیق‌تر و ریشه‌دارتر هستند.
بخش‌های دیگر این پژوهش را بخوانید:
پرونده/ تأثیر اخبار جعلی در تشدید دوقطبی‌های انتخاباتی
پرونده/ انتخابات ۲۰۱۶، بی‌اعتمادی سیاسی و اخبار جعلی
نزاع‌های دینی، نژادی و قومیتی، که می‌توان از آن با عنوان «نزاع‌های هویتی» نیز یاد کرد، زمینه‌ای برای ایجاد گسل‌های عمیقی هستند که گاه تا چند قرن سرنوشت یک کشور و مردمان آن را تحت تأثیر قرار می‌دهد. نزاع‌های هویتی در طول تاریخ زمینه‌ساز بروز جنگ‌ها و خشونت‌های فراوانی بوده است. گسترش اینترنت و ایجاد فضای اطلاع‌رسانی نوین، دامنه‌ی جدیدی به این دسته منازعات هویتی افزوده است.
خشونت‌های ضدمسلمانان در آسیای جنوبی
در دهه‌های اخیر کشور‌های آسیای جنوبی شاهد بروز تنش و خشونت میان بودائیان و مسلمانان بوده است. اقلیت‌های مسلمان در کشور‌هایی مانند میانمار و سریلانکا هدف خشونت‌های بسیاری قرارگرفته‌اند. در دهه‌ی اخیر و با گسترش بسیار سریع ارتباطات اینترنتی و دگرگونی فضای تبادل اطلاعات و اخبار در این کشورها، نقش اخبار جعلی در دامن زدن به خشونت‌ها بسیار پررنگ شده و نمونه‌های فراوانی از تأثیر سریع اخبار جعلی بر درگیری‌های فیزیکی را ثبت کرده است. در ادامه تعدادی از نمونه‌های شاخص این پدیده را بررسی می‌کنیم.
میانمار:
طی دهه‌های گذشته درگیری‌ها و منازعات خشونت‌آمیز متعددی بین دولت میانمار و بودائیان افراطی این کشور با اقلیت مسلمان روهینگیا رخ داده است. این درگیری‌ها از سال ۲۰۱۷ به جنگ داخلی و پاک‌سازی نژادی مسلمانان تبدیل شده است.
دولت میانمار دهه‌ها در اختیار ارتش و نظامیان این کشور بود. از سال ۲۰۱۳ و پس از روی کار آمدن دولت غیرنظامی در این کشور، اپراتور‌های تلفن همراه خارجی نیز به بازار میانمار ورود پیدا کردند. درنتیجه، درصد کاربران اینترنت در این کشور در طول تنها سه سال از فقط ۱ درصد جمعیت این کشور به حدود ۵۰ درصد رسید که به گفته‌ی برخی «بالاترین سرعت رشد» نفوذ اینترنت در یک کشور در تاریخ است.
هم‌زمان از میان پلتفرم‌های مختلف، فیسبوک در این کشور بیش از همه مورد استقبال مردم قرارگرفته و به مهم‌ترین ابزار تبادل اطلاعات و اخبار و ارتباط میان مردم تبدیل شده است، تا حدی که تعداد کاربران فیسبوک در این کشور به حدود ۲۵ میلیون نفر (معادل نیمی از جمعیت میانمار) می‌رسد.
افزایش شدید حجم و میزان تبادل اطلاعات و اخبار در این کشور پس از گسترش اینترنت منجر به این شد که میزان انتشار اخبار جعلی و اطلاعات گمراه‌کننده نیز افزایش پیدا کند. در غیاب رسانه‌های شناخته‌شده و حرفه‌ای (که دهه‌های طولانیِ حکومت‌نظامیان در میانمار اجازه رشد به آن‌ها را نداده بود)، فضای مجازی به جولانگاه گروه‌های سیاسی مختلف برای پیش‌برد اهداف خود مبدل شد.
نسل‌کشی مسلمانان روهینگیا
مردم غیرمسلمان میانمار در فضای مجازی از سوی گروه‌های ملی‌گرا و قوم‌گرایان افراطی، به شکل مداوم علیه اقلیت مسلمان روهینگیا تحریک می‌شوند. به‌عنوان‌مثال در سال ۲۰۱۴ ملی‌گرایان و بودائیان افراطی شایعاتی را در خصوص وجود یک توطئه‌ی جهانی از سوی مسلمانان برای نابودی بودایی‌ها منتشر کردند. آن‌ها در فیسبوک خواستار تحریم کسب‌وکار‌های مسلمانان، ممنوعیت ازدواج بین ادیان و ایجاد محدودیت برای مسلمانان میانمار شدند.
در جولای ۲۰۱۴ پس‌ازآن که یک راهب سرشناس بودایی بانام «آشین ویراتو» (Wirathu) در فیسبوک شایعاتی کذب در مورد تجاوز یک مرد مسلمان به یک زن بودایی را منتشر کرد، آشوب‌هایی علیه مسلمانان در شهر «ماندلی» (Mandalay) در میانمار رخ داد.
حکومت و ارتش نیز البته فعال بودند. رویکرد دولت میانمار پس از ۲۰۱۳ از سانسور مطلق رسانه‌ها و مطبوعات به راهبرد کنترل و دست‌کاری اطلاعات تغییر پیداکرده است؛ تغییری که در عین تأثیرگذاری بیشتر، توجه و مسئولیت کمتری را متوجه دولت می‌کند. این راهبرد در مرحله‌ی اجرا از ابزار‌های شناخته‌شده همچون گسیل حساب‌ها و کاربران جعلی و استفاده از ربات‌ها بهره می‌برد.
طبق نظر گروه حقیقت‌یاب سازمان ملل متحد، اخبار جعلی منتشرشده روی فیسبوک «نقش تعیین‌کننده‌ای» در نفرت‌پراکنی علیه مسلمانان روهینگیا و تشدید دور جدید درگیری‌های مسلحانه پس از سال ۲۰۱۷ داشتند.[۱]
سریلانکا:
سریلانکا کشوری با اکثریت بودایی (۷۰ درصد جمعیت) است و مسلمانان یکی از اقلیت‌های دینی با جمعیتی بالغ‌بر ۱۰ درصد جمعیت این کشور هستند. خشونت علیه اقلیت‌های دینی و به‌طور ویژه مسلمانان سابقه‌ای طولانی در سریلانکا دارد، بااین‌حال از سال ۲۰۱۴ شاهد اوج‌گیری خشونت‌ها علیه مسلمانان از سوی اکثریت بودایی هستیم.[۲]
گسترش استفاده از رسانه‌های اجتماعی در این کشور نیز در تشدید این خشونت‌ها مؤثر بوده است. در بین پلتفرم‌های مختلف، فیسبوک سهم عمده‌ای در گسترش ادبیات نفرت و اخبار جعلی در سریلانکا دارد. بودائیان افراطی در گروه‌های فیس‌بوکی خود دست به برنامه‌ریزی اقداماتی همچون حملات به مسلمانان و زنده‌زنده سوزاندن یک مرد مسلمان زده‌اند.
نیویورک‌تایمز در مقاله‌ای تعدادی از نمونه‌های تأثیرگذاری اخبار جعلی در جهان واقعی را که موجب بروز حوادث خشونت‌آمیز علیه مسلمانان سریلانکا شده را موردبررسی قرار داده است.[۳]
حادثه‌ی شهر آمپارا:
در فوریه سال ۲۰۱۳ شایعه‌ای بی‌اساس در گروه‌های فیس‌بوکی بودائیان افراطی پخش شد مبنی بر اینکه در شهر مسلمان‌نشین آمپارا (Ampara) پلیس تعداد ۲۳ هزار قرص عقیم‌سازی را از یک داروساز مسلمان کشف کرده است. این خبر جعلی در این گروه‌ها به این شکل تعبیر شد که مسلمانان توطئه‌ای بزرگ برای عقیم‌سازی اکثریت بودایی سریلانکا و نابودی آن‌ها در سردارند.
در فردای روز پخش این شایعه، حادثه‌ای در شهر آمپارا و در یک غذاخوری که دو برادر مسلمان آن را اداره می‌کردند رخ داد. در آن روز، یکی از مشتریان بودایی این غذاخوری شروع به فریاد زدن کرده و می‌گفت که چیزی در غذایش پیدا کرده است. او به زبان «سینهالی» حرف می‌زد.
زبان اکثریت بودایی سریلانکا سینهالی و زبان اقلیت تامیل و مسلمان‌ها نیز زبان «تامیل» است. هردوی این زبان‌ها در سریلانکا، رسمی محسوب می‌شوند. ازآنجاکه صاحبان غذاخوری تسلطی به زبان سینهالی نداشتند، نه از پخش شایعه‌ی کشف قرص‌های عقیم‌سازی مطلع بودند و نه می‌فهمیدند مشتریشان چه اعتراضی به غذایشان دارد.
فریاد‌های این مشتری گروه دیگری از مردم را نیز دور او جمع کرد و این‌بار همگی باهم از صاحب غذاخوری می‌پرسیدند که آیا در غذایشان قرص نابارورسازی ریخته یا نه. صاحب غذاخوری با تصور اینکه مشتری به وجود یک توده‌ی آرد در غذایش اعتراض دارد، با سینهالیِ دست‌وپاشکسته به جمع گفت که «نمی‌دانم، بله، ما گذاشتیم؟»
این پاسخ او خشم جمعیت را تبدیل به خشونت کرد. جمعیت غذاخوری او را تخریب کرده و سپس به مسجد شهر حمله کرده و آن را به آتش کشیدند.
دامنه‌ی این حادثه به آمپارا محدود نشد، زیرا یکی از افراد حاضر در محل از پرسش و پاسخی که صاحب غذاخوری در آن پاسخ اشتباه خود را داده بود فیلم‌برداری کرده و سپس به‌عنوان یک مدرک برای تأیید وجود توطئه‌ی نابارورسازی بودایی‌ها در گروه‌های فیس‌بوکی منتشر کردند.
نمایی از ویدئوی معروف غذاخوری شهر آمپارا
به گفته‌ی خبرنگار نیویورک‌تایمز این کارگر غذاخوری پس از پخش گسترده‌ی این ویدئو مجبور به کناره گرفتن از اجتماع و زندگی مخفیانه شده است.
مورد راننده‌ی بودایی:
پس از پخش ویدئوی حادثه‌ی غذاخوری آمپارا، یک فعال فیس‌بوکی پرطرفدار بودایی با گرایش ملی‌گرایی افراطی از این فرصت استفاده کرده و پست‌های مکرری درباره‌ی ضرب و شتم یک راننده منتشر کرده و این را مدرکی دیگر برای جدی بودن تهدید مسلمانان علیه بودایی‌ها دانست. یک راننده‌ی بودایی در جریان یک درگیری فیزیکی که پس از یک حادثه‌ی رانندگی رخ داد کشته شده بود.
پس‌ازاین حادثه تحریک احساسات کاربران منجر به این شد که تعداد زیادی از بودائیان در مراسم بزرگداشت این راننده شرکت کنند. هم‌زمان در گروه‌های واتساپی برنامه‌های مختلفی برای ابراز واکنش‌های خشونت‌آمیز چیده می‌شد. یک فعال فیس‌بوکی با نشان دادن مغازه‌های کسبه‌ی مسلمان در شهر دیگانا، بودائیان را تشویق می‌کرد که شهر خود را از مسلمانان پس بگیرند.
طی سه روز بعد، خرابکاران در چندین شهر به مساجد و خانه‌ها و مغازه‌های جمعیت مسلمان حمله کرده و این اماکن را به آتش کشیدند. پس‌ازاین رشته حوادث که منجر به کشته شدن تعدادی نیز شد، دولت سریلانکا شبکه‌های اجتماعی را مسدود کرد و سپس با فشار به فیسبوک صفحه‌ی یکی از فعالان افراطی بودایی را حذف کرد.
مسئولیت‌ناپذیری پلتفرم‌ها در قبال اخبار جعلی مخرب
میزان مسئولیت‌ناپذیری فیسبوک در خصوص محتوای منتشرشده روی پلتفرم خود جالب‌توجه است. با وجود اینکه پژوهشگران و سازمان‌های غیردولتی و فعالان حقوق بشر بار‌ها نسبت به خطر تشدید خشونت‌ها در میانمار به فیسبوک هشدار داده بودند، این شرکت در برابر اقدامات لازم ازجمله استخدام نیرو‌های مسلط به زبان برمه‌ای برای کنترل محتوای منتشره روی شبکه‌ی اجتماعی خود مقاومت نشان می‌داد.
در سال ۲۰۱۵ بعدازموج تنش قومیتی بین بودائیان و مسلمانان، فیسبوک تنها دو نفر نیروی مسلط به زبان برمه‌ای در خدمت خود داشت و سایر کنترل‌کنندگان محتوا انگلیسی‌زبان بودند و توانایی لازم برای درک بدگویی‌ها، اصطلاحات توهین‌آمیز و ادبیات تحریک‌آمیز را نداشتند.
فیسبوک پس از افزایش فشار‌های متعاقب نسل‌کشی مسلمانان روهینگیا دست به اقداماتی همچون استخدام ۱۰۰ نیروی مسلط به زبان برمه‌ای، اعمال کنترل‌های شدیدتر روی محتوا و تعلیق حساب‌های کاربری تعدادی از نظامیان میانماری که به نظر بازرسان سازمان ملل متحد مستقیماً در نسل‌کشی مسلمانان دست داشتند، زد.
کنش‌گرانی که درزمینه‌ی مقابله با اخبار جعلی در سریلانکا فعالیت می‌کنند می‌گویند به‌رغم تماس‌های مکرری که با فیسبوک برای انجام اقدامات جدی‌تر برای مقابله با اخبار جعلی انجام داده‌اند هنوز به نتیجه‌ای نرسیده‌اند. تنها ابزار آن‌ها برای کنترل اطلاعات غلطی که منتشر می‌شود، استفاده از گزینه‌ی «گزارش» (Report) برای گزارش دادن پست‌های مشکوک به فیسبوک است، اما در عمل پست‌های کمی از این طریق حذف می‌شوند. یکی از دلایل این است که تعداد افراد مسلط به زبان سینهالی که در مجموعه‌های کنترل محتوای فیسبوک کار می‌کنند انگشت‌شمار است.
نگرانی‌ها درباره‌ی مسئولیت‌ناپذیری فیسبوک در قبال محتوای منتشرشده روی پلتفرم‌های خود محدود به گروه‌های غیردولتی نیست بلکه مقامات دولتی سریلانکا نیز در این زمینه مطالباتی از فیسبوک دارند. آن‌ها معتقد هستند که توان چندانی برای اعمال سیاست‌های خود در پلتفرم فیسبوک ندارند. در نظر مقامات سریلانکا سیاست‌گذاری‌های این کشور در حوزه‌ی رسانه و اطلاع‌رسانی نه در این کشور بلکه در مقر فیسبوک در کالیفرنیای آمریکا صورت می‌گیرد.
مقامات سریلانکا تلاش‌هایی برای برقراری ارتباط با فیسبوک انجام داده‌اند که با بی‌اعتنایی این شرکت به نتیجه‌ی خاصی نرسیده است. یک مقام ارشد حوزه‌ی اطلاع‌رسانی سریلانکا به خبرنگار نیویورک‌تایمز گفت: «باید نوعی از همکاری میان کشور‌هایی مثل سریلانکا و شرکت‌های بزرگی باشد که ما را یک بازار تلقی می‌کنند. ما یک جامعه هستیم و نه صرفاً یک بازار».
پی‌نوشت‌ها:
[1] Cosentino, Gabriele. “Tribal Politics: The Disruptive Effects of Social Media in the Global South.” Essay. In Social Media and the Post-Truth World Order: The Global Dynamics of Disinformation. Palgrave Macmillan, 2020
[2] Aliff, S.M. “Post-War Conflict in Sri Lanka: Violence against Sri Lankan Muslims and Buddhist Hegemony.” International Letters of Social and Humanistic Sciences 59 (2015): 109–25. https://doi.org/10.18052/www.scipress.com/ilshs.59.109.
[3] https://www.nytimes.com/2018/04/21/world/asia/facebook-sri-lanka-riots.html
