رییس مرکز مطالعات فضای مجازی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی گفت: با سیطره سایبر بر جامعه ما و هوشمندسازی سامانه‌ها و گسترده هوش مصنوعی در تصمیم‌سازی ساختار‌های بروکراتیک متحول خواهد شد.
به گزارش گرداب به نقل از خبرگزاری مهر، احسان کیانخواه* در یادداشتی نوشت: جهان در حال دگرگونی است. فناوری‌های سایبرْ ساخت، در حال تحول و تطور وضعیت‌های عادت شده‌ی انسانی است. جهانی در حال خلق است که بسیار بزرگتر از عالم عادت شده پس از هبوط حضرت آدم علیه السلام است.
جهانی که فراتر از صورت‌های مادی و فیزیکی در بردارنده‌ی صورت‌های مجازی است که قابل تعامل و تخاطب است. صورت‌های مجازی که یا همزاد‌های دیجیتال (Digital Twin) یک فرد، یک خانه، شهر یا کارخانه است و شرایط را برای تکامل همزاد فیزیکی خود فراهم می‌آورد یا موجودیت‌های محض مجازی است که با ابزارهاس خاص و واسط‌های حسی (Wearable Technology) یا مغزی (Brain Interface) قابل رویت و تعامل هستند.
عالم سایبری در حال تحقق و تکامل است، جلوه‌هایی از آن دیده شده و فراتر از تصور ما در سال‌های آینده عیان خواهد شد. عالمی که نوع تعامل، رشد و حتی نوع تفکر و درک انسان در آن نوع دیگری خواهد شد و نسل‌ها تربیت یافته در این عالم متمایز از انسان‌های اعصار گذشته بوده و معنای حکومت و کشورداری نیز متحول خواهد شد. این نوشته مختصر، در پاسخ به این سوال است که راهبری و حکمرانی کشور در طلیعه‌ی این جهانِ انسانْ سازِ سایبرْ ساخت چگونه باشد؟ نگارنده به اختصار به سه نکته اشاره می‌کند.
اول، ساخت تصویری هنجاری از آینده، مبتنی بر فناوری‌های پیشرو و ارزش‌های جامعه است. «انقلاب صنعتی چهارم (Industry ۴.۰)» که توسط رییس مجمع جهانی اقتصاد اعلام شد یا انقلاب صنعتی پنجم (Industry ۵.۰) که جدیدا طرح شده نمونه‌ای از این تصویرسازی است.
به بیان دیگر انقلاب صنعتی چهارم (پنجم) خوانش اروپا و تمدن غربی از تحولات جوامع انسانی است که با بیان تصویری از سه انقلاب پیشین صنعتی شروع می‌شود و به توصیف تصویر آینده‌نگرانه و ممزوج با فناوری‌های ارتباطی، پردازشی، اینترنت اشیاء و هوش مصنوعی و سایر فناوری‌های تحول آفرین می‌پردازد. در حقیقت این ترسیم، تصویر هنجاری از آینده‌ی مطلوب کشور‌های اروپایی و غربی است که مبتنی بر جهان بینی‌شان شکل گرفته و نمایان کننده ارزش‌های اساسی آن‌هاست. مشابه این تصویر توسط ژاپن با عنوان جامعه پنجم (Society ۵.۰) طرح شده و نگاه تمدنی ژاپن به دوران گذشته و ترسیم آینده‌ای مبتنی بر هنجارها، مسائل و ارزش‌های بنیادین خاص این کشور را توصیف می‌کند. این قبیل تصاویر به دنبال بسیج جهانی امکانات و سرمایه‌ها در ساخت تصویر اختصاصی آن‌ها توسط سایر کشور‌ها است. به‌نحوی که این تصاویر آمال سایر کشور‌ها شده و محور پژوهش‌ها، مقالات و همایش‌ها نیز قرار گیرد. حال سوال اینجا است که طرح انرژی‌بخش و حرکت‌دهنده‌ی ایرانِ اسلامی در ساخت آینده چیست و هم‌بندی فناوری‌ها قرار است چه چیزی را خلق کند و برای چه مسائل حال و آینده راه حل ایجاد کند و نسبت آن با تمدن نوین اسلامی چیست؟ کاری که قرار است الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت انجام دهد، ولی تاکنون موفقیت لازم را چه در طراحی، چه برنامه‌های چندساله و چه بودجه‌ی سالانه بدست نیاورده است.
دوم، فهم و ترسیم مدل حکمرانی است. حکمرانی در تعابیر گوناگون و به الفاظ متنوعی مضاف شده است. آن‌چه از لفظ حکمرانی قابل استنباط است مفهوم هدایت و کنترل است. اما سوال اولیه این است که هدایت و کنترل برای تحقق چه امری صورت می‌پذیرد؟ جواب در بخش اول بحث نهفته است. یعنی حکمرانی برای تحقق تصویری است که جامعه ایده‌ال فناورانه‌ی ارزش‌بار قرار است شکل دهد. در مفهوم حکمرانی بسیج همه‌ی امکانات و تمرکز بخشی برای تحقق امر از پیش مشخص شده نهفته است. البته پر واضح است که ترسیم غایت، آن‌هم در جهانی بشدت پیچیده و غیر قطعی، در ضمن حرکت تکمیل و تدقیق می‌شود.
برای حکمرانی چند ویژگی می‌توان برشمرد. حکمرانی غایت محور است و برای هدف، منظور و تحقق امری شکل می‌گیرد. حکمرانی هدایت‌گری دارد و سازوکار‌هایی را برای جهت‌دهی به منابع برای تحقق اهداف فراهم می‌آورد. حکمرانی و هدایت‌گری به کنترل و ارزیابی مستمر نیاز دارد تا میزان انحراف از مسیر را شناسایی و اصلاح نماید همچنین حکمرانی نیازمند سازوکاری برای ارزیابی و اولویت‌بندی اقدامات برای تحقق بهینه‌ی اهداف است. حکمرانی به مبانی متقن و دقیق و تبیین اصول و ارزش‌ها اساسی نیازدارد. حکمرانی به هم‌گراسازی و هم‌راستاسازی اقدامات برای ایجاد حداکثر هم‌افزایی و هم‌آهنگی نیاز دارد. ویژگی و تمایز اساسی حکمرانی در این عصر ابتناء و مغروق بودن در داده و جریان تحلیل و کاوش است. حکمرانی بدون داده موثر و مرتبط عملا ابزاری بدون خاصیت و کور است.
از طرفی حکمرانی را می‌توان شبیه مقولات تشکیکی دانست. یعنی اگر از حکمرانی داده، حکمرانی مالی، حکمرانی پژوهش و هر نوع حکمرانی مضافی بحث می‌شود، جلوه‌هایی متکثر از مفهوم حکمرانی در ساحات مختلف باید باشد، جلوه‌ای از حقیقت واحدی را روایت کند. تشطط، تنافر و تناقض در تبیین حکمرانی‌های مضاف منجر به انتخاب سبک‌های حکمرانی ناهماهنگ شده و نتایج ارزشی و سبک زندگی متضادی را به بار خواهد آورد. هم‌راستایی در جلوه‌های حکمرانی با تصویرسازی و آینده‌پردازی صحیح شکل می‌گیرد در این صورت به‌طور مثال حکمرانی آب و حکمرانی مالی منجر به تحقق امر واحدی و انسجام تمدنی خواهد شد و سبک حکمرانی، نحوه و سطح همکاری‌های بخش دولتی با بخش عمومی و خصوصی را تعیین می‌کند.
سوم، بازسازی ساختار‌های مورد نیاز برای حکمرانی و اداره جامعه است. با سیطره عمیق و وسیع سایبر بر جامعه ما و حضور بخش خصوصی از یک طرف و هوشمندسازی خودکار سازی سامانه‌ها تا نفوذ گسترده هوش مصنوعی در تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری از طرف دیگر، ساختار‌های مرسوم و بورکراتیک اداره کشور متحول خواهد شد. بلاک چین در مفهوم دفتر کل توزیع شده قابلیت ثبت و نگهداری هر رویدادی را مبتنی بر اعتماد عمومی دارد.
کارخانه‌های هوشمند و زنجیره تامین و ارزش، اداره نیاز‌های مردم را به عهده دارد. حال برای دستیابی به مزایای حداکثری نفوذ فناوری‌ها و تحول دیجیتال، نیاز به باز ترسیم نظامات اداری کشور است. اینکه دولت در معنای عام خود و بدون توجه به منافع دستگاهی و ابتناء یافته بر اندیشه اسلامی ایرانی، باز طراحی شود.
به‌طور مثال سازمانی با تعداد زیادی کارمند جای خود را به سامانه‌ای یا چندین سرویس هوشمند دهد یا چندین وزارت‌خانه با هم تلفیق شود تا شرایط کاراتر و اثربخش‌تری را مبتنی بر هوش مصنوعی و هوشمندسازی اشیاء برای ارائه خدمت به مردم شکل دهد.
نیاز ضروری فردا و آینده نزدیک جامعه ماست. گام اول طراحی دولت برای شرایط مطلوب، آرمانی و ارزشی در جهت تحقق جامعه اسلامی مبتنی بر فناوری‌های روز و با عقلانیت دینی و بدون توجه به منافع و مضار بخشی و حذف ساختار‌ها و تشکیلات غیر ضرور است. در گام دوم به مقتضای شرایط دستگاهی، سیر و صیرورتی برای مهاجرت از وضع موجود به مطلوب طرح‌ریزی شود.
حکمرانی سایبری خوانش نگارنده از حکمرانی، در جهانی محفوف در سایبر و فناوری‌های نوظهور است که برای تحقق جامعه آرمانی و تمدنی به آن نیاز خواهد بود. تصمیم راهبردی و اساسی دولت در ساخت ساختار‌ها و روابطی مبتنی بر تحول فناورانه، دانش بنیان و در عین حال نمایان کننده ارزش‌ها و اخلاقیات جامعه اسلامیِ ایرانی، ضرورت این دوره گذار است.
*رییس مرکز مطالعات فضای مجازی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
