اخبار جعلی و دروغ پراکنی به جوسازی و تبلیغات سیاسی (پروپاگاندا) و یا اخبار زرد می‌گویند که به دلایل مختلفی بین مردم منتشر می‌شود. اخبار جعلی ممکن است با هدف سیاسی یا به دست آوردن برخی امتیازات مالی انتشار پیدا کند. به طور معمول، انگیزۀ اصلی بیشتر آنها این است که به شخص یا نهادی آسیب وارد شود و این کار عامدانه صورت می‌گیرد.
به گزارش گرداب، با گسترش اینترنت و فضای مجازی، این معضل افزایش یافته است و شبکه‌های مجازی برای جذب دنبال‌کننده‌های بیشتر و افزایش سود خود اقدام به انتشار اخبار زرد می‌کنند. متاسفانه چهارچوب قانونی صحیح برای قانو ن‌گذاری رسانه‌های دیجیتال وجود ندارد و فرد یا نهاد متضرر ممکن است نتواند اقدامی در جهت خنثی‌سازی اخبار‌های منتشرۀ جعلی انجام بدهد.
در کشورهای خاورمیانه به خصوص ایران، این چالش گسترده‌تر و شدیدتر است. زیرا این کشور‌ها علاوه بر مقابله با خبر‌های کذب و دروغ‌پراکنی‌های داخلی باید با گسترش اخبار جعلی و تبلیغات سیاسی رسانه‌های خارجی و کشورهای بیگانه نیز مقابله کنند.
در این مطلب قصد داریم ابزار‌های مقابله با گسترش اخبار جعلی و چالش‌هایی را که ایران با آنها روبرو است بررسی کنیم.
دلایل گسترش اخبار جعلی توسط رسانه‌های خارجی
کشورهای حوزۀ خاورمیانه به دلیل دارا بودن منابع غنی نفت و گاز، ثروت بی‌کران و موقعیت جغرافیایی استراتژیک، از دیرباز مورد توجه کشورهای غربی بوده‌اند. در میان کشورهای خاورمیانه، ایران از اهمیتی دو چندان برخوردار است.
ثروت و دارایی عظیم، چند هزار سال تاریخ تمدن، منابع سرشار نفت و گاز و موقعیت خاص جغرافیایی ایران باعث شده تا آمریکا و غرب همواره در طول تاریخ تمایل به سلطه و نفوذ بر این کشور داشته باشند. البته برنامۀ غنی‌سازی هسته‌ای ایران و مخالفتش با دولت اسرائیل که بزرگ‌ترین حامی آمریکا در منطقه است نیز باعث شده که آمریکا احساس نگرانی کرده و به دنبال راهی برای مقابله با ایران باشد.
در عصر اطلاعات و ارتباطات، کشور‌ها برای نفوذ و پیشبرد اهدافشان در کشورهای دیگر و مقابله با آنها، مانند گذشته رفتار نمی‌کنند. دیگر کشور‌ها تمایلی به جنگ فیزیکی با یکدیگر ندارند. جنگ فیزیکی علاوه بر تلف کردن نیروی انسانی، منابع و اقتصاد کشور را نابود می‌کند و خسارت‌های بی‌شماری به بار می‌آورد. امروزه با گسترش رسانه‌های دیجیتال، جنگ‌افروزی بسیار آسان‌تر شده است بدون اینکه خونی ریخته شود.
به همین دلیل، رسانه‌های خارجی در راستای منافع آمریکا و دولت‌های غربی تلاش می‌کنند تا با جوسازی و تبلیغات سیاسی (پروپاگاندا) و گسترش اخبار جعلی بر علیه ایران و سایر کشورهای خاورمیانه به اختلافات و آشوب‌های داخلی این کشور‌ها دامن بزنند و به این ترتیب مسیری برای سلطۀ خود در این مناطق ایجاد کنند.
انواع اخبار جعلی
خبر‌های جعلی انواع بسیار دارند که در اینجا چند نمونه را ذکر می‌کنیم:
۱. دستۀ اول اخبار جعلی شامل آن گروه از خبر‌هایی است که واقعیت ندارند. هدف از انتشار این اخبار، افزایش تعداد بازدیدکنندگان و در نتیجه افزایش درآمد حاصل از تبلیغات است. برخی از سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی با انتشار اخبار زرد، این هدف را دنبال می‌کنند و در واقع به دنبال آسیب‌رسانی و یا بی‌اعتبار کردن فرد یا گروهی خاص و تاثیرگذاری روی افکار مردم نیستند.
۲. دستۀ دوم شامل اطلاعات دروغ و نادرستی می‌شود که معمولا از سمت حکومت‌های کشورهای مختلف پشتیبانی می‌شوند. حکومت‌ها به دنبال کسب درآمد نیستند و فقط خواهان تاثیرگذاری بر افکار عمومی هستند.
۳. دستۀ سوم اخبار نادرستی هستند که عامدا انتشار می‌یابند. انتشار این قبیل اطلاعات غلط در واقع یک روش در جنگ اطلاعاتی است. هدف از این کار، تاثیرگذاری بر افکار عمومی و تحریف واقعیت است که از این طریق به فرد و یا سازمان خاص و یا کشور آسیب برسد.
۴. این گروه اطلاعات کاذبی هستند که غیرعمدی منتشر می‌شوند. معمولا آن فرد یا رسانه‌ای که این‌گونه اخبار را منتشر می‌کند معتقد است که این اطلاعات صحیح است. این گروه قصد آسیب‌رسانی ندارند. امروزه در فضای مجازی به ویژه در اینستاگرام شاهد انتشار این دسته از اخبار هستیم که توسط افرادی بی‌سواد منتشر می‌شود، ولی خود این افراد اعتقاد دارند که اطلاعاتشان صحیح است.
۵. به این گروه، اطلاعات آسیب‌رسان می‌گویند. این اطلاعات بر مبنای واقعیت هستند و برای آسیب زدن به شخص یا سازمان و یا کشور منتشر می‌شوند. هکر‌ها معمولا با هک کردن سایت‌های دولتی و حکومتی و یا سایت افراد مهم به دنبال اطلاعات آسیب‌رسان هستند تا شخص یا نهاد خاصی را بی‌اعتبار کنند.
چالش‌های ایران در مقابل رسانه‌های دیجیتال
حال با مجموعۀ این خبر‌های گوناگون جعلی و جوسازی‌های سیاسی، چالش‌های بسیاری بر سر راه حکومت و دولت قرار دارد. همان‌طور که اشاره کردیم در پشت انتشار اخبار جعلی دو انگیزه وجود دارد. انگیزۀ اول به راه انداختن جنگ روانی است و انگیزۀ دوم بر نظریۀ توطئه استوار است. گسترش این اخبار که گاهی انتشار آنها در فضای مجازی بسیار سریع اتفاق می‌افتد تبدیل به یکی از دغدغه‌های مهم کشور شده است.
این خبر‌ها که توسط رسانه‌های خارجی و گاهی رسانه‌های داخلی و عناصر معاند منتشر می‌شوند به راحتی بر روی طرز فکر عموم مردم تاثیر گذاشته و توسط خود آنان بازنشر می¬یابند. مردم عادی به راحتی تحت‌تاثیر اخبار و عناوین خبری جذاب قرار می‌گیرند و به آنها اعتماد می‌کنند. البته گاهی نیز تشخیص اخبار واقعی از کذب بسیار مشکل است.
در این میان وظیفۀ حکومت این است که با استفاده از ابزار‌های مقابله‌ای، از گسترش این اخبار جلوگیری کرده و دروغ و جعل آنها را فاش کند و به این ترتیب از ملت و کشور در مقابل یک خبر کذب محافظت کند.
ابزار‌های مقابله با اخبار جعلی در ایران
در کشوری مانند ایران که متشکل از اقوام و اقلیت‌های مذهبی گوناگون است، تفرقه‌افکنی میان مردم توسط عناصر مخالف حکومت و یا رسانه‌های خارجی کار زیاد سختی نیست. برای کنترل انتشار خبر‌های کذب و جلوگیری از تاثیرگذاری آنها بهتر است اقدامات زیر صورت بگیرد.
۱. وضع چهارچوبی صحیح برای قانون‌گذاری رسانه:
اولین وظیفۀ حکومت این است که برای شناسایی، حذف و یا اصلاح اخبار و اطلاعات خلاف واقع، سازوکار‌های نشر و رویکرد‌های اجرایی موثر وضع کند. همچنین باید راه‌حلی برای شناسایی اخبار جعلی و خلاف حقیقت از اخبار واقعی پیدا کند تا بتواند جلوی تحریف محتوا در فضای مجازی از قبیل تلگرام، اینستاگرام و ... را بگیرد.
۲. شفاف‌سازی مسائل برای عموم مردم:
کنترل محتوای اخبار کذبی که از سمت رسانه‌های خارجی و عناصر معاند صورت می‌گیرد دشوار است. در این موارد وظیفۀ حکومت است که با شفاف‌سازی مسائل برای مردم، آنها را توجیه کند. وجود اقوام و اقلیت‌های گوناگون در ایران باعث شده که عناصر معاند از این راه برای ضربه زدن به کشور استفاده کنند و با تلاش برای ایجاد تفرقه بین آنها، به مقصود خود که ایجاد آشوب داخلی و بی‌اعتمادی مردم نسبت به حکومت است برسند.
۳. آموزش همگانی:
آگاه‌سازی مردم و آموزش همگانی، بهترین راه‌حل برای برخورد با این اخبار است. ملتی که آگاه باشد و اطلاعات کافی داشته باشد به راحتی به اطلاعات نادرست اعتماد نمی‌کند. برخی از اقداماتی که به تازگی توسط پلیس فتا و یا قوۀ قضائیه انجام شده مانند پیامک‌هایی که برای مردم ارسال می‌شود، نقش موثری در آگاه‌سازی آنها بابت کلاه‌برداری‌ها و سوءاستفاده‌های اینترنتی داشته است. از همین روش می‌توان برای آگاه‌سازی مردم در مقابل سایر اطلاعات نادرست نیز استفاده کرد.
۴. جلوگیری از انزوای اقلیت‌ها و اقوام مختلف:
ایجاد ارتباط بیشتر بین اقوام و اقلیت‌های مذهبی مختلف و جلوگیری از انزوای آنها نیز تاثیرگذار است. انزوای یک اقلیت خاص باعث می‌شود تا مردم راحت‌تر اخبار جعلی را بپذیرند ضمن آنکه خود افراد آن اقلیت مذهبی یا قومی نیز می‌توانند به منتشرکنندگان اخبار کذب بپیوندند.
۵. جلب اعتماد مردم نسبت به رسانه‌های داخلی و ملی:
جلب اعتماد مردم نسبت به اخباری که توسط رسانه‌های داخلی به خصوص تلویزیون و رادیو منتشر می‌شود نیز می‌تواند به عنوان یک ابزار مقابله با اخبار جعلی و پروپاگاندا محسوب شود. اگر افراد به رسانۀ ملی، روزنامه‌های داخلی و شبکه‌های مجازی حکومتی اعتماد کنند و برای دنبال کردن هر خبری به آنها مراجعه کنند، میزان تاثیرگذاری اخبار کذب و دروغ رسانه‌های خارجی و عناصر معاند کمتر می‌شود.
تحریف اخبار توسط رسانه‌های داخلی در حالیکه شبکه‌های ماهواره و رسانه‌های خارجی تلاش می‌کنند تمام جزئیات را با بزرگ‌نمایی به خورد مردم بدهند، به مرور باعث سلب اعتماد افراد می‌شود. فیلتر کردن سایت‌های خبری خارجی و حتی داخلی باعث می‌شود کنجکاوی مردم بیشتر شده و اعتماد آنها به رسانه‌های بیگانه نیز بیشتر شود.
سخن پایانی
در دنیای امروزی که اطلاعات و ارتباطات و اینترنت حرف اول را می‌زنند، مقابله با چالش گسترش اخبار جعلی تبدیل به یک دغدغه در بسیاری از کشور‌ها از جمله ایران شده است. رسانه‌های خارجی و عناصر مخالف حکومت با اهداف مختلفی مانند تغییر افکار عمومی بر ضد حکومت و یا ضربه زدن به کشور و ... اقدام به گسترش این اخبار می‌کنند. در این میان رسانه‌های داخلی نیز با اهدافی مانند جذب بازدیدکننده و سود مالی بیشتر اقدام به انتشار اخبار زرد می‌کنند.
در این مطلب دربارۀ دلایل انتشار اخبار جعلی و چالش‌هایی که در نتیجۀ این اخبار پیش روی کشور قرار گرفته است صحبت کردیم. همچنین ابزار‌ها و شیوه‌هایی برای مقابله با خبر‌های نادرست مطرح نمودیم.
مقابله با اخبار جعلی فقط وظیفۀ یک سازمان یا نهاد نیست و باید در سطوح مختلف فردی، رسانه‌ای، اجتماعی، سازمانی و دولتی بررسی شود و هریک از این مجموعه‌ها سهم خود را در پیشگیری از گسترش این اخبار ایفا کنند.
