این روزها مباحث مختلفی پیرامون فضای مجازی شکل گرفته است. از مباحث مربوط به پالایش اینترنت گرفته تا نفوذ و راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات، بومی‌سازی سرویس‌ها و سواد رسانه‌ای. برای یافتن پاسخ سوالاتی در مورد موضوعات فوق، به سراغ دکتر محمدصادق افراسیابی رفته‌ایم.
گروه فرهنگ و جامعه- این روزها مباحث مختلفی پیرامون فضای مجازی شکل گرفته است. از مباحث مربوط به پالایش اینترنت گرفته تا نفوذ و راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات، بومی‌سازی سرویس‌ها، سواد رسانه‌ای و مباحثی از این دست. برای یافتن پاسخ سوالاتی در مورد موضوعات فوق، به سراغ دکتر محمدصادق افراسیابی رفته‌ایم. وی یکی از کارشناسان فضای مجازی است که سوابق مختلفی در این زمینه در کارنامه خود دارد.
معاون مرکز توسعه فناوری اطلاعات و رسانه‌های دیجیتال ارشاد، مسئول ستاد سامان‌دهی پایگاه‌های اینترنتی ایرانی و خبرگزاری‌های غیردولتی در معاونت امور مطبوعاتی و اطلاع‌رسانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و نماینده وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در هیئت كارشناسی كارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه از جمله سوابق اوست. افراسیابی هم‌اکنون مدرس دانشکده خبر است.
مصاحبه ما با دکتر افراسیابی نزدیک به 90 دقیقه زمان برده
است. بخش اول این مصاحبه با تیتر «فیلترینگ باید بر اساس ویژگی‌های مخاطب اعمال شود / باید سواد رسانه‌ای مسئولین را بالاتر برد» هفته گذشته منتشر شد. قسمت دوم این مصاحبه در ادامه می‌آید:
_ کارگروه‌های مختلفی از جمله کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه که خود شما هم مدتی عضو آن بودید در زمینه فیلترینگ فعالیت می‌کنند. در آنجا برای فیلترینگ چه سیاست‌هایی اعمال می‌شود؟ و تا چه میزان عوارض فیلترینگ در جلسات مورد بحث قرار می‌گرفت؟
ببینید در حقیقت، فیلترینگ در تمام دنیا وجود دارد. مسئله‌ای که ممکن است بین دلسوزان و دغدغه‌مندان و سیاست‌گزاران و کارشناسان روی نوع آن اختلاف باشد شیوه فیلترینگ در کشور است و الا در تمام جهان اصل موضوع فیلترینگ به نظرم موضوعی پذیرفته شده است. اگر کسی اصل مسئله فیلترینگ را انکار کرد بدانید این فرد به دنبال بیان حرف‌های عوام‌پسندانه است و از ضعف جامعه در حوزه سواد رسانه‌ای سوء استفاده می‌کند. اگر سواد رسانه‌ای جامعه بالا برود مردم به چنین حرفی بها نمی‌دهند. اگر روزی سواد رسانه‌ای جامعه بالا رود نمی‌گوید فیلترینگ نباشد بلکه درباره چگونگی فیلترینگ صحبت خواهد کرد. اما من فکر می‌کنم فیلترینگ ما، غیر از اینکه باید هوشمند باشد باید هوشمندانه باشد.
-معیار ما برای فیلترینگ هوشمندانه چیست؟ بیشتر توضیح دهید.
منظور از فیلترینگ هوشمند، فیلترینگی است که خودش بتواند با استفاده از ابزار فناوری اطلاعات و ارتباطات، هر کجا مصداق غیراخلاقی بود، رصد و فیلتر کند. فیلترینگ هوشمندانه یعنی سیاست‌گذاری‌های فرهنگی و اجتماعی ما به گونه‌ای باشد که زمانی که ما فیلترینگ را چه به صورت هوشمند، چه غیر هوشمند اعمال می‌کنیم، مردم بپذیرند و افکار عمومی با فیلترینگ همراهی کند.
-این مسئله چگونه عملی می شود؟
به نظرم لازمه این کار، گفتگو با مردم است. همانطور که در موضوع هدفمندسازی یارانه‌ها، ستادی تشکیل و سخنگویی گذاشته شد و با مردم گفتگو کردند؛ باید در حوزه فیلترینگ هم با مردم گفتگو شود تا مردم خیلی راحت این مسائل را بپذیرند. غیر از این در حوزه فیلترینگ نیازمند یک سیاست‌گذاری دقیق و اجرایی هستیم که زحمات اعضای کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه رایانه‌ای را تکمیل کند.
اولین رکن این سیاست‌گذاری این است که دولت هزینه کند و به هر خانواده ایرانی یک نرم‌افزار فیلترینگ خانوادگی داده شود. این هم کار سختی نیست. الآن چطور است که در هفته کتاب تلاش می‌شود به هر خانواده ایرانی حداقل یک جلد کتاب هدیه داده شود؟ در حوزه فیلترینگ هم می‌شود با اقدامات بهتر و دقیق‌تر به هر خانواده یک نرم‌افزار فیلترینگ هدیه داد یا از طریق وزارت آموزش و پرورش این کار را دنبال کرد که حداقل خانواده‌هایی که فرزند دانش‌آموز دارند از نرم‌افزار فیلترینگ خانوادگی بهره‌مند شوند.
ثانیا به موازات آن فرهنگ‌سازی حوزه فیلترینگ به درستی انجام شود. چرا ما با مردم گفتگو نمی‌کنیم؟ چرا مصادیق مجرمانه و خطرات ایجاد شده برای جامعه را با مردم در میان نمی‌گذاریم؟ جامعه ما در حوزه فیلترینگ واقعا توجیه نیست. آگاهی‌بخشی به درستی صورت نگرفته است. جامعه نمی‌داند چرا بعضی از سایت‌ها فیلتر است و نمی‌داند خیلی از سایت‌های فیلتر شده سلامت روانی خانواده را تهدید می‌کنند. نمی‌داند خیلی از آنها کلاهبرداری اینترنتی کردند. جامعه نمی‌داند که برخی از سایت‌های فیلتر شده کپی‌رایت را نقض می‌کردند. یا گاهی اوقات توجه نداریم که اگر فیلترینگ اعمال نمی‌شد به هنرمند ما که اثری هنری را تولید کرده است و بعد یک سایت اثر او را به صورت رایگان و بدون داشتن حق کپی‌رایت در اختیار دیگران می‌گذارد آسیب وارد می‌شد؛ اگر فیلترینگ اعمال نمی‌شد به سلامت و امنیت روانی خانواده‌ها آسیب وارد می‌شد. اگر فیلترینگ اعمال نمی‌شد کلاهبرداری‌ها ادامه داشت. اگر فیلترینگ اعمال نمی‌شد جاسوسی‌های رایانه‌ای بیشتر بود. بعضی سایت‌های فیلتر شده به اختلافات قومیتی دامن می‌زدند. در زمینه اختلافات قومیتی از عناوین زیبایی هم استفاده می‌شود. برخی، تحت عنوان ایجاد کمپین‌های حمایت از زبان مادری از احساسات هم‌وطنان سوء‌استفاده می‌کنند. عنوان کار، عنوان زیبایی است اما در بطن کار مسائلی پیش آمده و حرف‌هایی زده می‌شود که واکنش بعضی اقوام دیگر را به دنبال دارد و بعد می‌بینید یک دعوای قومیتی طراحی می‌شود.
فیلترینگ همه مواردی که به سلامت روحی و روانی افرادجامعه و به امنیت ملی کشور لطمه وارد می‌کند را شامل می‌شود؛ اینها مصادیق مجرمانه هستند. اصل مصادیق مجرمانه که از طریق سایت کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه معرفی شده است، کاملا هوشمندانه بوده است و باید در اجرا هم این دقت نظرها وجود داشته باشد. خود بنده در مقطعی نماینده وزارت ارشاد در هیئت کارشناسی کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه بودم. در این جلسات، بحث و تبادل نظر می‌شود و بعد کار کارشناسی صورت می‌گیرد و این طور نیست که فکر کنیم سایت‌ها بدون اعمال نظر کارشناسی فیلتر می‌شوند. خود ما در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نرم‌افزارهای هوشمندی طراحی کرده بودیم که سایت‌ها را رصد می‌کردند و اگر سایتی پیدا می‌شد که به نظر می‌رسید کپی‌رایت را نقض کرده است یا مرتکب خلاف دیگری شده است مجددا نزدیک به 20 نفر کارشناس در معاونت امور مطبوعاتی و اطلاع‌رسانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و مرکز توسعه فناوری اطلاعات و رسانه‌های دیجیتال حضور داشتند که آنها هم نظر می‌دادند تا حقی از کسی ضایع نشود و در نهایت باز هم نظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید در یک هیئت کارشناسی دیگر که نمایندگان وزارتخانه‌های مرتبط با قانون مصادیق محتوای مجرمانه و برخی سازمان‌های مرتبط حضور داشتند مجددا بررسی می‌شد و اینطور نبود که همان نظر بلافاصله اعمال شود بلکه باز هم کار کارشناسی انجام می‌شد.
-در هیئت کارشناسی کارگروه چه افراد دیگری عضو هستند؟روند تصمیم‌گیری برای فیلترینگ چگونه است؟
دستگاه‌های عضو بر اساس قانون مصادیق مجرمانه رایانه‌ای مشخص هستند و هیچ دستگاهی غیر از دستگاه‌های قانونی در این کارگروه حضور ندارد. نگاه همه این است که تا حد امکان تلاش شود حق کسی ضایع نگردد و از حقوق مردم دفاع شود. نهادهای مختلف در آنجا حضور دارند و بحث کارشناسی می‌شود. گاهی اوقات بعضی مصادیق مجددا به هیئت کارشناسی ارجاع داده می‌شود تا بعدا دوباره در صحن اصلی کارگروه مطرح شود. البته ما باید بتوانیم به یک مسئله اساسی پاسخ دهیم و آن سیاست‌گذاری فیلترینگ در ایران است. یعنی سیاست‌گذاری فیلترینگ به شکلی طراحی شود که فیلترینگ پذیرش عمومی داشته باشد و اینها نیازمند گفتگو با مردم و خانواده‌ها و بالا بردن سواد رسانه‌ای جامعه است. به نظرم باید بیشتر با مردم گفتگو کنیم. البته غیر از این راهکارهایی که کشور روسیه و چین دنبال کردند هم برای مردم می‌تواند مفید واقع شود. به نظرم فیلترینگ را می‌توانیم به عنوان سیاستی در مقابل اجرای نفوذ دشمن بدانیم اما سیاست‌گزاری فیلترینگ به عنوان یکی از موانع نفوذ باید دائما تکمیل شود و به سمتی برویم که سواد رسانه‌ای مردم بالا رود و با آنها گفتگو کنیم.
-گفتگو با مردم یک گام بسیار مهم برای تبیین فیلترینگ است ولی در این حوزه نیز اتفاق مثبتی رخ نداده است. مقام معظم رهبری معتقد هستند فضای مجازی به اندازه انقلاب اسلامی اهمیت دارد. با این وجود تقریبا سرعت تصمیم‌گیری‌ها در این حوزه بسیار کند است. دلیل این را در چه می‌دانید؟
اگر ما به نقطه مطلوب رسیده بودیم مقام معظم رهبری تذکر نمی‌دادند. خود ایشان هم مسیر را مشخص کرده‌اند. من معتقدم حکمی که رهبری برای اعضا داشتند، باید بند به بند مورد کار مطالعاتی و کارشناسی قرار گیرد و برای هر بند، کارگروه‌ها و کمیسیون‌هایی طراحی شود تا بر روی آنها تمرکز کنند. حوزه سواد رسانه‌ای تنها یک موضوع است. ایشان بر گسترش رشته‌های دانشگاهی تاکید داشتند که خود این، یک مسئله مهم است. ایشان تاکید داشتند بر اینکه از فضای مجازی استفاده مناسب انجام دهیم. خود این، یک مسئله است. ایشان در دیدار با اعضای شورای عالی فضای مجازی بر موضوع تولید محتوا تاکید داشتند. یکی از سیاست‌هایی که فراتر و موثرتر از فیلترینگ است، تولید محتوا است. در جهان امروز، کسی در فضای مجازی برنده است که تولید محتوای بیشتری داشته باشد. یعنی کشوری در حوزه نفوذ فرهنگی موفق‌تر است که تولید محتوای زیباتر، جذاب‌تر و بیشتری داشته باشد.
-برای تولید محتوا باید چه راهکاری را پیش بگیریم که دچار مشکل نشویم؟
در این زمینه باید توجه داشته باشیم، این کار دولت نیست؛ مگر دولت چقدر می‌تواند تولید محتوا نماید؟ این کار مردم است. دولت چه باید بکند؟ باید تصدی‌گری را کنار گذاشته و حمایت کند. یعنی از بسیج، کانون‌های فرهنگی _ هنری مساجد، خانه‌های فرهنگی دیجیتال و ... حمایت نماید. در کشورهای اروپایی و آمریکایی هم همین است. در راس تمامی شبکه‌های اجتماعی ایجاد شده یک نخبه بوده است. نخبه‌ای که اعتقادات و فرهنگ حاکمیت را قبول داشته است. چنین فردی می‌آید و در راس قرار گرفته و حمایت می‌شود. یکی از موتورهای جستجوی چینی، سایتی شبیه گوگل است که علاوه بر خدمات گوگل، قابلیت‌های دیگر نظیر خدمات شبکه‌های اجتماعی را هم دارا می‌باشد که توسط یک دختر دانشجو طراحی شده است.
من اعتقاد دارم ما هم در ایران نخبگانی داریم، در ایرانی که امروز، ایران هسته‌ای است قطعا نخبگان کم نیستند. اتفاقا از دیگر مسائل ما در حوزه تولید محتوا، عدم حمایت از نخبگان است. باید نخبگان را شناسایی و از ایده‌هایشان حمایت کنیم. یکی از راهکارهای نفوذ دشمن این است که فرار مغزها را در حوزه فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی دنبال می‌کند. تعدادی از این افراد، با وجود تمامی ناملایمات در کشور می‌مانند اما تعدادی از آنها هم مهاجرت می‌کنند. راهکار دشمن این است که چنین افرادی اگر به کشور برنگشتند دستاوردهای خود را در اختیار کشورهای غربی قرار دهند و اگر بازگشتند با فکر غربی برگردند. این نفوذ، بسیار مهم است. چون شما اگر توانستید نخبگان کشوری را تحت تاثیر قرار دهید و آنها را تحت پارادایم فکری خود تربیت کنید، آنها هرکجا که باشند خواسته یا ناخواسته مسیری را که شما می‌خواهید دنبال می‌کنند به همین جهت است که مقام معظم رهبری می‌فرمایند به جای فرستادن دانشجویان به کشورهای غربی، آنها را به اردوهای جهادی بفرستید.
_ به عنوان سوال آخر؛ با اجرا شدن اقتصاد مقاومتی در فضای مجازی چقدر می‌توانیم با پروژه نفوذ مقابله کنیم؟ و آیا امکان‌پذیر است؟
اگر راهبردی که مقام معظم رهبری توصیه کردند در فضای مجازی محقق شود می‌توانیم از فضای مجازی ثروت‌آفرینی داشته باشیم. یکی از مهم‌ترین کارها و راهبردهای کشور در فضای مجازی آن است که به گونه‌ای بستر طراحی و تولید شبکه‌های اجتماعی، سایت‌ها و فضاهای مجازی فراهم شود تا توسط مردم مدیریت شوند و در پشت آن، تفکر اقتصاد مقاومتی وجود داشته باشد. همانطور که آمریکا و دیگر کشورها از طریق بازی‌های آنلاین، شبکه های اجتماعی و سایر خدمات تحت وب درآمدزایی می‌کنند ما هم می‌توانیم از این طریق درآمدزایی کنیم. ما باید تفکر کارآفرینی و ثروت‌آفرینی را بر فضای مجازی ایران حاکم کنیم و به جای اینکه اجازه دهیم ارز کشور از طریق فضای مجازی خارج شود به فکر کسب درآمد از فضای مجازی به نفع کشور باشیم.
محمدصادق افراسیابی _ مدرس دانشگاه و پژوهشگر فضای مجازی
گفتگو از پدرام سازگار