با وجود آنکه فضاي مجازي و شبكه هاي اجتماعي به بخش مهمي از زندگی کودکان و دانش آموزها تبدیل شده اند ولی هنوز برنامه خاصی برای آموزش درباره نحوه حضور صحیح در این فضا به آنها داده نشده است.
گروه فرهنگ و جامعه گرداب؛ در حالي كه بسياري از خانواده هاي ايراني از سنين پايين براي كودكان خود تبلت و گوشي تلفن همراه هوشمند تهيه مي كنند دختران باراك اوباما رئيس جمهور امريكا براي حضور در شبكه اجتماعي فيس بوك محدوديت دارند. اين محدوديت بارها از سوي اوباما و همسرش در مصاحبه هايشان عنوان شده است. در يكي از اين مصاحبه ها كه حدود دو سه سال پيش منتشر شد اوباما گفته بود: من هنوز اعتقادی به استفاده جوان ها از فیس‌بوک ندارم، به ویژه برای آنها (دخترانش)؛ زیرا در معرض دید عموم و بخشی از چرندیاتی هستند که نباید با آن روبرو شوند. به گفته وي دختر بزرگترش دسترسی محدودی به فیس‌بوک دارد و دختر کوچکترش که 12 سال بیشتر ندارد به اندازه کافی بزرگ نشده که بتواند از فیس‌بوک استفاده کند. اين در حالي است كه فيس بوك برای آنها يك شبكه اجتماعي بومی است.
فضاي مجازي و شبكه هاي اجتماعي به بخش
مهمي از زندگی ما تبدیل شده اند. همانگونه كه عدم رعایت قوانین در دنياي حقيقي آسيب هايي را برای ما در پی خواهد داشت، در فضاي مجازي هم قواعد و قوانيني
وجود دارد كه با عدم رعايت آنها، کاربران خود را در معرض آسیب های فراوانی قرار می دهند.
فضاي مجازي و شبكه هاي اجتماعي به دليل جذابيت هاي متعددی که دارد توانسته جوانان، نوجوانان و حتي كودكان بسیاری را به استفاده از خود مجاب کند. این قشر سنی نیز مانند سایر کاربران در اين فضا می توانند هويتي متفاوت از آنچه كه دارند را به نمايش بگذارند و بدون نظارت سختگيرانه والدين، دوستاني مجازي و ناشناس داشته باشند. تنوع آسیب هایی که متوجه این گروه سنی می شود بالا است. از آسيب هاي جسمي حركتي به دليل نشستن طولاني مدت پاي تبلت و رايانه گرفته تا وابستگي هاي اعتیادگونه به فضاي مجازي. اعتیاد به فضای مجازی به قدری اهمیت پیدا کرده است که از آن به عنوان اعتياد هزاره سوم یاد می شود و در بعضي از كشورها مانند چين مراكزي براي ترك این نوع از اعتياد تاسيس شده است.
سیل هجوم کاربران به صفحات مختلف در شبکه های اجتماعی نیز از بزرگترین آسیب های استفاده ناردست از فضای مجازی است. فرهنگ سازی و آموزش روش استفاده صحیح از این رسانه، می توانست تا حدود زیادی از اتفاقات پیش آمده جلوگیری کند.
حضور كودكان و نوجوانان در فضاي مجازي و شبكه هاي اجتماعي به معناي آن است كه آنها در هر لحظه با هجومي از انواع اطلاعات درست و نادرست آميخته به هم مواجه اند. اطلاعاتي كه مناسب سن آنها نيست و اين مسئله مي تواند آنها را با مشكلاتي از جمله بلوغ زودرس مواجه كند. بر همين اساس بايد حضور كودكان و نوجوانان را در فضاي مجازي و شبكه هاي اجتماعي مديريت كرد و راهكارهاي حضوري سالم و ايمن را به آنها آموخت. اين تجربه اي است كه حتي در كشورهاي غربي كه قانونگذاران فضاي مجازي هستند در حال اجرا است. در بسياري از كشورهاي دنيا، سواد رسانه اي از جمله سرفصل هاي آموزشي است كه در مدارس به دانش آموزان ارائه مي شود.
قوانين و برنامه هايي براي محافظت و آموزش كودكان در فضاي مجازي
فرهنگ سازي براي استفاده صحيح از فضاي مجازي بايد از سنين كودكي آغاز شود تا ماندگار شده تا در آينده چالش هاي كمتري براي حضور و استفاده از اين فضا بوجود بیاید. به همین دلیل آموزش سواد رسانه اي به كودكان، نوجوانان و جوانان براي استفاده صحیح از فضاي مجازي اهميت بيشتري دارد. در بسياري از كشورهاي غربي كه در عمل خودشان صاحب و قانون گذار فضاي مجازي و شبكه هاي اجتماعي هستند؛ قوانين سختگيرانه اي براي حضور نوجوانان و كودكان در فضاي مجازي دارند. نظارت بر اینترنت در مدرسه‌ها و کتابخانه‌های آمریکا طی قانون S097 هیئت سنای آمریکا در تاریخ 15 دسامبر 2000 به تصویب رسید. بر این اساس تمامی کتابخانه‌ها و مدرسه‌های ابتدایی و راهنمایی ایالات متحده آمریکا باید از تکنولوژی سیستماتیک فیلترینگ روی کامپیوتر‌های مورد استفاده دانش‌آموزان استفاده کنند. امروزه کتابخانه‌ها و مدارس کشور آمریکا به طور گسترده‌ای از اینترنت به عنوان ابزاری برای آموزش دانش‌آموزان خود استفاده می‌کنند. بسیاری از کتابخانه‌ها بسته به صلاحدید خود دسترسی به مطالب خاصی را مسدود کرده‌اند که مهم‌ترین آنها سایت‌های پورنوگرافی، سایت‌های تبلیغات، قماربازی و شبکه‌های اجتماعی است.
خانواده‌های آمریکایی هم می‌توانند با استفاده از سخت‌افزار یا نرم‌افزارهای کنترل‌کننده اینترنت داخل خانه را امن کنند. قانون نظارت سایبری کودکان هم از برخورد کودکان و نوجوانان با مطالبی نامناسب در خارج از خانه جلوگیری مي كند.
آلمان اولین کشوری بود که آیین نامه توافقی اپراتورهای همراه برای حمایت از کودکان را در سال 2005 امضا کرد. طبق این آیین نامه اپراتورهای موبایل موظف می‌شوند دسترسی به مطالب غیرقانونی را محدود کنند و با تعبیه سیستم‌های شناسایی، عدم برخورد کاربران زیر سن قانونی با مطالب پورنوگرافی را تضمین کنند. اپراتور موبایل آلمان همچنین در سال 2007 تعهدنامه داوطلبانه حمایت از کودکان در فضای ارتباطات تکنولوژیکی را امضا کرد. این تعهدنامه بخشی از چارچوب قوانین اتحادیه اروپا برای استفاده امن‌تر کودکان و نوجوانان از اینترنت است. این تعهدنامه همچنین توسط 15 کشور اروپایی دیگر نیز در فوریه 2007 امضا شد.
روش و متد‌های استفاده امن‌تر از اینترنت در
چند شهر فدرال کشور آلمان درون برنامه آموزشی مدارس قرار گرفته است و از دوره های اجباری
برنامه درسی اصلی تمام ایالت‌های اين کشور محسوب می شود. معلم‌های مدارس آلمان هم طی دوره‌های
تخصصی آموزشی با این روش‌ها آشنا می‌شوند. با تدریس این مطالب امنیتی به کودکان و
نوجوانان در مدارس، آنها از ریسک‌ها و خطرهای احتمالی اینترنت آگاه می‌شوند.
شرکت‌های تامین‌کننده خدمات اینترنتی کشور کانادا هم برنامه‌های زیادی به منظور آموزش امنیت سایبری ایجاد کرده اند. همچنین بسیاری از همین شرکت‌ها ابزار کنترل والدین و همچنین وب‌سایت‌های اطلاع‌رسانی فراوانی در اختیار کاربران خود قرار داده‌اند تا به این وسیله به خانواده‌ها در جهت کنترل دسترسی کودکان به اینترنت کمک کرده باشند. در فوریه 2001 دولت کانادا دوره‌ای برگزار کرد که طی آن استراتژی‌هایی برای بالا بردن امنیت اینترنتی به داوطلبان آموزش داده می‌شد. در سال 2004 دولت ایالت آنتاریو کانادا طرحی را به‌عنوان استراتژی ایالتی خود تصویب کرد که طی آن از کودکان در مقابل جرائم اینترنتی محافظت به عمل می‌آمد. یکی از قسمت‌های این طرح نصب برنامه‌های پلیس سایبری برای کودکان دانش‌آموز در مدارس آنتاریو بود که از کودکان در مقابل سوءاستفاده‌های اینترنتی، دزدیدن هویت سایبری و جاسوسی اینترنتی محافظت می‌کرد. همچنین بسته‌های آموزشی و اطلاع‌رسانی به همین منظور در دسترس دانش‌آموزان مدارس قرار گرفت. طبق استراتژی دولت، برنامه‌های منسجم و کاملی در حیطه آموزش امنیت سایبری جزو برنامه درسی اصلی کودکان کانادایی قرار گرفت. در چين نيز آشنايي با شبكه هاي اجتماعي و تهديدات فضاي مجازي يكي از سرفصل هاي درسي مدارس است.
فضاي مجازي در كتب درسي ايران
در ايران نيز موضوع فضای مجازی به کتب درسی دانش‌آموزان تحت عنوان کتاب «کار و فناوری» براي پايه هاي هفتم و هشتم وارد شده است. حمیدرضا کفاش معاون پرورشی و فرهنگی وزیر آموزش و پرورش درباره مسئوليت هاي آموزش و پرورش براي آموزش سواد رسانه اي و فرهنگ حضور در شبكه هاي اجتماعي معتقد است اين وزارت ارتباطات و شورای عالی فضای مجازی هستند كه بايد با نگاه به نوجوانان متحول شوند. وي در پاسخ به اين سوال كه آموزش و پرورش براي آموزش و فرهنگسازي استفاده از فضاي مجازي و حضور در شبكه هاي اجتماعي چه كرده، پاسخ مي دهد: دوره‌های آموزش مجازی و سواد رسانهای تقریباً در آموزش و پرورش فراگیر شده است و اغلب استان‌ها و مناطق، این دوره‌ها را برگزار می‌کنند و معتقد هستیم سواد رسانهای که بالا برود، توقع مصرف بیشتر می‌شود و مخاطب هر چیزی را مصرف نمی‌کند. به باور وي ورود موضوع فضای مجازی به کتب درسی دانش‌آموزان تحت عنوان کتاب «کار و فناوری» برای پایه‌های هفتم و هشتم به عنوان درس قدم بزرگی است. با وجود اين اگر اين كتابها را ورق بزنيد با اطلاعات ناقص و بسيار اوليه اي درباره فناوري اطلاعات، فضاي مجازي و شبكه هاي اجتماعي مواجه مي شويد كه بي شك اطلاعات دانش آموزان پايه هاي پايين تر هم درباره آنها از محتواهاي آموزشي ارائه شده بيشتر است.
موضوعاتي همچون كاربرد فناوري اطلاعات و ارتباطات، جست و جو و جمع آوري اطلاعات و مستند سازي سرفصل هايي است كه طي 3 پودمان و در حدود 22 صفحه در كتاب «کار و فناوری» براي پايه هاي هفتم ارائه مي شود. پودمان شهروند الكترونيكي در پايه هشتم كه به مباحثي همچون اتصال به شبكه و پست الكترونيكي مي پردازد و در نهايت پايه نهم كه پودمانهايي درباره الگوريتم، ترسيم با رايانه و بازي رايانه اي دارد. هيچ يك از اين پودمانها و سرفصلها اما به هيچ عنوان توانايي بالا بردن سواد رسانه اي بچه ها در مواجهه با آسيبها و تهديدهاي فضاي مجازي را ندارد و حداقل اطلاعات لازم را به آنها مي دهد؛ اطلاعاتي كه اغلب خود دانش آموزها چند برابرش را دارند و خيلي وقتها اين بچه ها هستند كه براي والدينشان پست الكترونيكي درست مي كنند و به سوالات فني والدين پاسخ مي دهند. بنابراين اگر قرار است آموزش و پرورش در حوزه فضاي مجازي و فرهنگ سازي براي حضور ايمن كودكان و نوجوانان در اين فضا كاري انجام دهد بهتر است سواد رسانه اي بچه ها و دبيران را ارتقا دهد و با ارتقای سواد رسانه اي كودكان و نوجوانان نسبت به محتواهايي كه در فضاي مجازي منتشر مي شود، قوانين حضور در فضاي مجازي را هم مي توان فرهنگسازي كرد؛ موضوعي كه به نظر مي رسد در حال حاضر از آن غفلت شده است. البته به نظر می رسد آموزش و پرورش برای سال تحصیلی 95-96 کتابی را با محتوای سواد رسانه ای برای پایه دهم تدوین کرده است. باید منتظر ماند و دید که این کتاب چقدر برای دانش آموزان کاربردی خواهد بود و چه تغییری در رفتار مجازی آنها می گذارد.