کشورهای برتر حوزه فناوری کدام‌ها هستند؟/ انقلاب صنعتی چهارم و جایگاه ناخوشایند ما در آن!

محاسبه این شاخص برای کشورهای مورد بررسی، در واقع به عنوان اصلی ترین بخش از گزارش سالانه مجمع جهانی اقتصاد تحت عنوان «گزارش جهانی فناوری اطلاعات» محسوب می شود. انتشار این گزارش به عنوان بخشی از برنامه های مصوب این نهاد به شمار رفته و از سال 2001 تا کنون، با همکاری مدرسه کسب و کار INSEAD به صورت مرتب استمرار داشته است. نسخه سال 2016 این گزارش، در بخش نخست خود به ارزیابی وضعیت آمادگی شبکه ای 139 اقتصاد مورد مطالعه با استفاده از شاخص NRI پرداخته است. سپس بر اساس میزان نوآوری آنها در اقتصاد دیجیتال، نقش فاوا را در مدیریت این نوآوری ها ارزیابی کرده است. قسمت دوم این گزارش نیز خلاصه ای از داده ها و میزان کارآیی هر اقتصاد بر اساس شاخص NRI را ارائه داده، سپس رتبه بندی کشورها در هر کدام از 53 زیرشاخص دخیل در محاسبه شاخص NRI را ارائه کرده است.

ما در متن گزارش پیش رو سعی خواهیم کرد با بررسی تفصیلی فاکتورهای دخیل در رتبه بندی کشورها در گزارش های سالانه مجمع جهانی اقتصاد، از طرفی به بررسی و مقایسه وضعیت ایران با برخی رقبا و شرکای منطقه ای و بین المللی کشورمان در ارزیابی مذکور پرداخته و از سویی دیگر، چرایی پیشتازی کشورهای قرارگرفته در بالای جدول منتشر شده از سوی مجمع جهانی اقتصاد را مورد بررسی قرار دهیم. برای ورود به این بحث تخصصی لازم است ابتدا به معرفی نظام رتبه بندی حاکم بر گزارش های سالانه مجمع جهانی اقتصاد  پرداخته شود. شاخص آمادگی شبکه ای درواقع نشانگری برای رقابت کشورها در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات به حساب آمده و اولین بار در سال 2001 توسط گروه فناوری اطلاعاتِ مستقر در مرکز توسعه بین المللی دانشگاه هاروارد ارائه شده است. NRI یک شاخص مرکب است که از چهار زیرشاخص اصلی، 10 زیرشاخص فرعی و 53 شاخصِ منحصر به فرد-که در زیرمجموعه زیرشاخص های فرعی قرار گرفته اند- تشکیل شده است.

4 شاخص اصلی عبارتند از:

الف) زیرشاخص محیط کسب و کار

ب) زیرشاخص آمادگی

ج) زیرشاخص مصرف کنندگان

د) زیرشاخص تاثیرات.

زیر شاخص اصلی محیط کسب و کار (الف)، خود شامل دو زیرشاخص فرعی شامل «سیاست ها و مقررات محیطی» و «تجارت و فضای نوآورانه» می شود.

شایان ذکر است هر کدام از این دو زیرشاخص نیز به وسیله 9 شاخص منحصر به فرد تعیین و سنجیده می شوند. زیرشاخص اصلی «محیط کسب و کار» در واقع نمایانگر میزان موفقیت هر کشور در فراهم نمودن الزامات قانونی و اجرایی برای حمایت از کارآفرینی و نوآوری در حوزه فاوا و نهایتاً توسعه فاوا در آن کشور می باشد.

در این مسیر، زیرشاخص فرعی «سیاست ها و مقررات محیطی» به ارزیابی میزان تاثیرگذاری و نفوذ تسهیلات قانونی پیش بینی شده برای فعالیت های مرتبط با فاوا می پردازد. 9 فاکتور «قوانین مربوط به فاوا»، «استقلال قضایی»، «گستره دفاع از مالکیت معنوی»،«میزان درصدِ شیوع دزدی نرم افزار»، «کارآیی قوانین حقوقی در حل و فصل اختلافات»، « کارآیی قوانین حقوقی در به چالش کشیدن نظم حاکم»، «تعداد روزهای لازم برای عقد یک قرارداد»، «کارآیی نهادهای قانونگذار» و نهایتاً «تعداد روش های ممکن برای عقد یک قرارداد»، موضوع اصلی ارزیابی شده در این حوزه است.

زیرشاخص فرعی «تجارت و فضای نوآورانه» نیز به ارزیابی فاکتورهای 9 گانه «میزان دسترسی به فناوری های روز»، «نرخ مالیات در بخش فاوا»، «تعداد روز لازم برای شروع یک کسب و کار»، «تعداد مراحل لازم برای شروع یک کسب و کار»، «شدت رقابت محلی»، «نرخ ثبت نام در بخش آموزش عالی»، «کیفیت مدارس مدیریت»، «میزان حمایت دولتی از کارآفرینی و محصولات نوآورانه این بخش» و نهایتاً «میزان در دسترس بودن شرایط سرمایه گذاری در بخش فاوا» می پردازد.

زیرشاخص اصلی آمادگی (ب)، به وسیله سه زیرشاخص فرعی شامل «زیرساخت ها»، «میزان ارزش مالی بخش فاوا» و «مهارت ها» سنجیده می شود. از طرفی، زیرشاخص فرعی «زیرساخت» و «مهارت» خود به وسیله 4 شاخص منحصر به فرد و زیرشاخص فرعی «ارزش مالی» به وسیله سه شاخص منحصر به فرد دیگر تعیین و اندازه گیری می شوند.

زیرشاخص اصلی «آمادگی» در واقع میزان تلاش یک کشور در جهت فراهم کردن زیرساخت ها و دیگر فاکتورهای مورد نیاز برای ارتقاء بخش فاوا را بررسی می کند.

در این مسیر، فاکتورهای مورد بررسی در زیرشاخص فرعی «زیرساخت»، شامل چهار فاکتور «سطح پوشش شبکه های موبایلی»، «پهنای باند اینترنت»، «میزان سرورهای امن اینترنتی در هر میلیون نفر جمعیت» و «میزان تولید برق» می شود.

زیرشاخص فرعی «ارزش مالی»، حجم بازار مالی بخش فاوا را با رصد فاکتورهای سه گانه «هزینه اشتراک شبکه تلفن همراه»، «هزینه اشتراک اینترنت پهن باند» و «شاخص رقابت بخش های تلفنی و اینترنتی» محاسبه می کند. «شاخص رقابت بخش های تلفنی و اینترنتی» درواقع، میزان تلاش دولت ها برای آزادسازی 17 سرویس مختلف در زیرمجموعه فاوا -به منظور ایجاد بازار رقابتی و کاهش هزینه مصرف کنندگان- را رصد می کند.

زیرشاخص فرعی «مهارت» نیز ظرفیت مردم هر کشور برای استفاده موثر از خدمات فاوا را با رصد فاکتورهای چهارگانه «نرخ ثبت نام در دوره های آموزشی مربوط به فاوا»، «کیفیت کلی نظام آموزشی»، «سطح سواد جمعیت بزرگسال» و نهایتاً «کیفیت آموزش علوم پایه و ریاضی» می سنجد.

فایل پی دی اف گزارش سال 2016

زیرشاخص اصلی مصرف کنندگان (ج) نیز خود شامل سه زیرشاخص فرعی شامل «مصارف شخصی»، «مصارف تجاری» و «مصارف دولتی» می باشد.

هر کدام از این زیرشاخص ها نیز به ترتیب با هفت، شش و سه شاخص منحصر به فرد، تعیین و سنجیده می شوند.

زیرشاخص اصلی «مصرف کنندگان» بر آن است تا سطح تطابق پذیری بخش های اصلی هر جامعه شامل «دولت، بخش خصوصی و نهایتاً افراد حقیقی» را با فاوا ارزیابی نماید.

زیرشاخص فرعی «مصارف شخصی»، سطح نفوذ فاوا در بین جمعیت هر کشور را با استفاده از هفت شاخص «درصد نفوذ استفاده از شبکه های موبایلی»، «درصد استفاده افراد از اینترنت»، «درصد استفاده افراد از شبکه های اجتماعی مجازی»، «میزان درصد دارندگان رایانه شخصی»، «درصد اشتراک اینترنت پهن باند»، «میزان اشتراک اینترنت پهن باند موبایلی» و نهایتاً «درصد دسترسی خانوارها به اینترنت» معین می کند.

برای ارزیابی سطح نفوذ فاوا در «بخش تجاری» هر کشور نیز از شاخص های شش گانه «میزان گستردگی استفاده واحدهای تجاری از اینترنت برای تعامل با مشتری»، «میزان گستردگی استفاده واحدهای تجاری از اینترنت برای تعامل با دیگر بخش های تجاری»، «ظرفیت ایجاد شده برای نوآوری»، «میزان ثبت اختراع در هر میلیون نفر»، «میزان آموزش کارکنان» و نهایتاً «میزان سرمایه گذاری بخش تجاری در اختراعات حوزه فاوا» استفاده می شود.

زیرشاخص فرعی «مصارف دولتی» نیز با ارزیابی سه شاخص «نقش فاوا در چشم انداز آینده دولت ها»، «میزان موفقیت دولت در ارتقاء فاوا» و «میزان سرویس های آنلاین هر دولت» تعیین می شود.

نمایی از شاخص های NRI

یرای مشاهده در سایز اصلی بر روی آن کلیک کنید.

زیرشاخص اصلی تاثیرات (د) شامل دو زیرشاخص فرعی «تاثیر بر اقتصاد» و «تاثیر بر جامعه» است که هر کدام خود به وسیله 4 شاخص منحصر به فردِ دیگر تعیین و سنجیده می شوند. زیرشاخص اصلی «تاثیرات»، در واقع گستره تاثیرات فاوا بر جامعه و اقتصاد را بررسی می کند.

زیرشاخص فرعی «تاثیرات اقتصادی»، تاثیر فاوا را در رقابت های تکنولوژیک و غیرتکنولوژیک موجود در اقتصاد هر کشور بررسی می کند. ارزیابی مذکور از طریق بررسی میزان اختراعات کاربردی موجود در زمینه فاوا که در «توسعه محصولات جدید»، «فرآیندهای جدید» و یا ارائه «مدلهای سازمانی جدید» نقش آفرینی کرده اند، انجام می شود. این زیرشاخص فرعی، همچنین تمایل کلی اقتصاد هر کشور به سمت فعالیت های دانش بنیان در این عرصه را ارزیابی می کند. بر این اساس و در مجموع، زیرشاخص تاثیرات اقتصادی با رصد فاکتورهای چهارگانه «تاثیر فاوا بر محصولات و خدمات جدید»، «تعداد اختراعات ثبت شده فاوا در ازای هر یک میلیون نفر جمعیت»، «تاثیر فاوا بر مدل های سازمانی جدید» و نهایتاً «درصد نیروی مشغول به کار در فعالیت های دانش محور مرتبط با فاوا» سنجیده خواهد شد.

زیرشاخص فرعی «تاثیرات اجتماعی» نیز میزان توسعه اجتماعی هر کشور را بر اثر استفاده از فاوا تعیین خواهد نمود. در قالب این زیرشاخص فرعی، پیشرفت در حوزه هایی چون بهداشت و درمان، صرفه جویی در انرژی، آموزش و بسیاری دیگر از فعالیت های اجتماعی ارزیابی می شود. با این وجود، در حال حاضر با توجه به محدودیت اطلاعات در تمامی این حوزه ها، این شاخص، تنها بر ارزیابی نقش فاوا در دسترسی به سرویس های پایه (آموزش، سرویس های اقتصادی و بهداشت و درمان) متمرکز شده است. بنابراین، در حال حاضر، شاخص های چهارگانه «تاثیر فاوا در دسترسی به سرویس های پایه»، «میزان دسترسی به اینترنت در مدارس»، «میزان تاثیر فاوا بر کارآیی دولت ها» و «میزان استفاده هر کشور از سرویس های دولت الکترونیک به منظور پیش بردن سیاستگذاری های عمومی خود (شاخص مشارکت الکترونیکی)»، اصلی ترین فاکتورهای تشکیل دهنده زیرشاخص فرعی «تاثیرات اجتماعی» را شکل می دهند.

میزان شاخص NRI مربوط به اقتصاد هر کشور، مساوی مجموع مقادیر زیرشاخص های اصلی می باشد. مقدار عددی هر زیرشاخص اصلی نیز حاصل جمع مقادیر زیرشاخص های فرعی است و میزان هر زیرشاخص فرعی نیز از حاصل جمع شاخص های منحصر به فرد موجود در زیرمجموعه آن زیرشاخص فرعی به دست می آید. مجمع جهانی اقتصاد تاکید دارد محاسبه شاخص NRI را بر اساس داده های آشکار و قابل دسترس موجود در اقتصاد هر کشور محاسبه می کند. حدود نیمی از شاخص های منحصر به فرد مورد استفاده در محاسبه NRI از سازمان های بین المللی استعلام و دریافت می شود. مهمترین فراهم کنندگان این داده ها، شامل اتحادیه بین المللی مخابرات (ارتباطات دوربرد)، یونسکو، آژانس های مختلف سازمان ملل و نهایتاً بانک جهانی هستند. مابقی داده های مورد استفاده در محاسبه NRI، بر اساس نظرسنجی های انجام شده توسط مجمع جهانی اقتصاد  استخراج می شود. بررسی و نظرسنجی های مجمع، صرفاً برای استخراج آن دسته از شاخص هایی صورت می گیرد که اساساً کیفی هستند یا داده های کمّی مربوط به آنها، برای بسیاری از کشورها وجود ندارد. به عنوان مثال، نظرسنجی صورت گرفته برای تهیه گزارش سال 2015، به وسیله بیش از 14000 مدیر تجاری در سراسر جهان، تکمیل شده است.

در متن گزارش سال 2016 مجمع جهانی اقتصاد، ایران در میان 139 کشور مورد بررسی، در شاخص «محیط کسب و کار» در جایگاه 82، در شاخص «آمادگی» در جایگاه 83، در شاخص «مصرف کنندگان» در جایگاه 99 و در شاخص «تاثیرات» در جایگاه 102 قرار گرفته است. رتبه نهایی ایران در شاخص NRI   سال 2016، 92 تعیین شده و جهشی چهار پله ای نسبت به سال 2015 (رتبه 96) را تجربه کرده است. هند یک پله بالاتر از ایران در رتبه 91 ایستاده و السالوادور در رتبه 93 است! اما در جمع بندی کلی شاخص NRI   در منطقه غرب آسیا کشور امارات متحده عربی جایگاه نخست را از آن خود کرده و بحرین در جایگاه دوم است. شما می توانید برای مشاهده داده نمای تفصیلی وضعیت ایران در 10 زیرشاخص اصلی NRI در سال های 2015 و 2016 به ترتیب به این (لینک) و این (لینک) و برای مشاهده و مقایسه داده نمای تفصیلی تمامی کشورهای مورد بررسی در سال 2015 و 2016 به این (لینک) و این (لینک) مراجعه نمایید. برای مشاهده داده نمای تفصیلی مربوط به هر کشور، لازم است بر روی نام آن کشور در جدول رتبه بندی موجود در آدرس مذکور کلیک نمایید! گزارش های مربوط به فاصله سال های 2004 تا 2015 نیز از این (لینک) قابل دریافت می باشند.

گزارش سال 2016 مجمع جهانی اقتصاد، کشورها را از نظر میزان درآمد حوزه فاوا نیز در چهار گروه درآمدی «بالا»، «متوسط رو با بالا»، «متوسط رو به پایین» و دارای درآمد «پایین» تقسیم بندی کرده است. جمهوری اسلامی ایران از این نظر در میان کشورهای با سطح درآمدی «متوسط رو به بالا» در حوزه فاوا شناخته شده است. در جدول نهایی، چین در رتبه 59، روسیه در رتبه 41 و ترکیه در جایگاه 48 و آمریکا در جایگاه پنجم قرار گرفته اند. نکته قابل توجه اینکه کشور اندونزی در رتبه 71 با سطح درآمدی «متوسط رو به پایین» شناخته شده و هند نیز در همین گروه درآمدی قرار دارد. غالب کشورهای عرب حوزه خلیج فارس اما رتبه های زیر 60 را با سطوح درآمدی «بالا» و «متوسط رو به بالا» اشغال کرده اند. جایگاه های انتهایی جدول را نیز غالباً کشورهای آفریقایی با سطح درآمدی «پایین» به خود اختصاص داده اند.

با این حال، تحلیل چرایی پیشتازی کشورهای رده های اول تا دهم جدول رتبه بندی موجود در گزارش سال 2016، مبحثی مهم و در خور تاملی ویژه است. سنگاپور در صدر فهرست 139 تایی، هنوز هم با قدرت از جایگاه اول خود در سال 2015 دفاع می کند و در سه زیرشاخص اصلی نیز (مصرف کنندگان، تاثیرات و محیط کسب و کار)، رتبه نخست جهان را به خود اختصاص داده است. رتبه نخست سنگاپور در درجه اول، در نتیجه تعهد قوی دولت این کشور نسبت به برنامه ملت هوشمند (Smart Nation program) و توجه وافر آن نسبت به استفاده از تکنولوژی های دیجیتال برای فراهم کردن دسترسی به سرویس های دولتی و مبنا است. شما می توانید فکت شیت برنامه ملت هوشمند سنگاپور را از (اینجا) دریافت کنید. برای دریافت اطلاعات تفصیلی تر پیرامون این برنامه، می توانید به پایگاه اینترنتی آن در (اینجا) و یا صفحه توضیحات تفصیلی مربوط به آن در پایگاه مجله معتبر فوربز در (اینجا) مراجعه نمایید. (گرداب، مطلب پایگاه فوربز را ترجمه کرده است.(اینجا))

فنلاند در رتبه دوم توانسته است محیط کسب و کار مناسبی را برای نوآوری و کارآفرینی در حوزه فاوا ایجاد کند. هم اکنون راه اندازی تجارتی مرتبط با فاوا در کشور فنلاند، تنها 14 روز زمان نیاز دارد! فنلاند دسترسی خوبی به آخرین تکنولوژی های روز حوزه فاوا دارد و امکان سرمایه گذاری در این بخش را به صورت مناسبی ایجاد کرده است. با این حال، چشم انداز فاوا در فنلاند به تداوم موفقیت سیاستگذاری های دولت در این عرصه وابسته خواهد بود. سوئد در رتبه سوم، نمرات بالایی در زیرشاخص استفاده کنندگان و محیط کسب و کار به خود اختصاص داده است. در سوئد، بخش خصوصی در ارتباط گیری آنلاین با شهروندان از دولت پیشی گرفته است. به طور کلی دولت سوئد به نسبت دیگر اقتصادهای پیشرفته، به میزان کمتری از تکنولوژی دیجیتال بهره می برد، با این حال در فراهم کردن شرایط مناسب محیط کسب و کار در این زمینه، موفق عمل کرده است.

نروژ در رتبه چهارم، یک رتبه ارتقاء را نسبت به سال 2015 تجربه کرده است. اقتصاد نروژ در حوزه فاوا بر پایه های محکمی از مقررات و محیط نوآورانه بنا شده است. این کشور همچنین دارای بهترین زیرساخت فاوا در سطح جهان است! آمریکا با کسب رتبه پنجم، روند رو به بهبود خود در 4 سال اخیر را حفظ کرده و از رتبه 9 در سال 2013، به رتبه 7 در 2014 و 2015 و نهایتاً رتبه پنجم کنونی رسیده است. آمریکا توانسته است با بهبود محیط کسب و کار در بخش فاوا، خود را به عنوان یکی از چابک ترین و دیجیتالی ترین بخش های اقتصاد جهان معرفی کند. دولت این کشور همچنین رتبه چهارم ارائه سرویس های اینترنتی به شهروندان را از آن خود کرده و بر خلاف سوئد و نروژ، یکی از ارزان ترین اینترنت های جهان را با قیمت متوسط 16 دلار در ماه به شهروندان خود ارائه می دهد. متوسط جهانی قیمت مذکور، 52 دلار و در کشورهای دارای سطح درآمد بالا، 26 دلار است. هلند در رتبه ششم، سرعت زیادی در بهبود محیط کسب و کار، فضای نوآورانه و گسترش زیرساخت ها داشته است ولی به شدت قیمت ارائه اینترنت را افزایش داده و اکنون از این نظر در رتبه 85 ارزانترین اینترنت جهان قرار دارد.

سوئیس در رتبه هفتم، انگلستان در رتبه هشتم، لوکزامبورگ در رتبه نهم و ژاپن در رتبه دهم نیز از شرایط کم و بیش مشابهی با دیگر کشورهای رده های یک تا شش برخوردار بوده اند و همگی به نوعی سعی کرده اند قابلیت خود را در هر یک از 53 شاخص منحصر به فرد موثر در محاسبه NRI ارتقاء دهند. بخش دیگری از گزارش مجمع جهانی اقتصاد در سال 2016، به معرفی کشورهای دارای فعالیت قابل توجه در عرصه فاوا پرداخته است. بر این اساس، کشورهای ایتالیا، اسلواکی، کویت، لبنان و اتیوپی جزء کشورهای فعال و متمایز در این عرصه شناخته شده اند. در مرحله بعد، تلاش کشورهای کره جنوبی، کانادا، فرانسه، آلمان، امارات متحده عربی، استرالیا، مالزی، چین، عربستان سعودی، کلمبیا، روسیه، برزیل، ترکیه، آرژانتین، اندونزی، هند، مکزیک، رواندا و نهایتاً نیجریه نیز در خور ستایش معرفی شده است. کشورهای مذکور طی سالهای گذشته ارتقاء قابل توجهی در بخش هایی از زیرشاخص های مربوط به NRI را تجربه کرده اند. چنان که مشاهده می شود، فعالیت ایران متاسفانه نه در جهان و نه در منطقه غرب آسیا، قابل توجه و چشمگیر نبوده است. این واقعیت، معنایی جز عقب افتادن از قافله علم و تکنولوژی در این عرصه و محرومیت از عواید اقتصادی عظیم آن نخواهد داشت.

همانگونه که در بخش های مختلف این گزارش مستند اشاره شد، دولت نقش کلیدی و اساسی در ارتقای توانمندی کشور در حوزه فاوا بر عهده دارد. از طرفی تلاش برای حرکت به سمت دولت الکترونیک و راه اندازی هر چه زودتر «شبکه ملی اطلاعات» یکی از پیش نیازهای بدیهی تحول در این عرصه خواهد بود. ولیکن متاسفانه دولت در سالهای اخیر در مسئله راه اندازی «شبکه ملی اطلاعات» به صورت آشکاری اهمال و تعلل کرده است. به صورتی که رهبر فرزانه انقلاب در متن دیدار اخیر خود با رئیس جمهور و اعضای هیئت دولت نیز با تاکید بر اهمیت این مسئله فرمودند:«حالا در گزارش آقای دکتر جهانگیری هم اتّفاقاً به این بخش تقریباً اصلاً نپرداختند، یک سطر فقط ایشان اشاره کردند که فلان بخش را نمیدانم چه‌کار کردیم، مثلاً راجع به فلان بخشی که در شبکه‌ی ملّی اطّلاعات مؤثّر است، این را مثلاً فراهم کردیم.... امّا آن شبکه‌ی ملّی اطّلاعات را -که خیلی مهم است آن شبکه‌ی داخلی- ما هنوز پیش نرفته‌ایم؛ خب، با اینکه آقای واعظی هم معتقد به این قضیّه هستند و دوستان همه معتقدند به این قضیّه امّا این پیشرفت نداشته؛ این را بایستی ان‌شاءالله دنبال کنیم که ضربه‌های بی‌جبرانی نزنیم!» حالا باید منتظر بود و دید آیا دولت یازدهم در این ماه های پایانی، حرکت قابل توجهی در این زمینه انجام خواهد داد یا نه؟!

منابع و مآخذ:

https://www.weforum.org/agenda/2014/04/top-10-countries-embracing-information-technology/

http://reports.weforum.org/global-information-technology-report-2015/preface-espen-barth-eide-world-economic-forum/

https://en.wikipedia.org/wiki/Networked_Readiness_Index

http://www.cid.harvard.edu/archive/itg/index.html

https://www.weforum.org/agenda/2016/07/what-is-networked-readiness-and-why-does-it-matter/

http://reports.weforum.org/global-information-technology-report-2016/

http://reports.weforum.org/global-information-technology-report-2016/networked-readiness-index/

http://reports.weforum.org/global-information-technology-report-2016/preface/

http://reports.weforum.org/global-information-technology-report-2016/report-highlights/

https://en.wikipedia.org/wiki/INSEAD

http://www.smartnation-forbes.com/

https://www.ida.gov.sg/Tech-Scene-News/Smart-Nation-Vision

http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=34162