از مهم ترین کارهایی که کاربران فضای مجازی انجام می دهند، انتخاب تصاویر پروفایل و بروز رسانی آنها است که این تصویر برای تمامی کاربران شبکه معرف شخصیت و ویژگی های هویتی آنها است.
زندگی بر خط متشکل از تمامی فعالیت ها و اقدامات بشر در فضای مجازی و اینترنت می شود. در عصر مدرن و پسامدرن که یکی از مولفه های اصلی آن فردگرایی و در بعضی مواقع فردگرایی افراطی است، افراد تعاملات و مراودات خود را بیش از آنکه در فضای حقیقی انجام دهند، در فضای مجازی پیگیری می کنند. امروزه مراوده با خویشاوندان و دوستان و انجام کارهای مختلف روزمره بیشتر در فضای مجازی انجام می شود؛ تا جایی که اقدامات صورت گرفته در این فضا را به "زندگی بر خط" تعبیر کرده اند.
زندگی بر خط توسط کاربران امروزه به گونه ای ادامه پیدا کرده است که فضای حقیقی و فضای مجازی به شکل عجیبی در هم آمیخته شده است. از ابتدایی ترین و مقدماتی ترین اقدامات، فعالیت در فضای مجازی و بخصوص شبکه های اجتماعی با ایجاد صفحه شخصی است. از مهم ترین کارهایی که کاربران فضای مجازی در ساخت پروفایل شخصی خود اقدام به آن می کنند، انتخاب تصاویر پروفایل و بروز رسانی آنها است که این تصویر برای تمامی کاربران شبکه معرف شخصیت و ویژگی های هویتی آنها است.
تصاویر پروفایل امکانی برای تکثر هویت
فضای مجازی دارای قابلیت هایی است که امکان تکثر هویتی را در اختیار کاربران خود قرار می دهد؛ حتی بعضی از کاربران با سواستفاده از این قابلیت‌ها، با نام و تصویر دیگری، خود را به دیگران معرفی می کنند. امکان ناشناس ماندن و مخفی نگهداشتن هویت اصلی که جذابیت بسیاری برای کاربران دارد، آسیب های خاصی را با خود به همراه دارد که نه تنها در بعد فردی که در ابعاد اجتماعی نیز خطرآفرین خواهد بود.
البته این تکثر هویتی، همیشه از سوی کاربر نیست. گاهی برداشت های سایر کاربران، نوعی تکثر هویتی را ایجاد می کند. یعنی در موضوع مورد بحث، امکان دارد تصویر ارائه شده از سوی یک فرد در فضای وب، توسط دیگران به صورت هایی غیر از شکل مورد نظر وی تفسیر شود. در این حالت فرد از تصویری به عنوان تصاویر پروفایل خود استفاده می کند که یا به آن تصویر علاقه مند است یا می خواهد به واسطه این تصویر معنای خاصی به دوستان و سایر کاربران منتقل کند. با این وجود این تصویر توسط افراد مختلف در فضای مجازی به عناوین دیگری و خلاف آنچه مدنظر کاربر مورد نظر است، تفسیر می شود. به عنوان نمونه ممکن است فردی از تصویر خود در یک مکان مرتفع در شب به عنوان پروفایل استفاده کند که معنای مدنظر خودش نمایش دوراندیشی است اما دیگران ممکن است برداشت کنند که این کاربر به دلیل ناراحتی و تنهایی، از چنین عکسی برای پروفایل شخصی خود استفاده کرده است. به همین دلیل برداشت ها از هویت کاربران فضای مجازی ممکن است متفاوت باشد. لذا باید گفت فرآیند هویت سازی و بازنمایی هویت در فضای مجازی شیوه ای متفاوت با سایر رسانه ها و فضای حقیقی دارد تا جایی که می توان گفت فضای مجازی به کلی مفهوم یکپارچگی هویت را دگرگون ساخته است. در واقع جوامع و اجتماعات مجازی که عموما در شبکه های اجتماعی شکل گرفته اند، روی تمامی اجزای هویتی افراد مانند دین، فرهنگ، ارزش ها، زبان و ادبیات و حتی نحوه نوشتار آنها در ارتباطات بین فردی تاثیر بسزایی گذاشته اند.
فضای مجازی مکانی برای نمایش "خود حقیقی"
تصاویر پروفایل افراد در شبکه های اجتماعی و علت استفاده از این عکس ها، تحلیل مناسبی را در خصوص نقش فضای مجازی و زندگی برخط بر هویت افراد به ما ارائه می دهد. برای عده بسیاری از کاربران، فضای مجازی محیط آزادانه ای را فراهم آورده است تا به شکل دلخواه و آزادانه، "خود مطلوب" و "هویت مد نظر خویش" را بدون هیچ هراس و واهمه ای نشان دهند. بر همین اساس باید گفت که فضای مجازی قدرت آزادی و اختیار بالایی را در اختیار کاربران خود قرار داده است تا آن تصویری از خود را ارائه دهند که در فضای حقیقی به هنگام بروز آن با محدودیت و معذوریت های مختلف روبه رو هستند.
"هویت یابی" امری منفعلانه در فضای مجازی
هویت یابی امری است که جنبه سوبژکتیو/ذهنی[1] آن پررنگ است و اختیار، اراده و خواست فرد[2] در آن نقش حیاتی ایفا می کند، یا به تعبیری فرد در آن نقشی فعال و نه منفعل دارد. در واقع فضای مجازی، در ذات خاصیت هویت سازی دارد. در هویت سازی، هویت توسط فرد برساخته نمی شود، بلکه گویی به او تحمیل می شود. البته این تحمیل، جنبه قهری و جبری ندارد. این تحمیل، تحمیلی از جنس «مذاکره و اقناع تدریجی»[3] است. ما در شبکه های اجتماعی دائما در حال نوعی از مذاکره در جهت اقناع یا تشریک مساعی هستیم. وجود قابلیت کامنت یا نظرگذاری شاهد این مدعاست. این مذاکره جنبه تحمیلی دارد، چرا که فرد در آن به غایت منفعل است، یعنی بیش از آن که پیام تولید کند، پیام دریافت می کند. بیش از آنکه پست بگذارد، پستی را لایک میکند. پس درون داد فضای مجازی در ذهن فرد بسیار بیش تر از برون داد آن است. فرد بیش از آن که پیام ارسال کند، پیام دریافت می کند. جهان مجازی بر اساس محور دوگانهی ارسال و دریافت مانند (آپلود/دانلود) عمل می کند، چیزی مانند ذهن بشر، و از این حیث دنیای مجازی بر بستر ذهن انسان عمل می کند و البته هدف آن نیز تاثیرگذاری بر ذهن بشر است.
باید توجه داشت که بازنمایی هویت، بازنمایی هویت ساخته شده توسط دنیای مجازی است، نه هویتی که فرد در ساخت آن مشارکت فعال و آگاهانه دارد. پیام در فضای مجازی توسط سویه خودآگاه ذهن فرد تولید می شود، اما دریافت آن توسط مخاطبان، بیشتر وجه ناخودآگاه ذهن آنان را درگیر می کند. وقتی پای ناخودآگاه وسط می آید، دیگر از اراده و خواست و مشارکت فعال خبری نیست، بلکه لایه های زیرین وجودی فرد[4]، نظیر احساسات، عقده ها، و انگیزه ها حرف اول و آخر را می زنند. به همین سبب، واکنش ذهن انسان به پیام در فضای مجازی، بیشتر انگیزشی [5] است تا تعقلی و تفهمی. با این وجود، یکی از ارکان اصلی معناشناختی تصاویر پروفایل «بازنمایی هویت» آنها است.
به عنوان جمع بندی می توان گفت که فضای مجازی و شبکه های اجتماعی، به تریبونی برای عرضه افکار، عقاید و اندیشه ها تبدیل شده اند. کاربران این فضا عمدتا تمایل زیادی به عرضه "خود واقعی" خویشتن در این فضا (از طرق مختلف) دارند. به عنوان مثال فردی که در فضای حقیقی از ابراز هویت سیاسی خود نگرانی های متعددی دارد، در فضای مجازی به ابراز هویت سیاسی خود می پردازد که رنگ و بوی رادیکال تری به خود می گیرد. این ابراز هویت و عقیده می تواند در قالب تصاویر پروفایل و پست هایی که کاربر در فضای مجازی به اشتراک می گذارد صورت پذیرد. یا در نمونه ای دیگر، افراد در فضای حقیقی ممکن است در خصوص بروز هویت دینی خود با موانع و معذورات مختلفی از جمله مخالفت خانواده ها یا قوانین جامعه مواجه باشند که در فضای مجازی کاربر تمام این موانع را مرتفع شده می بیند و آن "خود مطلوب" خویشتن را بروز و ظهور می دهد.
[2] Subjective
[3] Personal will
[4] Slow negotiate and convince
[5] Existential Aspects of mind
[6] Motivational