به مجموعه کنش‌ها و واکنش‌های پدیده‌ها، رفتار گفته می‌شود.
به گزارش گرداب - رفتار، مفهوم نسبتا گسترده‌ای است. گسترده از آن جهت است که هم انواع متفاوتی دارد و هم در هر لحظه خود را بروز می‌دهد. انسان در مواجهه با هر پدیده‌ای که باشد، حتی زمانی که با خودش هم خلوت کرده است، در حال انجام رفتار مشخصی است. مثلا حتی زمانی که در حال تفکر هستید، تفکر نیز نوعی از رفتار است.
این مفهوم را اگر بخواهیم با همین گستردگی قبول کنیم، مصادیق فراوانی پیدا می‌کند. به‌ناچار ما مجبوریم که این واژه را در حد کوچک‌تری مطرح و تعریف کنیم. بنابراین، به مجموعه کنش‌ها و واکنش‌های پدیده‌ها، رفتار گفته می‌شود. رفتار انسان آنقدر مهم است که موضوع علم روان‌شناسی قرار گرفته است. در ادامه به ویژگی‌های این تعریف می‌پردازیم:
کنشگری: آنچه در رفتار مهم است، ماهیت کنشگری آن است. یعنی رفتار باید جنبه ظاهری و بیرونی داشته باشد تا بتوان آن را به‌عنوان پدیده‌ای اجتماعی و ارتباطی مورد تحلیل و ارزیابی قرار داد. بنابراین ذهنیت افراد ممکن است ریشه رفتار باشد اما در همان حیطه صرفا بررسی می‌شود و آنچه رفتار تلقی می‌شود جنبه بیرونی و ظاهری رفتار است.
موقعیت‌مداری: موقعیت‌های گوناگونی وجود دارد که رفتار انسان در بستر آن رخ می‌دهد. درواقع، رفتار هر فرد در هر موقعیتی پاسخ به شرایطی است که آن موقعیت برای فرد به وجود می‌آورد. مثلا در هنگام خشم، رفتار پرخاشگرانه و خشونت‌آمیز، رفتاری است که بنا به دلیل موقعیت مذکور رخ می‌دهد.
الگوهای مکرر: شناخت رفتار زمانی معتبر است که الگویی مکرر داشته باشد. یعنی چه؟ یعنی انجام رفتاری مشخص در موقعیت‌های مشخص، ما را در شناخت رفتار موفق می‌سازد. اگر انسان در یک موقعیت رفتارهای چندگانه و نامنظمی از خود بروز دهد، این نیز خود رفتاری را به ما نشان می‌دهد که آشفته و الگوندار است.
بسترپذیری: هر کنش و واکنشی که از انسان سر می‌زند، رفتار اوست. حال بسترهایی که این رفتار رخ می‌دهد نیز متنوع و متفاوت است. رفتار انسان در بسترها و حوزه‌های مختلفی مانند حوزه سیاست، اقتصاد، فرهنگ، مسائل شهروندی، تربیت و حتی فضای مجازی نیز رخ می‌دهد.
رفتار مجازی
با قبول اینکه کنش‌ها و واکنش‌های انسان در بسترهای گوناگون رخ می‌دهد، رفتار انسان در فضای مجازی را به‌عنوان یکی از بستر های رفتار انسان می‌توان مورد تحلیل قرار داد. بر این اساس، رفتار مجازی عبارت است از: کنش‌ها و واکنش‌های پدیده‌ها که در بستر فضای مجازی رخ می‌دهد. باید توجه داشت، که مفهوم «پدیده» نیز در فضای مجازی می‌تواند مصادیق متعددی داشته باشد. برای مثال، ربات‌ها نیز می‌توانند به‌عنوان کنشگر در فضای مجازی رفتارهایی را از خود بروز دهند؛ اما آنچه در این نوشتار برای ما اهمیت دارد، رفتار انسانی است که به‌عنوان جدی‌ترین کنشگران در فضای مجازی رفتار خود را بروز و البته شکل می‌دهند.
انگیزه‌ها رفتار در فضای مجازی
رفتار، آخرین مرحله از کنشگری انسان است و قبل از رفتار مراحلی باید طی شود تا منجر به رفتار شود. در تقسیم‌بندی کلی دو مرحله بینش، نگرش قبل از مرحله کنش (رفتار) در تعیین رفتار انسان دخیلند. در این یادداشت با صرف نظر از بخش بینش، تمرکز خود را بر دو بخش نگرش و کنش قرار می‌دهیم. بر این اساس، انگیزه‌های زیر را در کنشگری در فضای مجازی می‌توان مهم و درخور اعتنا دانست:
تجربه‌گری: فضای مجازی آنقدر جذابیت دارد که هر کسی را وسوسه می‌کند تا از آن استفاده و آن را تجربه کند. برخی از افراد صرفا از فضای مجازی استفاده می‌کنند تا پاسخی برای حس جستجوگری و کنجکاوی خود داشته باشند. درواقع، این افراد از فضای مجازی استفاده می‌کنند صرفا برای اینکه بدانند در این فضا چه می‌گذرد و در آن چه خبر است.
تقلیدگری: برخی از افراد، در انجام رفتارهایشان چشم به رفتار دیگران دارند و منتظرند ببینند دیگران چه رفتاری را انجام می‌دهند تا آن را اقتباس کنند و انجام دهند. این دسته افراد رفتار الگوپذیر دارند و خود در استفاده از فضای مجازی ایده خاصی ندارند.
مدگرایی: موج استفاده از رسانه‌های نوین و اقتباس از آن امروزه بسیار فراگیر و رایج شده است. اگر کسی تلگرام ،واتس‌آپ، لاین، ایمو، اینستاگرام و بعضی از این قبیل پیام‌رسان‌ها و شبکه های اجتماعی را نداشته باشد، آیا غیر از این است که او را فردی عقب‌افتاده از جریان ارتباطی قلمداد می‌کنیم؟
سوءاستفاده: در فضای صدچهره و بَزک‌شده مجازی، برخی از افراد گرگ‌هایی در پوست میشند. حتی اگر لباس حریری و پشمینه‌ای فریبا به تن کنند، باز گرگند و هدف‌شان سوءاستفاده از انسان‌های دیگر است. رفتار مجرمانه هم در دنیای واقعی دیده می‌شود و هم در دنیای مجازی شکل و گونه‌های جدید به خود می‌گیرد. اگر نگاهی به صفحه حوادث جراید بیندازید، متوجه می‌شوید که جنس جرمهای واقعی دارد تبدیل به جرمهای مجازی می‌شود.
اقتضایی: اما برخی از افراد هستند که رسانه و استفاده از آن را ضرورت عصر حاضر می‌دانند و به‌صورت هدفمند در مواجهه با رسانه‌ها رفتار و کنش انجام می‌دهند. این افراد ضرورت استفاده از رسانه‌ها را درک می‌کنند و می‌دانند کدام رسانه برای آنها کافی است.
گونه‌شناسی رفتار مجازی
انسان‌ها را در مواجهه با فضای مجازی در دو دسته کلان می‌توان دسته‌بندی کرد. هر کدام از این دسته‌ها افراد متفاوتی را می‌سازد. این دو دسته عبارتند از:منفعل و فعال
کنشگران منفعل: این افراد رویکردی اثرپذیر و منفی به فضای مجازی دارند. برای این افراد نفس استفاده از فناوری‌ها و فضای مجازی اهمیت دارد. برای همین، هرگاه فناوری جدیدی ظهور کند و این گروه اولین کسانی هستند که در پشت فروشگاه‌ها صف می‌کشند تا به محض رسیدن آن فناوری اولین خریدار آن باشند. درواقع، فناوری تعیین می‌کند که این افراد چگونه باشند.
کنشگران فعال: این افراد همان‌هایی هستند که با انگیزه اقتضایی از فضای مجازی و فناوری‌های رسانه‌ای استفاده می‌کنند. ویژگی اصلی این افراد، استفاده هدفمند از رسانه‌هاست. آنان خود فضای مجازی خود را تعریف می‌کنند و برای استفاده از آن برنامه دارند. درواقع، این‌ها اجازه نمی‌دهند تا فضای مجازی و فناوری‌های رسانه‌ای زندگی آنها را به خطر بیندازد و نظم و بنیان زندگی آنها را نابود کند.
آمار درباره رفتار مجازی ما چه می‌گوید؟
بی‌شک، نهادهایی که با فضای مجازی مرتبطند و رفتار کاربران مجازی را رصد می‌کنند، بهترین قاضیان و آماردهندگان درباره رفتار ما در فضای مجازی هستند. سید مرتضی موسویان، رئیس مرکز رسانه‌های دیجیتال درباره میزان استفاده ایرانیان از فضای مجازی می‌گوید: ایرانیها حدود ۵ تا ۹ ساعت وقت خود را در شبکه های اجتماعی می گذرانند. یکی دیگر از استفاده‌های اصلی ما از فضای مجازی و تلفن‌های هوشمند، بازی‌های دیجیتال و موبایلی است. آماری که آقای موسویان ارائه می‌دهد می‌گوید که سالانه بالغ‌بر ۱۴.۶ میلیارد ساعت صرف بازی‌های رایانه‌ای و موبایل در ایران می‌شود. (تابناک)
قضاوت درباره این آمار بر عهده ما نیست. اینکه این رفتارها تهدیدآفرین است یا فرصت‌ساز، بحث دیگری است که در حوزه سیاستگذاری باید به آن توجه شود. اما، نکته اصلی این است که همه زندگی ما فضای مجازی نیست. چاره‌ای از استفاده از فضای مجازی نیست. دنیای امروز، دنیای رسانه‌هاست و حذف آن از زندگی ممکن است ممکن باشد اما سخت است.
راه استفاده و رفتار درست از فضای مجازی و فناوری‌های رسانه‌ای، حذف آن نیست که استفاده هدفمند از آن است. آسیب‌های فضای مجازی، ناشی از رفتار بی‌هویت ما در این فضاست. اگر آموزش بدهیم تا افراد اقتضای رفتار درست در این فضای جدید را بدانند، بی‌شک، استفاده از فضای مجازی به بهینه‌ترین حالت خود نزدیک می‌شود و رفتار ما را چارچوب‌مند می‌سازد.
