اپلیکیشن ویدئو‌های کوتاه تیک تاک اولین شبکه‌ی اجتماعی است که در خارج از ایالات متحده آمریکا متولد شده است.
به گزارش گرداب، از همان آغاز این اپلیکیشن با انتقاد شدیدی از سوی دولت‌های مختلف در سراسر جهان روبرو شده است. حتی بعضی از کشورها این اپلیکیشن را قانوناً ممنوع اعلام کرده‌اند. مسئله‌ی قانون‌گذاران این است که آیا تیک تاک از داده‌های کاربرانش در برابر چین به اندازه‌ی کافی محافظت می‌کند؟
با این‌حال شیوه‌های حفاظت از داده‌های تیک تاک بی‌شباهت به شبکه‌های اجتماعی آمریکایی نیست و مسئله رواج روزافزون تیک تاک در ایالات متحده را نمی‌توان تنها با تجزیه و تحلیل شیوه‌های فناورانه و سیاست‌های شرکتی توضیح داد. در این مجموعه پرونده تحلیلی ژئوپلیتیکی از مجادلات اقتصادی و سیاسی بین ایالات متحده و چین که در سطح ملی از آوریل تا آگوست ۲۰۲۰ بر سر تیک تاک رخ داده است، ارائه نموده‌ایم.
در بازار بین‌المللی پلتفرم‌های دیجیتال، تعداد انگشت‌شماری شرکت آمریکایی از قدرت فرهنگی، اقتصادی و سیاسی فوق‌العاده‌ای برخوردارند. پلتفرم ویدئو‌های کوتاه تیک تاک باعث ایجاد شور رقابتیِ قابل‌توجهی در بازار پلتفرم‌های دیجیتال شده و حساسیت شرکت‌های برتر آمریکایی را برانگیخته است. در این میان، اما تاکنون سیاست‌گذاران تنها بر پیامد‌های ژئوپلیتیک تیک تاک تمرکز کرده‌اند.
این نوشته با تجزیه و تحلیل محتوای برگرفته از منابع دولتی و شرکتی که بین آپریل تا آگوست ۲۰۲۰ منتشر شده است، به طور سیستماتیک به ژئوپلیتیک مناقشه‌ی تیک تاک پرداخته است. شناسایی انگیزه‌های ژئوپلیتیک بسیار مهم است چرا که این انگیزه‌ها می‌توانند باقی عوامل مرتبط با سیاست‌های پلتفرمی، مانند ارزش رقابتی در بازار پلتفرم‌های بین‌المللی متمرکز را پنهان کنند.
در تعاریفی که تاکنون از ژئوپلیتیک به عمل آمده، غلبه با آن‌هایی بوده که سعی داشته‌اند از آن به عنوان دانش مطالعه رابطه یک سویه و جبری تاثیر عوامل جغرافیایی بر سیاست یاد کنند.
دانشنامه روابط بین‌الملل و سیاست جهان، ژئوپلیتیک یا جغرافیای سیاسی را بررسی تأثیر عوامل جغرافیایی بر رفتار دولت‌ها می‌داند. این که چگونه موقعیت مکانی، اقلیم، منابع طبیعی، جمعیت و یک تکه زمینی که یک دولت روی آن قرار گرفته‌است، گزینه‌های سیاست خارجی دولت و جایگاه آن را در سلسله مراتب دولت‌ها تعیین می‌کند. در واقع ژئوپلیتیک شاخه‌ای است از جغرافیای سیاسی و به آن بخش از معرفت بشر اطلاق می‌گردد که به معلومات ناشی از ارتباط بین جغرافیا و سیاست مربوط می‌شود.
استفاده از نظریات ژئوپلیتیک به بررسی بهتر جدلهای سیاسی و اقدامات مربوط به تیک تاک کمک می‌کند و درک مسائل اساسی که منجر به شکل‌گیری چنین مجادله‌ای در بستر شبکه‌های اجتماعی شده است را آسان می‌کند. ایالات متحده حداقل دو دهه است که بر بازار بین‌المللی پلتفرم‌های دیجیتال سیطره دارد.
این سیطره در سیستم ژئوپلیتیک وسیع‌تری از هژمونی ایالات متحده قرار دارد که نظم لیبرالی از جهان، پس از پایان جنگ سرد را تعریف کرده است. ایالات متحده از طریق مشارکت‌های استراتژیک و اتحاد با کشور‌های سراسر جهان از قدرت اقتصادی و سیاسی زیادی برخوردار بوده است.
رشد اقتصادی چین، این نظم جهانی که متمرکز بر هژمونی آمریکاست را دچار تزلزل نموده است. مناقشه‌ی تیک تاک نشان از این دارد موقعیت ژئوپلیتیک کنونی تا چه اندازه بر سیاست‌های مربوط به پلتفرم‌های دیجیتال امروزی تأثیرگذار است. شناسایی و جداسازی انگیزه‌های مربوط به ژئوپلیتیک مهم است، چرا که می‌تواند عوامل دیگر سیاست‌های پلتفرم‌ها مانند ارزش رقابتی در بازار بین‌المللی متمرکز را پنهان سازد.
در اکثر حوزه‌ها، تمرکز بازار مشکل‌ساز است، اما این مشکلات به خصوص در زمینه اقتصاد اطلاعاتی دو چندان می‌شود. پلتفرم‌های دیجیتال دروازه‌های اطلاعاتی هستند. این پلتفرم‌ها می‌توانند با تعیین ایده‌ها و اطلاعاتی که در سیستم‌های وسیع اجتماعی-فنی به اشتراک گذاشته می‌شوند و از سوی پلتفرم‌ها تقویت می‌گردند، بر شرایط اجتماعی و افکار عمومی تأثیرگذار باشند.
در بازار بین‌المللی پلتفرم‌ها تعداد انگشت‌شماری از شرکت‌های آمریکایی از قدرت فرهنگی، اقتصادی و سیاسی بسیار زیادی برخوردارند که نتیجه‌ی مالکیت و کنترل آن‌ها بر زیرساخت‌ها و داده‌های درج شده در پلتفرم است. تیک تاک به طرز چشم‌گیری وارد رقابت با این شرکت‌های آمریکایی شده است و موفقیت جهانی تیک تاک تصدیق این مسئله است که کاربران بدون توجه به منشأ جغرافیایی پلتفرم‌ها، زمانی‌که در دسترسشان باشد از پلتفرم‌های ابتکاری جدید استقبال می‌کنند.
در صورتی که مصرف‌کنندگان در قید شرکت‌های فعلی نباشند، امکان افزایش رقابت وجود دارد. افزایش رقابت منجر به کاهش تمرکز در بازار بین‌المللی پلتفرم‌های بین‌المللی به سمت کشور خاصی می‌شود. اما پیشاپیش این مسئله مستلزم غلبه بر برنامه‌های ژئوپلیتیک مرسوم و اجتناب از هژمونی آمریکا و چین است.
پلتفرم‌ها و مسائل ژئوپلیتیک: سرگذشت هژمونی آمریکا
سیطره بر فضای دیجیتالی توسط شرکت‌های سیلیکون ولی طیف وسیعی از مشکلات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی را به وجود آورده است که بسیاری از این مشکلات را وضعیت انحصاری شرکت‌ها تشدید می‌کند. اینکه شمار اندکی شرکت مالک و کنترل‌کننده‌ی سیستم‌هایی باشند که در بسترشان ارتباط برقرار می‌کنیم،
معاشرت و معامله می‌کنیم، غیر دموکراتیک و ضد رقابتی است. با این حال پلتفرم‌های کنونی ایالات متحده، از جمله فیسبوک، اینستاگرام، یوتیوب و توئیتر نیز در نقش دموکراتیک خود ناکارآمد هستند. هر کدام به درجات مختلفی اطلاعات غلط و مطالب نفرت‌پراکن را گسترش داده و تقویت می‌کنند و داده‌ها را به قیمت حفظ حریم خصوصی کاربران تولید و مورد سوء استفاده قرار می‌دهند.
همچنین تعصبات ناعادلانه و مضری در الگوریتم‌ها و زیرساخت‌های فنی خود جاسازی می‌نمایند. تضمینی برای امنیت داده‌های کاربران ارائه نمی‌دهند و مکانیسم‌های محدودی برای شفافیت و پاسخگویی ارائه می‌دهند. دو دهه از هزاره جدید می‌گذرد و سیاست‌های مربوط به پلتفرم‌ها به امر سیاسی-اجتماعی بغرنجی تبدیل شده است.
قانون‌گذاران در سراسر جهان به طور فزاینده‌ای اقدام به محدود کردن دسترسی و نفوذ پلتفرم‌های آمریکایی در کشور‌های خود نموده‌اند. از مقررات عمومی حفاظت از داده‌های اتحادیه اروپا گرفته تا تحقیقات کمیسیون رقابت و مصرف‌کنندگان استرالیا در مورد تأثیر منفی فیسبوک و گوگل بر رقابت در رسانه‌ها و تبلیغات.
همچنین کنگره‌ی آمریکا در سال ۲۰۲۰ در جلساتی، سران گوگل، اپل، آمازون و فیسبوک را در مورد قدرت بازارهای‌شان در سرکوب کردن رقابت، مورد بازخواست قرار دادند. پرسش اصلی قانون‌گذاران این است که آیا فعالیت پلتفرم‌های مطرح در ایالات متحده قانونی، مشروع یا عادلانه است؟ با توجه به این زمینه، خصومت آشکار در سطح سیاست بین‌المللی نسبت به تیک تاک که رقیبی برای پلتفرم‌های کنونی آمریکایی شده است، ممکن است غیر منطقی به نظر بیاید. درک درستِ منطقی که پشتوانه‌ی اقدامات و لفاظی‌های سیاسی در مورد تیک تاک است مستلزم آن است که در زمینه‌ای ژئوپلیتیک مورد بررسی قرار بگیرد.
برای بررسی سیستماتیکِ ژئوپلیتیک مناقشه‌ی تیک تاک، در این پژوهش به تجزیه و تحلیل کیفی محتوای اسناد دولتی آمریکا و چین که بین آوریل تا آگوست ۲۰۲۰ (دوره‌ای که طی آن دولت ترامپ فعالانه مقررات مربوط به تیک تاک را دنبال می‌کرد) منتشر شده است و همچنین اسناد جمع‌آوری شده از وب‌سایت‌ها که شامل اظهارات مقامات آمریکا و چین در مورد تیک تاک بوده است، پرداخته‌ایم.
بر مبنای رویکرد ژئوپلیتیک کلاسیک، از این منابع و مواد خام برای ارائه‌ی گزارشی عینی از یک بستر ژئوپلیتیک خاص استفاده می‌شود. ژئوپلیتیک کلاسیک، برخلاف ژئوپلیتیک انتقادی، با پیش‌فرض‌های معرفت‌شناختی و هستی‌شناختی مدرن تعین می‌یابد که می‌توان از طریق مثال‌های تاریخی، منطق، عقل سلیم، تجسم، تجزیه و تحلیل آماری و گزینش منطقی واقعیت ژئوپلیتیکی مشترکی را مشاهده نمود.
محدودیت چنین رویکردی در این است که ما باید بپذیریم اول زمینه‌ی ژئوپلیتیک به صورت عینی ایجاد شود. تجزیه و تحلیل مناقشه‌ی تیک تاک با رویکرد ژئوپلیتیک انتقادی که شامل بررسی نحوه‌ی بازتولید و گسترش دانش ژئوپلیتیک در این جدال است، موضوعی است که کاملا ارزش پژوهشی در آینده را دارد و تحقیقات ارائه شده در این پژوهش برای پیش‌بردش مفید خواهد بود. با این‌حال، با توجه به اهداف پژوهش حاضر، که درک تأثیر رقابت‌های ژئوپلیتیک بین چین و ایالات متحده بر سیاست‌های مربوط به پلتفرم‌هاست، رویکرد ژئوپلیتیک کلاسیک راهگشاتر است. از طریق یک تحلیل ژئوپلیتیک کلاسیک، ما می‌توانیم درک‌مان از نحوه تأثیرگذاری قلمرو دولتی و تغییرات توزیع جهانی قدرت اقتصادی و نظامی در محیط دیجیتال را بهبود بخشیم.
مدل کلاسیکِ ژئوپلیتیک چگونگی تأثرات ناشی از شرایط جغرافیایی بر اقدامات و سیاست‌های یک دولت را برجسته می‌نماید. هر دولتی دارای شرایط جغرافیایی تا حد زیادی ثابت مانند موقعیت، موقعیت در منطقه، منابع، توپوگرافی، هوا، وسعت و شکل است و این شرایط بر نحوه‌ی مواجهات دولت در امور بین‌الملل تأثیر گذارند. نظریه‌پردازان ژئوپلیتیک معتقدند که از نظر تاریخی سیاست خارجی ایالات متحده تحت تأثیر انزوای جغرافیایی‌اش متمایز از دیگر قدرت‌های اقتصادی و نظامی بوده است. برای مثال، برخلاف بسیاری از کشور‌های اروپایی، ایالات متحده از نظر جغرافیایی منزوی است و رهبران ایالات متحده همواره سعی کرده‌اند از این موقعیتِ انزوای نسبی به عنوان عایق تهدید‌های امنیت ملی بهره ببرند. به طور کلی، ایالات متحده منافع استراتژیک خود را از طریق توازن دریایی مدیریت کرده است. در همسویی با برخی از کشورها، ایالات متحده اقدامات زیادی برای توزیع جهانی قدرت انجام می‌دهد بدون اینکه ترسی از تهدید حمله نظامی داشته باشد.
ایالات متحده یک استراتژی امنیتی نسبتا دائمی برای حفظ توازن مطلوب قدرت در مناطق حاشیه‌ای اوراسیا داشته است که با نیروی دریایی و پایگاه‌های آن در مناطق محوری (اروپای غربی، خلیج فارس، کره و ژاپن) امکان‌پذیر شده است. نظرگاه متحدان و مخالفان این استراتژی امنیتی گاهی متفاوت است. با این‌حال، آمریکای شمالی بی‌وقفه به این موقعیت امن حاشیه‌ای ادامه می‌دهد و مزایای این موقعیت امن به خاطر فواصل زیاد و انزوا، صرف‌نظر از هرگونه تحول جهانی و منطقه‌ای دیگر ادامه می‌یابد.
ظهور چین در نظم جهانی تهدیدی برای هژمونی ایالات متحده است. این گزاره البته ساده‌سازی رابطه‌ی پیچیده‌ای است که همچنین شامل وابستگی پاتولوژیکی است که دلیل عمده‌اش عدم تعادلِ کلانی در اقتصاد است که ناشی از ذخایر ارزی چین از دلار آمریکاست. با این وجود، رابطه‌ی بین ایالات متحده و چین در حال تحول است و رشد چین را می‌توان به عنوان بی‌ثبات‌کننده‌ی استراتژی ژئوپلیتیک دیرینه‌ی آمریکا تلقی کرد.
در ژئوپلیتیک ظرفیت‌های نظامی و اقتصادی شاخص‌های کلیدی قدرت هستند. اما قدرت ژئوپلیتیک نیز نسبی است. ظرفیت‌های نظامی و اقتصادی تنها زمانی تأثیرگذارند که دو بازیگر رابطه‌ای بر مبنای قدرت ایجاد کنند. خواه این رابطه اتحاد باشد یا رقابت. در سال‌های اخیر چین ظرفیت‌های اقتصادی و نظامی و خود را به میزان قابل‌توجهی بهبود بخشیده است و در نتیجه روابط قدرت‌مندانه‌ای بین ایالات متحده و چین بوجود آمده است. در حالی که روابط ژئوپلیتیکی بین دو ملت پیچیده است، با این حال به صورت کلی انباشت مدوام قدرتِ چین نظم جهانی را که به بهترین نحوی برای منافع ایالات متحده شکل گرفته است، به چالش می‌کشد.
مناقشه‌ی تیک تاک در چارچوب رقابت شدید ایالات متحده و چین بر سر ارزش استراتژیک محیط دیجیتالی قرار دارد. از منظر ژئوپلیتیک محیط دیجیتالی و به طور خاص پلتفرم‌ها، مشاجره بر سر این است که چه کسی می‌تواند از اقتصاد پلتفرم ارزش اقتصادی استخراج نماید؟ کدام طرف می‌تواند قوانین و هنجار‌هایی را برای اعمال تأثیرات ایدئولوژیک از طریق سیستم‌های وسیع اجتماعی- تکنیکی تعیین کند؟ و چه مقدار از قدرت سیاسی استراتژیک ناشی از کنترل یا دسترسی به داده‌ها و زیرساخت‌های دیجیتالی است. تا این مرحله، این حوزه‌ی ژئوپلیتیکی تا حد زیادی هم‌پای فضای فیزیکی پیش رفته و ایالات متحده از لحاظ اقتصادی و فرهنگی بر مناطق وسیعی از محیط دیجیتال تسلط داشته است. اما اخیرا شرکت‌های فنآوری چینی رونق زیادی گرفته‌اند و ظرفیت‌های اقتصادی و استراتژیک چین را گسترش داده‌اند و در نتیجه منجر به ایجاد تنش‌های رقابتی با ایالات متحده در این حوزه شده است.
با رشد روز افزون ارزش اقتصادی محیط دیجیتال، می‌توان انتظار داشت که رقابت‌های بیشتری بین ملت‌هایی که به دنبال کسب ارزش و اعمال نفوذ در محیط دیجیتال هستند، مشاهده شود.
شناسایی زیربنا‌های ژئوپلیتیکی مناقشات مربوط به پلتفرم‌ها برای ارزیابی مؤثر مداخلات حقوقی یا سیاست عمومی مربوطه مهم است. همانطور که سیکر توضیح می‌دهد: «مشاهده‌ی دنیایی که در آن زندگی می‌کنیم از منظر ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک مهم است ...، زیرا می‌تواند به روشن شدن سهم واقعیِ چنین موضوعاتی یاری رساند و بنابراین مردم را قادر سازد تا انتخاب‌های دولت را ارزیابی کنند.» با قرار دادن رقابت اخیر بر سر تیک تاک در زمینه‌ی ژئوپلیتیک آن، ما درک درستی از انگیزه‌های سیاسی کلیدی ایجادکننده‌ی این جنجال بر روی پلتفرم و واکنش‌های ناشی از سیاست به دست می‌آوریم.
