در بسیاری از موارد، اخبار جعلی موجب بروز آسیب‌های جانی و مالی به اشخاص حقیقی و حقوقی شده است.
به گزارش گرداب، گسترش ارتباطات اینترنتی و استفاده از شبکه‌های اجتماعی برای انتشار اخبار، مشکلات و چالش‌های جدیدی برای حوزه‌ی اطلاع‌رسانی ایجاد کرده که یکی از مهم‌ترین آن‌ها نشر اخبار جعلی یا «فیک‌نیوزها» (Fake news) است.
در بخش‌های قبلی این پرونده نمونه‌هایی از اخبار جعلی را بررسی کردیم. دیدیم که برخی از خبر‌های جعلی چگونه تولید می‌شوند و شیوه اثرگذاری آن‌ها در امنیت کشور‌ها و فضای سیاسی و اجتماعی چگونه است. در این بخش خواهیم دید که پخش اخبار جعلی چگونه می‌تواند جان انسان‌ها و سلامت عمومی را به خطر انداخته و بازار‌های مالی را دست‌کاری نماید.
بخش‌های دیگر این پژوهش را بخوانید:
پرونده/ تأثیر اخبار جعلی در تشدید دوقطبی‌های انتخاباتی
پرونده/ انتخابات ۲۰۱۶، بی‌اعتمادی سیاسی و اخبار جعلی
پرونده/ اخبار جعلی که جان مسلمانان را به خطر می‌اندازد
مجازات مرگ به ظن عضویت در باند‌های آدم‌ربایی
در سه حادثه‌ی مشابه که در سه کشور مختلف رخ داد، مردم مناطق روستایی و شهر‌های کوچک پس از شنیدن خبر‌های جعلی درباره حضور باند‌های آدم‌ربایی در قالب مسافران و افراد ناشناس در محل زندگی آن‌ها، تعدادی از غریبه‌هایی که در محل زندگی آن‌ها حضور داشتند را به ظن آدم‌ربا بودن به قتل رساندند.
اندونزی:
در سال ۲۰۱۷ شایعاتی بین کاربران اندونزیایی در پلتفرم‌های فیسبوک و واتساپ منتشر شد مبنی بر اینکه گروه‌های خلافکاری پس از دزدیدن کودکان، اعضای بدن آن‌ها را به فروش می‌رسانند. تعدادی از پیام‌های مرتبط با این شایعات شامل عکس‌هایی از اعضای قطع‌شده‌ی بدن و اعلامیه‌های ساختگی پلیس بودند.
بلافاصله پس از پخش این شایعات، ساکنان برخی مناطق روستایی اندونزی، به غریبه‌هایی که گمان می‌کردند برای ربودن کودکان‌شان آمده‌اند حمله کرده و آن‌ها را به قتل رساندند.[۱]
هند:
در همان سال حادثه‌ی مشابهی در ایالت جارکند هند رخ داد. برخی از روستاییان ساکن این ایالت پس از پخش شایعه‌ی حضور باند‌های آدم‌ربایی در منطقه، به غریبه‌ها و افراد ناشناس حاضر در منطقه‌ی خود حمله کردند که باعث قتل ۷ نفر در دو حادثه‌ی جداگانه شد. توجیه آنان برای اقدام خود پیام‌های منتشرشده روی واتساپ بود.
از آنجا که چند نفر از کشته‌شدگان مسلمان بودند، پخش ویدئو‌ها و عکس‌های این خشونت‌ها موجب تحریک مسلمانان شهر جمشیدپور در این ایالت شد. در این آشوب‌ها راه‌ها بسته شده و معترضان با نیروهای پلیس درگیر شدند.[۲]
مکزیک:
در حادثه‌ی مشابه دیگری که در اکتبر ۲۰۱۵ در شهر آجالپان در کشور مکزیک رخ داده بود، دو برادر اهل مکزیکوسیتی که در آجالپان حضور داشتند توسط دسته‌ای از مردم این شهر به ظن اینکه قصد کودک‌ربایی دارند، مورد ضرب و شتم قرار گرفته و جان خود را از دست دادند. از مدتی پیش از این حادثه شایعات فراوانی در خصوص فعالیت باند‌های کودک‌ربایی و قاچاق اعضای بدن در این منطقه در فضای مجازی و همچنین در محاورات بین مردم پخش شده بود.
این حادثه از آنجا عجیب‌تر می‌شود که خشم مردم حتی پس از دخالت پلیس و مشخص شدن اینکه این دو برادر قصد شومی در سر ندارند نیز فروکش نکرد و این بار تهمت تجاوز به یک دختر اهل آجالپان به این دو نفر زده شد. حتی پس از حضور آن دختر و والدینش و اذعان آن‌ها به اینکه هیچ آشنایی قبلی با این دو برادر ندارند، خشم مردم از بین نرفت. آن‌ها که تعدادشان به ۲۰۰۰ نفر رسیده بود به مقر پلیس حمله کردند و دو برادر دستگیر شده را به قتل رساندند. خشونت به حدی رسید که مردم بعد از کشتن این دو برادر به جنازه آنان نیز رحم نکرده و جسد آن دو را به آتش کشیدند.[۳]
صحنه‌ی درگیری‌ها در شهر آجالپان مکزیک
اخبار جعلی و سلامت عمومی
اخبار جعلی در دوره‌ی شیوع ویروس کرونا بر بستر هراس و ترس ناشی از گسترش سریع این ویروس جدید، پدید آمده و منتشر می‌شدند. اخباری که گاه می‌توانست موجب بروز رخداد‌هایی در بیرون از فضای مجازی نیز شود. نمونه‌های دیگری نیز وجود دارد که نشان می‌دهد هراس‌افکنی از طریق نشر اخبار جعلی می‌تواند عملکرد و برنامه‌های نهاد‌های رسمی حوزه‌ی بهداشت و درمان در کشور‌ها را تحت تاثیر قرار دهد.
اوکراین:
یک نمونه‌ی مشهور از هراس‌افکنی اخبار جعلی در کشور اوکراین رخ داد.[۴] در فوریه ۲۰۲۰ و در آغاز دوره‌ی همه‌گیری کرونا، ۴۵ نفر تبعه‌ی اوکراین و ۲۷ نفر از اتباع سایر کشور‌ها از شهر ووهان در چین، نقطه‌ی آغاز شیوع این بیماری، ابتدا با پروازی به شهر خارکف در شرق اوکراین منتقل شده و سپس به سمت یک مرکز قرنطینه در ناحیه‌ی Novi Sanzhary در استان پولتاوا حرکت کردند تا دوره‌ی ۱۴ روزه‌ی قرنطینه‌ی خود را بگذرانند.
در این ناحیه بود که اتوبوس‌های حامل مسافران ووهان با معترضانی که به سمت آنان سنگ و مواد انفجاری پخش می‌کردند روبه‌رو شدند. معترضان راه‌ها را به سمت محل قرنطینه مسدود کرده بودند که با دخالت پلیس و گارد ملی این مسدودیت برطرف شد. در پی نگرانی‌های عمومی نیز نخست‌وزیر و وزیر بهداشت به همراه وزیر کشور اوکراین برای کاهش تنش‌ها به این شهر سفر کردند. زلنسکی رئیس‌جمهور اوکراین نیز مردم را به حفظ آرامش دعوت کرد.
صحنه‌ای از درگیری معترضان خشمگین با نیروهای امنیتی اوکراین
سرویس اطلاعاتی اوکراین SBU اعلام کرد که منشأ این ناآرامی‌ها ایمیل‌هایی جعلی بود که ظاهراً از طرف وزارت بهداشت ارسال شده بود و در آن گفته شده بود که تعدادی از قرنطینه‌شدگان مبتلا به ویروس کرونا هستند. هرچند اظهار نظر رسمی در خصوص منشأ این ایمیل‌ها منتشر نشد، اما برخی تحلیل‌گران غربی ارسال این ایمیل را به عوامل دولت روسیه نسبت دادند.
هند:
در سال ۲۰۱۶ در پی پخش یک خبر جعلی مبنی بر مرگ یک نوزاد در اثر تزریق واکسن فلج اطفال، هزاران نفر از مردم کشمیر هندوستان همراه با کودکان خود که این واکسن را تزریق کرده بودند به مراکز درمانی هجوم بردند؛ راه‌های منتهی به بیمارستان‌ها بسته شد و برخی از اموال عمومی بیمارستان‌ها توسط مردم خشمگین تخریب شد. وخیم شدن اوضاع پلیس را مجبور کرد به سرعت کسی را که برای اولین بار این شایعه را پخش کرده بود دستگیر کند.[۵]
پاکستان:
در سال ۲۰۱۹ انتشار یک ویدئوی ساختگی درباره‌ی اثرات منفی واکسیناسیون کودکان باعث شد صد‌ها هزار کاربر پاکستانی در فیسبوک در خصوص این موضوع تبادل نظر کنند. این ویدئو در سلسله حوادثی که در نهایت منجر به توقف تزریق واکسن فلج اطفال در این کشور شد تاثیرگذار بود.[۶]
برزیل:
در سال ۲۰۱۸ و در پی شیوع دوباره‌ی ویروس تب زرد در برخی مناطق برزیل، دولت این کشور تصمیم به واکسیناسیون جمعیت این مناطق گرفت؛ جمعیتی بالغ بر ۲۳ میلیون نفر. شیوع تب زرد منجر به ابتلای قطعی حدود ۱۵۰۰ نفر و مرگ ۵۰۰ نفر شده بود.
از همان ابتدای آغاز طرح واکسیناسیون تب زرد در برزیل، نمونه‌های متعددی از شایعات و اخبار گمراه‌کننده بر ضد این کارزار پخش شد؛ ویدئویی از یک زن که مدعی بود یک محقق در یک مؤسسه پژوهشی شناخته شده است و ادعا می‌کرد که این واکسن خطرناک است، شایعاتی در این خصوص که واکسن تب زرد «توطئه‌ای» برای کاهش جمعیت جهان و کشتن روستاییان برزیل است، خبر مرگ یک دانشجو که به عوارض تزریق واکسن نسبت داده شده بود.
هرچند این اخبار (که بیش از همه بر بستر پلتفرم واتساپ پخش می‌شدند) توسط مقامات و رسانه‌ها تکذیب می‌شد، اما ظاهر حرفه‌ای برخی از اخبار و ویدئو‌ها باعث می‌شد میزان باورپذیری آن‌ها نزد کاربران عادی بالا برود. تا پایان فوریه ۲۰۱۸ تنها ۵.۵ میلیون نفر از جمعیت هدف طرح، واکسن تب زرد را تزریق کرده بودند. هرچند با توجه به وجود مشکلات اجرایی و لجستیکی، برآورد دقیقی از میزان تاثیرگذاری مستقل این اخبار بر نرخ واکسیناسیون وجود ندارد. به هر صورت مجریان طرح واکسیناسیون اعلام کردند که پس از نشر این اخبار نگرانی‌ها و پرسش‌های مردمی در خصوص عوارض این واکسن به شکل قابل توجهی افزایش پیدا کرده است.[۷]
آسیب دیدن شرکت‌های بخش خصوصی از انتشار اخبار جعلی
حوزه‌ی تجارت و کسب‌وکار از گزند نشر اخبار جعلی در قالب رقابت میان شرکت‌ها و کسب‌وکار‌ها در امان نمانده است. با توجه به حساسیت بازار‌های مالی به اخبار، این بازار‌ها (نظیر بازار سهام) یکی از اهداف اصلی نشر اخبار جعلی هستند.
نمونه‌هایی از تاثیرگذاری نشر اخبار جعلی در بازار‌های مالی:
در یکی از آخرین نمونه‌های پخش این اخبار جعلی در سال ۲۰۲۲ و پس از عملی شدن تصمیم ایلان ماسک مدیر جدید توئیتر برای فروش تیک آبی رنگ حساب‌های تاییدشده به صورت پولی، موجی از جعل هویت آنلاین در این شبکه‌ی اجتماعی شکل گرفت. افراد با خرید تیک آبی توئیتر و سپس بازنمایی حساب خود با شکل و شمایل حساب‌های رسمی افراد تاثیرگذار یا شرکت‌های بزرگ، اخبار جعلی مدنظر خود را منتشر می‌کردند که با توجه به بی‌اطلاعی عموم کاربران نسبت به قاعده‌ی جدید حساب‌های تاییدشده در توییتر، بسیاری از کاربران این پلتفرم به سادگی فریب خوردند.
در دو نمونه، افرادی با وانمود کردن خود به عنوان حساب رسمی دو شرکت بزرگ آمریکایی موجب فریب سهامداران و کاهش قابل توجه ارزش سهام آن‌ها شدند؛ شرکت تسلیحاتی لاکهید مارتین و شرکت داروسازی Elli Lilly که قیمت سهام‌شان در عرض یک روز، به ترتیب ۵ و ۴ درصد کاهش پیدا کرد.[۱۱]
حساب جعلی لاکهید مارتین گفته بود که این شرکت فروش تسلیحات به دولت‌های آمریکا، سعودی و رژیم صهیونیستی را به دلیل نقض حقوق بشر توسط آن‌ها متوقف کرده است. بیانیه‌ی جعلی منتسب به شرکت دارویی نیز درباره‌ی رایگان شدن داروی انسولین بود.
پی‌نوشت‌ها:
[1] https://www.nytimes.com/2018/04/21/world/asia/facebook-sri-lanka-riots.html
[2] https://www.hindustantimes.com/india-news/a-whatsapp-message-claimed-nine-lives-in-jharkhand-in-a-week/story-xZsIlwFawf82o5WTs8nhVL.html
[3] https://www.sandiegouniontribune.com/sdut-in-frightened-mexico-town-a-mob-kills-2-young-2015oct22-story.html
[4] https://www.bbc.com/news/world-europe-51581805
[5] https://www.researchgate.net/publication/333016835
[6] https://www.ohchr.org/sites/default/files/Documents/Issues/Expression/disinformation/2-Civil-society-organisations/Media-Matters-for-Democracy3.pdf
[7] https://www.wired.com/story/when-whatsapps-fake-news-problem-threatens-public-health/
[8] https://www.businessinsider.com/goldman-sachs-retreats-from-launching-crypto-trading-desk-2018-9
[9] https://www.reuters.com/article/us-ca-technologies-m-a-broadcom/pentagon-says-memo-asking-for-broadcom-ca-deal-review-is-likely-fake-idUSKCN1MK26J
[10] L Rodríguez-Fernández (2019): “Disinformation and organisational communication: A study of the impact of fake news”. Revista Latina de Comunicación Social, pp. 1714 to 1728.
[11] https://economictimes.indiatimes.com/markets/stocks/news/billions-of-dollars-lost-how-twitter-blue-troubled-investors-on-wall-street/articleshow/95474009.cms
