ما بایستى در علوم انسانى اجتهاد کنیم؛ نباید مقلد باشیم... در باب علوم انسانى کار عمیق انجام بگیرد و صاحبان فکر و اندیشه دراین زمینه‌ها کار کنند.
به گزارش گرداب، مقام معظم رهبری در سخنرانی اخیر خود درباره علوم انسانی، بار دیگر بر نکات مهم پیشین تأکید ورزیدند و برخی از "کج‌فهمی‌ها" و "تفسیر به رأی‌ها" را از نظر خویش، رفع کردند. ایشان فرمودند:«ما به هیچ وجه نگفتیم که دانسته‌هاى غربى‌ها را که در زمینه‌هاى گوناگون علوم انسانى پیشرفتهاى چند قرنىِ زیادى داشته‌اند، یاد نگیریم یا کتابهاى اینها را نخوانیم؛ ما می‌گوییم تقلید نکنیم. مبانى علوم انسانى در غرب از تفکرات مادى سرچشمه می‌گیرد؛ هر کس که تاریخ رنسانس را خوانده باشد، دانسته باشد، آدمهایش را شناخته باشد، این را کاملاً تشخیص می‌دهد.[...] مبانى فکرى ما با آن مبانى متفاوت است. هیچ ایرادى هم ندارد که ما از روان‌شناسى، جامعه‌شناسى، فلسفه و علوم ارتباطات وهمه رشته‌هاى علوم انسانى که غرب ایجاد و تولید کرده یا گسترش داده، استفاده کنیم.
من بارها گفته‌ام که ما از یادگیرى به هیچ وجه احساس سرشکستگى نمی‌کنیم. لازم است یاد بگیریم، از غرب یاد بگیریم؛ از شرق یاد بگیریم - «اطلبوا العلم ولوبالصین» - خب، اینکه روشن است. ما از این احساس سرشکستگى می‌کنیم که این یادگیرى به دانایى، آگاهى و قدرت تفکر خود ما منتهى نشود. همیشه که نمی‌شود شاگرد بود؛ شاگردى می‌کنیم تا استاد شویم... ما بایستى در علوم انسانى اجتهاد کنیم؛ نباید مقلد باشیم... در باب علوم انسانى کار عمیق انجام بگیرد و صاحبان فکر و اندیشه دراین زمینه‌ها کار کنند.» (1)
عبارات بالا دربردارنده دقایق و لطایفی است که در این مجال به آنها به صورتی اجمالی اشاره می‌کنیم:
1- مقوله تولید علوم انسانی اسلامی به معنی مسدود ساختن باب تعامل علمی با غرب و استفاده هوشمندانه از دستاوردها و نظریه‌های آنها نیست. این، هم اقتضای عقل و هم توصیه نقل است که از تجربه‌های علمی جوامع و فرهنگ‌های دیگر استفاده کنیم و انباشته‌ها و اندوخته‌های معرفتی دیگران را نادیده نگیریم. بنابراین، از نظر مقام معظم رهبری، سکولاریسم، الحاد و مادی‌گری در تمام اجزا و عناصر علوم انسانی غربی رسوخ نکرده که بتوان همه آن را، معارض با دین قلمداد کرد. هم‌چنین، لازمه استفاده از علوم انسانی غربی، پذیرش تمامی مفاد و کلیات آن نیست که اشکال شود، چنانچه بخواهیم از غرب بهره بگیریم؛ ناچار باید تمامی آن را پذیرا شویم، زیرا با یک کل به هم پیوسته روبه‌رو هستیم که در برابر آن، امکان "تفکیک" و "گزینش" وجود ندارد.
2- اگر از زوایه فرا دینی به این مسئله نظر افکنیم باید بگوییم "تقلید"، "تکرار"، "ترجمه" و "مصرف"، شرافت و عزت هیچ جامعه‌ای – چه دینی و چه غیردینی- را به دنبال نخواهد داشت. جامعه مصرف کننده و دنباله‌رو، همیشه "وابسته" و "مغلوب" است و در دیده دیگران، اعتبار و منزلتی ندارد. متأسفانه، جامعه ما از مشروطیت به این سو، به مصرف کننده و مترجم محض علوم انسانی غربی مبدل شده است و "تولید"، "نوآوری" و "خلاقیت" علمی را به فراموشی سپرده است. هیچ عقل سلیم و منصفی، چنین وضعیت اجتماعی و تاریخی حقارت‌آمیزی را روا نمی‌داند و برنمی‌تابد.
3- علوم انسانی به سبب ماهیت خاص خود، ناگزیر بر یک سلسه گزاره‌های هستی شناختی و معرفت شناختی استوار هستند که می‌توان آنها را "مبانی" نام نهاد. در واقع، ما در این پهنه با دو واقعیت معرفتی روبه‌رو هستیم: "مبانی علوم انسانی" و "علوم انسانی". در درجه اول، مسئله این است که علوم انسانی غربی، از "مبانی سکولاریستی" تغذیه کرده‌اند و در نسبت به آنها، موجودیت و فعلیّت یافته‌اند. ما به مثابه یک انسان مسلمان و یک جامعه اسلامی، چگونه می‌توانیم علوم انسانی غربی را که چنین ماهیتی دارند، "علم محض" بدانیم و ستیز و تعارضی میان هویت خود و هویت ایدئولوژیک این علوم احساس نکنیم و یا نسبت به این ستیز و تعارض، بی‌تفاوت باشیم؟! علوم انسانی غربی، محصول و مولود "مدرنیته" هستند و به همین سبب، "علوم انسانی مدرن" خوانده می شوند و مدرنیته نیز یا دین را نفی می‌کند و یا آن را از جنس معارف نامعتبر می‌داند و در حوزه خصوصی افراد، محصور می‌سازد. در جهان مدرن، علم جایگزین دین شده و بر جایگاه تدبیر حیات انسان تکیه زده است.
4- علوم انسانی، قلمروی خارج از اختیار و اراده انسان نیست که نتوان دست به تأسیس و تولید آن زد. اجتهاد در علوم انسانی یعنی می‌توان قوه اندیشه را به کار گرفت و گونه‌ای دیگر از علوم انسانی را رقم زد. علوم انسانی اسلامی، معلول اندیشه‌ورزی و تعقل عاملیت‌های انسانی است، نه الزام‌ها و جبرهای "ساختارهای اجتماعی"؛ برخی که از قدرت علمی و معرفتی لازم برای تولید علوم انسانی اسلامی برخوردار نیستند و یا اساساً قائل به این سنخ از علوم انسانی نیستند، توجیه‌ها و بهانه‌هایی از قبیل نبود امکان منطقی تأسیس و تولید در حوزه علم و یا ضرورت وجود شرایط و زمینه‌های خاص ساختاری که جز در بلند مدت قابل تحقق نیستند، سخن می‌گویند. برای "اجتهاد علمی"- که مقام معظم رهبری به آن توصیه کرده‌اند- ، دو چیز لازم است: "قدرت علمی" و "جرأت علمی".
1) بیانات مقام معظم رهبری در تاریخ 5/19/1390
منبع: برهان