در جنگ نرم، دشمنان از طريق برتري رسانه‌اي خود، با روش كنترل احساسات و علايق، اراده مخاطبين را تسخير کرده و در مسير اهداف خود به حركت و عمل وا مي‌دارند.
گرداب- تغییر و تحولات سریع و شگرف در قرن بیست و یکم در محورهایی چون پیشرفت علم، تکنولوژی و فناوری اطلاعات ضمن اینکه غیر قابل انکار است بلکه غافگیر کننده نیز هست به گونه ای که اگر لحظه ای از آن غفلت شود سالها عقب خواهی ماند.
در این بین ارتباطات از همه مقوله ها پیشرو و جلوتر است به نحوی که از دیگر موضوعات در حال رشد و پیشرفت پیش قدم است. بنا به نظر "آلوین تافلر" در کتاب موج سوم، جوامع بشری تاکنون دو دوره (انقلاب) کشاورزی و صنعتی را پشت سر گذاشته و هم اکنون در اواخر عصر فراصنعتی یا عصر اطلاعات که بر پایه الکترونیک و رایانه‌هاست قرار دارند.
این عصر، عصری است که در آن قدرت، ثروت و امنیت بر پایه دانش به وجود آمده و سرعت وجه مشخصه آن و اطلاعات به عنوان ارزشمندترین کالا محسوب می‌شود.
"عصر اطلاعات" یا به روایتی "عصر رایانه‌ها و شبکه‌ها"، جهانی را ترسیم می‌کند که بر پایه شبکه‌های رایانه‌ای و تعاملات کاربران با رایانه‌ها شکل گرفته و حتی ارتباطات انسانی و اجتماعی که جزء سنتی‌ترین خصوصیات بشر هستند نیز در حال انتقال به این فضای جدید هستند. این جهان نوپا که به سرعت در حال بسط و گسترش بوده و تمامی شئون زندگی بر روی کره زمین را تحت تأثیر قرار داده است، بر پایه فناوری اطلاعات و رسانه‌های ارتباطی نوین استوار بوده و در فضایی غیر فیزیکی به رشد و بالندگی خود ادامه داده و در حال تسخیر جهان واقعی است. این فضا، فضای سایبر (Cyberspace) یا فضای مجازی نام دارد.1
فضاي سايبر (Cyberspace) عبارتي است كه در دنياي اينترنت، رسانه و ارتباطات بسيار شنيده مي‌شود. به نظر مي رسد به‌كارگيري اين اصطلاح در اين زمينه و براي ارجاع به امور فني به آن رنگ و بويي صرفا فني و مكانيكي داده باشد. ملاحظه دقيق‌تر اين اصطلاح نشان مي‌دهد كه اين واقعيت، وجوه و جنبه هاي متنوعي از جمله خصلت هاي روانشناختي قابل توجه نيز دارد.
در منابع موجود آمده است كه: کار واژه سایبر، از ریشه یونانی لغت کنترل گرفته شده و به طور ترکیبی در واژه سایبرنتیک به کار رفته است. همانطور که پیش از این نیز گفته شد مفهوم سایبرنتیک دلالت بر سیستم های کنترلی ابر تکنولوژی های رایانه های به هم پیوسته، تکنولوژی جدید و واقعیات مصنوعی با راهبردهای دستیابی و کنترل سیستمی دارد.
فضای مجازی در واقع محیطی است مشتمل بر شبکه‌ای از رایانه‌ها، رسانه‌های ارتباطی و کاربران که لحظه به لحظه به تبادل داده‌ها و اطلاعات پرداخته و انسانها در آن به کار، تأمین نیازها و پرداختن به علائق می‌پردازند. این فضا باعث کوتاه شدن فاصله‌ها و استقلال از مکان می‌شود و در نهایت منجر به کم رنگ شدن مفهوم مکان و زمان کلاسیک شده و به پدیده‌ای که دیوید هاروی2 آن را فشردگی فضا - زمان می‌نامد تبدیل شده است.
این معنا بارزترین تفاوت دنیای واقعی و فضای مجازی است، زیرا در دنیای واقعی انسانها در در طول زمان و در چارچوب مکان محصور بوده و محدوده فعالیت‌هایشان متأثر از این واقعیات است، اما در دنیای مجازی با استفاده از فناوری‌های نوین ارتباطی و رایانه‌ها به نقاط ضعف انسان که همانا سرعت، دقت، حافظه و خستگی و مشکل جوامع کاری که همانا زمان، هزینه، نیروی انسانی و محدودیت‌های جغرافیایی هستند، پوشش داده شده و با سرعتی نزدیک به سرعت نور خواسته‌ها و پاسخ‌ها به مقصد و مبدا منتقل می‌شود.
در هر حال فضای مجازی در هر تعبیری و با هر تعریفی، قلمرویی وسیع، بدیع و بکر است که برای ساکنان خود امکانات، آزادی‌ها، فرصت‌ها، دلهره‌ها، آسیب‌ها و محدودیت‌های نوینی را به همراه دارد. اهمیت این قلمرو تا حدی است که امروزه برخی اندیشمندان صحبت از دو جهانی شدن دنیای معاصر می‌کنند.
در حقیقت فضای مجازی نوع متفاوتی از واقعیت مجازی و دیجیتالی است که آن را "واقعیت خلق شده به وسیله رایانه" می‌دانند؛ واقعیتی که از آن رو مجازی یا مصنوعی است که در دنیای واقعی و محیط مادی، مکانی را اشغال نکرده و در اذهان کاربران و در نتیجه تعامل با واسط الکترونیکی به وجود آمده است.3
به عبارت دیگر فضای مجازی فضایی است که ساکنان آن محدودیت‌های جسم و مکان فیزیکی را نداشته و در دنیایی با زمان غیر خطی و فضایی بدون محدودیت جغرافیایی و ملیتی به سر می برند و حتی اشخاص می توانند هویتی جدید و سوای هویت واقعی خود داشته و زندگی جدیدی را تجربه کنند.
برای درک بهتر این مفهوم به این جمله توجه کنید: شخصی در خواب می‌بیند که پروانه شده است، وقتی بیدار می‌شود با خود می‌اندیشد که آیا من خواب دیده‌ام که پروانه شده بودم یا اینکه پروانه‌ای هستم که اکنون خواب می‌بینم به مردی بدل شده؟4 در ورای این جمله معنایی نهفته است که توصیفی است از سیستمی‌که در آن خود واقعیت کاملا در متنی مجازی و در جهانی واقع نما غرق شده است؛ لذا در فضای مجازی چیزهایی که بر روی صفحه رایانه‌ها ظاهر می‌شوند فقط تصاویری از تجربه نیستند، بلکه خود تجربه از طریق آنها منتقل می‌شود.
البته نمی‌توان اینترنت را مترادف با فضای مجازی دانست، لیکن اینترنت ابزار ورود به فضای مجازی است5 که امروزه زندگی روزمره ما را تسخیر کرده و از ابزاری لوکس و مخصوص متخصصان و روشنفکران به یک نیاز اساسی برای همه دولت‌های آینده‌نگر و شهروندان آنان تبدیل شده که بر بستر آن شکل نوینی از زندگی در جریان است. شاید این عبارت گویای بسیاری از مسائل باشد: اگر روزگاری تمدن‌ها در کنار رودها شکل می‌گرفتند و رشد می‌کردند، هم‌اکنون بر بستر شبکه‌های ارتباطی و درون فضای مجازی شکل می‌گیرند.
فضاي سايبر در معنا به مجموعه هايي از ارتباطات دروني انسانها از طريق كامپيوتر و مسائل مخابراتي بدون در نظر گرفتن جغرافياي فيزيكي گفته مي شود. يك سيستم آن‌لاين نمونه اي از فضاي سايبر است كه كاربران آن مي‌توانند از طريق ايميل با يكديگر ارتباط برقراركنند.
بر خلاف فضاي واقعي، در فضاي سايبر نياز به جابجايي‌هاي فيزيكي نيست و كليه اعمال فقط از طريق فشردن كليدها ياحركات ماوس صورت مي‌گيرد. اين عدم جابجايي فيزيكي، محققان را واداشت كه به مطالعه برخي شباهت‌هاي فضاي سايبر با حالت هاي ناهشياري، به‌خصوص حالت‌هاي ذهني‌اي كه در روياها ظاهر مي‌شوند، بپردازند.
عمليات‌هاي مجازي، استفاده از تمامي امكانات براي اثرگذاري بر افكار، احساسات، اعتقادات، تمايلات و رفتارها در فرهنگ‌ها و ملت‌هاي مختلف است. فضاي مجازي تعبيري است مبتني بر اين فرض كه اين فضا محلي است كه خودآگاهي آدمي (به عنوان مثال هنگامي كه از اينترنت استفاده مي كند) در چنين محلي قرار مي گيرد.
مطمئن نيستم كه چنين اصطلاحي، گوياي چنين مفهومي باشد. اگرچه اكثر مردم، چنين مفهومي را از اين اصطلاح درك مي كنند. در تمام تعاریف فضای مجازی، این فضا محيط الكترونيكي یا محیط شبکه ای از کامپیوترها دانسته می شود كه با استفاده از جلوه هاي سمعی و بصری سعی دارد تا اشیا و واقعیت های سه بعدي جهان واقعي را مشابه سازي كند، اما ادعا می شود که فاقد ماديت فيزيكي هستند. گفته می شود که از خصوصیات بارز این فضا بی مکانی و بی زمانی است.6
اهمیت و ضرورت توجه به فضای مجازی از نگاه رهبر معظم انقلاب اسلامی
صدور حکمی محکم در خصوص تشکیل شورای عالی فضای مجازی و به دنبال آن تعیین وظیفه ای سنگین مبنی بر ایجاد "مركز ملی فضای مجازی كشور" خود به خود ضمن اینکه نشان از هوشمندی معظم له دارد نشان دهنده هدفمند بودن این امر در موقعیت زمانی حاضر نیز به شمار می رود. حال با کمی دقت در متن پیام می توان بیشتر به اهمیت این موضوع پی برد.
نکات کلیدی و راهبردی همچون "اشراف کامل در سطوح داخلی و خارجی"، "مواجهه فعال و خردمندانه"در نظر گرفتن محورهای "سخت افزاری، نرم افزاری و محتوایی" و همچنین تعیین و ابلاغ وظایف به پیوست حکم نیز اهمیت موضوع را دو چندان کرده است.
تسریع در تشکیل و راه اندازی مرکز و تاکید بر همکاری کلیه دستگاهها نیز از اهمیت و ضرورت موضوع است: «اين شورا وظيفه دارد مركزی به نام مركز ملی فضای مجازی كشور ايجاد نمايد تا اشراف كامل و به روز نسبت به فضای مجازی در سطح داخلی و جهانی و تصميم‌گيری نسبت به نحوه مواجهه فعال و خردمندانه كشور با اين موضوع از حيث سخت‌افزاری، نرم‌افزاری و محتوايی در چارچوب مصوبات شورای عالی و نظارت بر اجرای دقيق تصميمات در همه سطوح تحقق يابد. نكات اساسی در مورد وظايف شورای عالی و مركز فضای ملی مجازی با تأكيد بر توجه جدی به آن، در پيوست اين حكم ابلاغ می‌گردد. در پايان انتظار دارم، ضمن تسريع در تشكيل مركز ملی فضای مجازی، رئيس و اعضای محترم شورا تلاش بايسته را در جهت دستيابی اين مركز به اهداف تعيين شده به كار برند. كليه دستگاههای كشور موظف به همكاری همه جانبه با اين مركز می‌باشند.»7
البته توجه به مقوله رسانه های نوین از سوی رهبر انقلاب به حکم اخیر هم بر نمی گردد بلکه بارها توجه مسئولان و مردم و نخبگان را به این موضوع جلب کرده اند. معظم له در پنج سال پیش از این به طراحی غرب در این خصوص اشاره کرده اند: «تحولات كشورهاى آسيايى و آفريقايى و آمريكاى لاتين در دام طراحى باندهاى قدرت بين المللى افتاده است و طراح اينها صهيونيست و سرمايه داران بين المللى بوده اند. براى اينها آنچه مهم بوده، كسب قدرت سياسى است كه بتوانند در كشورها و دولتهاى اروپايى و غيره نفوذ كنند و قدرت سياسى را در دست بگيرند و پول كسب كنند و اين كمپاني ها، سرمايه هاى عظيم، كارتلها و تراستها را به وجود آورند. هدف اين بوده است؛ آن وقت اگر اقتضا مى كرده است كه اخلاق جنسى ملتها را خراب كنند، راحت مى كردند؛ مصرف گرايى را در بين آنها ترويج كنند، به راحتى اين كار را انجام مى دادند؛ بى اعتنايى به هويتهاى ملى و مبانىِ فرهنگى را در آنها ترويج كنند، اين كار را مى كردند. اينها، اهداف كلان آنها بوده است كه تصوير مى كردند. آن وقت هميشه لشکرى هم از امكانات فرهنگى و رسانه اى و روزنامه هاى فراوان و مسائل گوناگون تبليغات در مشت اينها بوده است، كه اينها امروز يواش يواش دارد پخش مى شود و من پريروز در روزنامه - البته سه، چهار ماه قبل از اين، من مقاله اش را ديده بودم - گزارشى از تشكيلِ "ناتوى فرهنگى" را خواندم؛ يعنى در مقابل پيمان ناتو كه آمريكاييها در اروپا به عنوان مقابله با شوروى سابق يك مجموعه مقتدر نظامى به وجود آوردند، اما براى سركوب هر صداى معارض با خودشان در منطقه خاورميانه و آسيا و غيره از آن استفاده مى كردند، حالا يك ناتوى فرهنگى هم به وجود آورده اند. اين، بسيار چيز خطرناكى است. البته حالا هم نيست؛ سالهاست كه اين اتفاق افتاده است. مجموعه زنجيره به هم پيوسته رسانه هاى گوناگون - كه حالا اينترنت هم داخلش شده است و ماهواره ها و تلويزيونها و راديوها - در جهت مشخصى حركت مى كنند تا سررشته تحولات جوامع را به عهده بگيرند؛ حالا كه ديگر خيلى هم آسان و رو راست شده است.»8
«امروز مؤثرترين سلاح بين المللی عليه دشمنان و مخالفين، سلاح تبليغات است؛ سلاح ارتباطات رسانه‌ای است. امروز اين قوی‌ترينِ سلاح است و از بمب اتم هم بدتر و خطرناكتر است. اين سلاح دشمن را شما در بلواهای بعد از انتخابات نديديد؟ دشمن با همين سلاح، لحظه به لحظه، قضايای ما را دنبال مي كرد و به كسانی كه اهل شيطنت بودند، رهنمود مي داد. و انّ الشياطين لیوحون الی اولیائهم لیجادلوكم؛ دائم به اولياء خودشان ایحاء مي كردند. خوب، اين حضور دشمن است ديگر؛ حضور دشمن را از اين واضح‌تر و روشن‌تر مي شود فرض كرد؟» 9
در نبرد نرم به جاي تصرف نظامي سرزمين دشمن و حكومت مستقيم بر آن، ساختار سياسي اشغال می شود و مديريت غير مستقيم از طريق گماردن دولت دست نشانده در آن، در صدد دست یابی به اهداف خود بر می آید. راه تسخير مردم به گونه‌اي است كه خود آنان خواسته‌هاي دشمن‌شان را محقق مي سازند. اين راه بسيار ساده و در عين حال دشوار است، تصرف قلب‌ها و تسلط بر ذهن‌ها، در نبرد نرم، موجب حرکت مردم در راستاي اهداف دشمن می شود. در جنگ نرم، دشمنان از طريق برتري رسانه‌اي خود، با روش كنترل احساسات و علايق، اراده مخاطبين را تسخير کرده و در مسير اهداف خود به حركت و عمل وا مي‌دارند. كيفيت اين تسخير در حدي است كه فرد تصرف شده، نسبت به دشمني كه او را تسخير کرده، هيچ كينه و نفرتي ندارد.
در اهمیت این موضوع توجه به بیانات خطیب جمعه حضرت آیت الله جنتی خالی از لطف نخواهد بود. وی با اشاره به دستور رهبر انقلاب مبنی بر تشکیل شورای عالی فضای مجازی، گفت: «درایت رهبر انقلاب در این موضوع ستودنی است، وضعیت ارتباطات و اینترنت در دنیا موجب نا‌امنی و دزدی اطلاعات شده است؛ لذا کم توجهی مسئولان به این مسئله یک خطر جدی از سوی دشمن است که نهادهای ما را تهدید می‌کند.» ایشان به این نکته مهم هم اشاره کرد که: «رهبر انقلاب فرموده بودند که اگر می‌توانستم خودم مسئولیت این شورا را به عهده می‌گرفتم که این اهمیت این شورا را می‌رساند. برخی به این مسائل کم‌توجهی می‌کنند. باید از رهبر انقلاب تشکر فوق العاده کرد.»10
البته وزیر ارتباطات هم مباحثی را مطرح کرده است که به اهمیت موضوع اشاره دارد. حمایت از بومی سازی نرم افزار و ایجاد زیرساختهای امن ارتباطی از جمله مهمترین تصمیمات راهبردی در عرصه دفاع سایبری است که در این راستا اولین مرحله از این شبکه خردادماه سال ۹۱ به زیربار می رود. ایجاد سامانه امنیتی و راه اندازی مرکز ۲۴ ساعته رخدادهای امنیتی در سازمان فناوری اطلاعات ایران را از دیگر اقدامات صورت گرفته در زمینه امنیت و دفاع سایبری است.
آمارهای موجود از اطلاعات منتشرشده در شبکه اینترنت جهانی وجود ۵ میلیون ترابایت اطلاعات در اینترنت که این رقم معادل یک کتابخانه با ۵۰ هزار میلیارد کتاب یا یک میلیارد فیلم ضبط شده DVD برآورد می شود. در همین حال تاکنون ۵۵۵ میلیون دامنه اینترنتی و ۲۰۰ میلیون وبلاگ به ثبت رسیده است و ۲ میلیارد نفر در دنیا کاربر اینترنت هستند که پیش بینی می شود این رقم در سال ۲۰۲۰ به ۵ میلیارد نفر افزایش یابد.
وی با بیان اینکه کارکردها و نتایج اقتصادی استفاده از فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی در کشورهایی مانند کره، مالزی، چین و هند که ICT را به عنوان پیشران اقتصادی درنظر گرفته است، در کشور ما نیز وجود 36.5 میلیون کاربر که بیشترین تعداد در بین کشورهای منطقه است نشان می دهد که فرصت ها و ظرفیتهای علمی، سیاسی و حاکمیتی بسیاری از این شبکه قابل دریافت است. اینترنت تیغ دولبه است که فرصتهای فرهنگی اجتماعی بسیاری به همراه دارد می تواند علیه ما نیز استفاده شود و زمانی که این تهدیدها کنترل نشود به طور قطع تهدیدهای آن بیش از فرصتهای آن خواهد بود.
وی با بیان اینکه شبکه اینترنت قابل اطمینان نیست و جهانی بودن آن بدون هیچ حد و مرزی یک سری تهدیدات را به همراه دارد گفت: «امروزه شاهد آن هستیم که اینترنت به عنوان ابزاری بسیار قوی در انقلاب های رنگی مورد استفاده و بهره برداری قرار می گیرد یا شرکت گوگل اذعان دارد که تمامی اطلاعاتش را در اختیار سازمان "سیا" قرار می دهد، تخریب و تهدیدهایی چون شنود و سرقت اطلاعات از دیگر مواردی است که به دلیل نبود دفاع سایبری می تواند به تهدید منجر شود.
وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات ابلاغ سیاستهای نظام در فضای افتا را از جمله برنامه های راهبردی برای صیانت از اسرار کشور و ایمنی آن در برابر هجمه های دشمن عنوان کرد.11
دکتر حمید حاذق نیکرو/ منبع: بولتن نیوز
پی‌نوشت ها:
1. آلوین تافلر. موج سوم. مترجم : شهین دخت خوارزمی. تهران، ناشر: علم – 1385(برگرفته از مقاله آقای مهرداد حقيقي)
2. Norbert Wiener) ،1964-1894)، ریاضیدان و نظریه‌پرداز شهیر آمریکایی (همان)
3. همان
4. هلن صدیق بنای، Cyberspace، همشهری آنلاین، 23 شهریور 1385(همان)
5. حجت الاسلام دکتر سعید رضا عاملی، ( -1340)، دكتراي جامعه شناسي ارتباطات از دانشگاه رويال هالووي لندن، دانشيار گروه ارتباطات و رييس دانشكده مطالعات جهان دانشگاه تهران
6. منتظرقائم،مهدی. تاتار،عبدالعزیز، (1384)، اینترنت، سرمایه اجتماعی و گروه های خاموش، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات ،شماره 4، سال اول
7. http://farsi.khamenei.ir/message-content?id=19225
8. بيانات در ديدار دانشگاهیان سمنان 85.8.18
9. ديدار جمع كثيرى از بسيجيان كشور 88.9.4
10. http://www.khabaronline.ir/detail/203015/politics/parties
11. رضا تقی پور وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، نخستین همایش ملی "دفاع سایبری” خبرگزاری مهر، شنبه 29 بهمن
در این بین ارتباطات از همه مقوله ها پیشرو و جلوتر است به نحوی که از دیگر موضوعات در حال رشد و پیشرفت پیش قدم است. بنا به نظر "آلوین تافلر" در کتاب موج سوم، جوامع بشری تاکنون دو دوره (انقلاب) کشاورزی و صنعتی را پشت سر گذاشته و هم اکنون در اواخر عصر فراصنعتی یا عصر اطلاعات که بر پایه الکترونیک و رایانه‌هاست قرار دارند.
این عصر، عصری است که در آن قدرت، ثروت و امنیت بر پایه دانش به وجود آمده و سرعت وجه مشخصه آن و اطلاعات به عنوان ارزشمندترین کالا محسوب می‌شود.
"عصر اطلاعات" یا به روایتی "عصر رایانه‌ها و شبکه‌ها"، جهانی را ترسیم می‌کند که بر پایه شبکه‌های رایانه‌ای و تعاملات کاربران با رایانه‌ها شکل گرفته و حتی ارتباطات انسانی و اجتماعی که جزء سنتی‌ترین خصوصیات بشر هستند نیز در حال انتقال به این فضای جدید هستند. این جهان نوپا که به سرعت در حال بسط و گسترش بوده و تمامی شئون زندگی بر روی کره زمین را تحت تأثیر قرار داده است، بر پایه فناوری اطلاعات و رسانه‌های ارتباطی نوین استوار بوده و در فضایی غیر فیزیکی به رشد و بالندگی خود ادامه داده و در حال تسخیر جهان واقعی است. این فضا، فضای سایبر (Cyberspace) یا فضای مجازی نام دارد.1
فضاي سايبر (Cyberspace) عبارتي است كه در دنياي اينترنت، رسانه و ارتباطات بسيار شنيده مي‌شود. به نظر مي رسد به‌كارگيري اين اصطلاح در اين زمينه و براي ارجاع به امور فني به آن رنگ و بويي صرفا فني و مكانيكي داده باشد. ملاحظه دقيق‌تر اين اصطلاح نشان مي‌دهد كه اين واقعيت، وجوه و جنبه هاي متنوعي از جمله خصلت هاي روانشناختي قابل توجه نيز دارد.
در منابع موجود آمده است كه: کار واژه سایبر، از ریشه یونانی لغت کنترل گرفته شده و به طور ترکیبی در واژه سایبرنتیک به کار رفته است. همانطور که پیش از این نیز گفته شد مفهوم سایبرنتیک دلالت بر سیستم های کنترلی ابر تکنولوژی های رایانه های به هم پیوسته، تکنولوژی جدید و واقعیات مصنوعی با راهبردهای دستیابی و کنترل سیستمی دارد.
فضای مجازی در واقع محیطی است مشتمل بر شبکه‌ای از رایانه‌ها، رسانه‌های ارتباطی و کاربران که لحظه به لحظه به تبادل داده‌ها و اطلاعات پرداخته و انسانها در آن به کار، تأمین نیازها و پرداختن به علائق می‌پردازند. این فضا باعث کوتاه شدن فاصله‌ها و استقلال از مکان می‌شود و در نهایت منجر به کم رنگ شدن مفهوم مکان و زمان کلاسیک شده و به پدیده‌ای که دیوید هاروی2 آن را فشردگی فضا - زمان می‌نامد تبدیل شده است.
این معنا بارزترین تفاوت دنیای واقعی و فضای مجازی است، زیرا در دنیای واقعی انسانها در در طول زمان و در چارچوب مکان محصور بوده و محدوده فعالیت‌هایشان متأثر از این واقعیات است، اما در دنیای مجازی با استفاده از فناوری‌های نوین ارتباطی و رایانه‌ها به نقاط ضعف انسان که همانا سرعت، دقت، حافظه و خستگی و مشکل جوامع کاری که همانا زمان، هزینه، نیروی انسانی و محدودیت‌های جغرافیایی هستند، پوشش داده شده و با سرعتی نزدیک به سرعت نور خواسته‌ها و پاسخ‌ها به مقصد و مبدا منتقل می‌شود.
در هر حال فضای مجازی در هر تعبیری و با هر تعریفی، قلمرویی وسیع، بدیع و بکر است که برای ساکنان خود امکانات، آزادی‌ها، فرصت‌ها، دلهره‌ها، آسیب‌ها و محدودیت‌های نوینی را به همراه دارد. اهمیت این قلمرو تا حدی است که امروزه برخی اندیشمندان صحبت از دو جهانی شدن دنیای معاصر می‌کنند.
در حقیقت فضای مجازی نوع متفاوتی از واقعیت مجازی و دیجیتالی است که آن را "واقعیت خلق شده به وسیله رایانه" می‌دانند؛ واقعیتی که از آن رو مجازی یا مصنوعی است که در دنیای واقعی و محیط مادی، مکانی را اشغال نکرده و در اذهان کاربران و در نتیجه تعامل با واسط الکترونیکی به وجود آمده است.3
به عبارت دیگر فضای مجازی فضایی است که ساکنان آن محدودیت‌های جسم و مکان فیزیکی را نداشته و در دنیایی با زمان غیر خطی و فضایی بدون محدودیت جغرافیایی و ملیتی به سر می برند و حتی اشخاص می توانند هویتی جدید و سوای هویت واقعی خود داشته و زندگی جدیدی را تجربه کنند.
برای درک بهتر این مفهوم به این جمله توجه کنید: شخصی در خواب می‌بیند که پروانه شده است، وقتی بیدار می‌شود با خود می‌اندیشد که آیا من خواب دیده‌ام که پروانه شده بودم یا اینکه پروانه‌ای هستم که اکنون خواب می‌بینم به مردی بدل شده؟4 در ورای این جمله معنایی نهفته است که توصیفی است از سیستمی‌که در آن خود واقعیت کاملا در متنی مجازی و در جهانی واقع نما غرق شده است؛ لذا در فضای مجازی چیزهایی که بر روی صفحه رایانه‌ها ظاهر می‌شوند فقط تصاویری از تجربه نیستند، بلکه خود تجربه از طریق آنها منتقل می‌شود.
البته نمی‌توان اینترنت را مترادف با فضای مجازی دانست، لیکن اینترنت ابزار ورود به فضای مجازی است5 که امروزه زندگی روزمره ما را تسخیر کرده و از ابزاری لوکس و مخصوص متخصصان و روشنفکران به یک نیاز اساسی برای همه دولت‌های آینده‌نگر و شهروندان آنان تبدیل شده که بر بستر آن شکل نوینی از زندگی در جریان است. شاید این عبارت گویای بسیاری از مسائل باشد: اگر روزگاری تمدن‌ها در کنار رودها شکل می‌گرفتند و رشد می‌کردند، هم‌اکنون بر بستر شبکه‌های ارتباطی و درون فضای مجازی شکل می‌گیرند.
فضاي سايبر در معنا به مجموعه هايي از ارتباطات دروني انسانها از طريق كامپيوتر و مسائل مخابراتي بدون در نظر گرفتن جغرافياي فيزيكي گفته مي شود. يك سيستم آن‌لاين نمونه اي از فضاي سايبر است كه كاربران آن مي‌توانند از طريق ايميل با يكديگر ارتباط برقراركنند.
بر خلاف فضاي واقعي، در فضاي سايبر نياز به جابجايي‌هاي فيزيكي نيست و كليه اعمال فقط از طريق فشردن كليدها ياحركات ماوس صورت مي‌گيرد. اين عدم جابجايي فيزيكي، محققان را واداشت كه به مطالعه برخي شباهت‌هاي فضاي سايبر با حالت هاي ناهشياري، به‌خصوص حالت‌هاي ذهني‌اي كه در روياها ظاهر مي‌شوند، بپردازند.
عمليات‌هاي مجازي، استفاده از تمامي امكانات براي اثرگذاري بر افكار، احساسات، اعتقادات، تمايلات و رفتارها در فرهنگ‌ها و ملت‌هاي مختلف است. فضاي مجازي تعبيري است مبتني بر اين فرض كه اين فضا محلي است كه خودآگاهي آدمي (به عنوان مثال هنگامي كه از اينترنت استفاده مي كند) در چنين محلي قرار مي گيرد.
مطمئن نيستم كه چنين اصطلاحي، گوياي چنين مفهومي باشد. اگرچه اكثر مردم، چنين مفهومي را از اين اصطلاح درك مي كنند. در تمام تعاریف فضای مجازی، این فضا محيط الكترونيكي یا محیط شبکه ای از کامپیوترها دانسته می شود كه با استفاده از جلوه هاي سمعی و بصری سعی دارد تا اشیا و واقعیت های سه بعدي جهان واقعي را مشابه سازي كند، اما ادعا می شود که فاقد ماديت فيزيكي هستند. گفته می شود که از خصوصیات بارز این فضا بی مکانی و بی زمانی است.6
اهمیت و ضرورت توجه به فضای مجازی از نگاه رهبر معظم انقلاب اسلامی
صدور حکمی محکم در خصوص تشکیل شورای عالی فضای مجازی و به دنبال آن تعیین وظیفه ای سنگین مبنی بر ایجاد "مركز ملی فضای مجازی كشور" خود به خود ضمن اینکه نشان از هوشمندی معظم له دارد نشان دهنده هدفمند بودن این امر در موقعیت زمانی حاضر نیز به شمار می رود. حال با کمی دقت در متن پیام می توان بیشتر به اهمیت این موضوع پی برد.
نکات کلیدی و راهبردی همچون "اشراف کامل در سطوح داخلی و خارجی"، "مواجهه فعال و خردمندانه"در نظر گرفتن محورهای "سخت افزاری، نرم افزاری و محتوایی" و همچنین تعیین و ابلاغ وظایف به پیوست حکم نیز اهمیت موضوع را دو چندان کرده است.
تسریع در تشکیل و راه اندازی مرکز و تاکید بر همکاری کلیه دستگاهها نیز از اهمیت و ضرورت موضوع است: «اين شورا وظيفه دارد مركزی به نام مركز ملی فضای مجازی كشور ايجاد نمايد تا اشراف كامل و به روز نسبت به فضای مجازی در سطح داخلی و جهانی و تصميم‌گيری نسبت به نحوه مواجهه فعال و خردمندانه كشور با اين موضوع از حيث سخت‌افزاری، نرم‌افزاری و محتوايی در چارچوب مصوبات شورای عالی و نظارت بر اجرای دقيق تصميمات در همه سطوح تحقق يابد. نكات اساسی در مورد وظايف شورای عالی و مركز فضای ملی مجازی با تأكيد بر توجه جدی به آن، در پيوست اين حكم ابلاغ می‌گردد. در پايان انتظار دارم، ضمن تسريع در تشكيل مركز ملی فضای مجازی، رئيس و اعضای محترم شورا تلاش بايسته را در جهت دستيابی اين مركز به اهداف تعيين شده به كار برند. كليه دستگاههای كشور موظف به همكاری همه جانبه با اين مركز می‌باشند.»7
البته توجه به مقوله رسانه های نوین از سوی رهبر انقلاب به حکم اخیر هم بر نمی گردد بلکه بارها توجه مسئولان و مردم و نخبگان را به این موضوع جلب کرده اند. معظم له در پنج سال پیش از این به طراحی غرب در این خصوص اشاره کرده اند: «تحولات كشورهاى آسيايى و آفريقايى و آمريكاى لاتين در دام طراحى باندهاى قدرت بين المللى افتاده است و طراح اينها صهيونيست و سرمايه داران بين المللى بوده اند. براى اينها آنچه مهم بوده، كسب قدرت سياسى است كه بتوانند در كشورها و دولتهاى اروپايى و غيره نفوذ كنند و قدرت سياسى را در دست بگيرند و پول كسب كنند و اين كمپاني ها، سرمايه هاى عظيم، كارتلها و تراستها را به وجود آورند. هدف اين بوده است؛ آن وقت اگر اقتضا مى كرده است كه اخلاق جنسى ملتها را خراب كنند، راحت مى كردند؛ مصرف گرايى را در بين آنها ترويج كنند، به راحتى اين كار را انجام مى دادند؛ بى اعتنايى به هويتهاى ملى و مبانىِ فرهنگى را در آنها ترويج كنند، اين كار را مى كردند. اينها، اهداف كلان آنها بوده است كه تصوير مى كردند. آن وقت هميشه لشکرى هم از امكانات فرهنگى و رسانه اى و روزنامه هاى فراوان و مسائل گوناگون تبليغات در مشت اينها بوده است، كه اينها امروز يواش يواش دارد پخش مى شود و من پريروز در روزنامه - البته سه، چهار ماه قبل از اين، من مقاله اش را ديده بودم - گزارشى از تشكيلِ "ناتوى فرهنگى" را خواندم؛ يعنى در مقابل پيمان ناتو كه آمريكاييها در اروپا به عنوان مقابله با شوروى سابق يك مجموعه مقتدر نظامى به وجود آوردند، اما براى سركوب هر صداى معارض با خودشان در منطقه خاورميانه و آسيا و غيره از آن استفاده مى كردند، حالا يك ناتوى فرهنگى هم به وجود آورده اند. اين، بسيار چيز خطرناكى است. البته حالا هم نيست؛ سالهاست كه اين اتفاق افتاده است. مجموعه زنجيره به هم پيوسته رسانه هاى گوناگون - كه حالا اينترنت هم داخلش شده است و ماهواره ها و تلويزيونها و راديوها - در جهت مشخصى حركت مى كنند تا سررشته تحولات جوامع را به عهده بگيرند؛ حالا كه ديگر خيلى هم آسان و رو راست شده است.»8
«امروز مؤثرترين سلاح بين المللی عليه دشمنان و مخالفين، سلاح تبليغات است؛ سلاح ارتباطات رسانه‌ای است. امروز اين قوی‌ترينِ سلاح است و از بمب اتم هم بدتر و خطرناكتر است. اين سلاح دشمن را شما در بلواهای بعد از انتخابات نديديد؟ دشمن با همين سلاح، لحظه به لحظه، قضايای ما را دنبال مي كرد و به كسانی كه اهل شيطنت بودند، رهنمود مي داد. و انّ الشياطين لیوحون الی اولیائهم لیجادلوكم؛ دائم به اولياء خودشان ایحاء مي كردند. خوب، اين حضور دشمن است ديگر؛ حضور دشمن را از اين واضح‌تر و روشن‌تر مي شود فرض كرد؟» 9
در نبرد نرم به جاي تصرف نظامي سرزمين دشمن و حكومت مستقيم بر آن، ساختار سياسي اشغال می شود و مديريت غير مستقيم از طريق گماردن دولت دست نشانده در آن، در صدد دست یابی به اهداف خود بر می آید. راه تسخير مردم به گونه‌اي است كه خود آنان خواسته‌هاي دشمن‌شان را محقق مي سازند. اين راه بسيار ساده و در عين حال دشوار است، تصرف قلب‌ها و تسلط بر ذهن‌ها، در نبرد نرم، موجب حرکت مردم در راستاي اهداف دشمن می شود. در جنگ نرم، دشمنان از طريق برتري رسانه‌اي خود، با روش كنترل احساسات و علايق، اراده مخاطبين را تسخير کرده و در مسير اهداف خود به حركت و عمل وا مي‌دارند. كيفيت اين تسخير در حدي است كه فرد تصرف شده، نسبت به دشمني كه او را تسخير کرده، هيچ كينه و نفرتي ندارد.
در اهمیت این موضوع توجه به بیانات خطیب جمعه حضرت آیت الله جنتی خالی از لطف نخواهد بود. وی با اشاره به دستور رهبر انقلاب مبنی بر تشکیل شورای عالی فضای مجازی، گفت: «درایت رهبر انقلاب در این موضوع ستودنی است، وضعیت ارتباطات و اینترنت در دنیا موجب نا‌امنی و دزدی اطلاعات شده است؛ لذا کم توجهی مسئولان به این مسئله یک خطر جدی از سوی دشمن است که نهادهای ما را تهدید می‌کند.» ایشان به این نکته مهم هم اشاره کرد که: «رهبر انقلاب فرموده بودند که اگر می‌توانستم خودم مسئولیت این شورا را به عهده می‌گرفتم که این اهمیت این شورا را می‌رساند. برخی به این مسائل کم‌توجهی می‌کنند. باید از رهبر انقلاب تشکر فوق العاده کرد.»10
البته وزیر ارتباطات هم مباحثی را مطرح کرده است که به اهمیت موضوع اشاره دارد. حمایت از بومی سازی نرم افزار و ایجاد زیرساختهای امن ارتباطی از جمله مهمترین تصمیمات راهبردی در عرصه دفاع سایبری است که در این راستا اولین مرحله از این شبکه خردادماه سال ۹۱ به زیربار می رود. ایجاد سامانه امنیتی و راه اندازی مرکز ۲۴ ساعته رخدادهای امنیتی در سازمان فناوری اطلاعات ایران را از دیگر اقدامات صورت گرفته در زمینه امنیت و دفاع سایبری است.
آمارهای موجود از اطلاعات منتشرشده در شبکه اینترنت جهانی وجود ۵ میلیون ترابایت اطلاعات در اینترنت که این رقم معادل یک کتابخانه با ۵۰ هزار میلیارد کتاب یا یک میلیارد فیلم ضبط شده DVD برآورد می شود. در همین حال تاکنون ۵۵۵ میلیون دامنه اینترنتی و ۲۰۰ میلیون وبلاگ به ثبت رسیده است و ۲ میلیارد نفر در دنیا کاربر اینترنت هستند که پیش بینی می شود این رقم در سال ۲۰۲۰ به ۵ میلیارد نفر افزایش یابد.
وی با بیان اینکه کارکردها و نتایج اقتصادی استفاده از فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی در کشورهایی مانند کره، مالزی، چین و هند که ICT را به عنوان پیشران اقتصادی درنظر گرفته است، در کشور ما نیز وجود 36.5 میلیون کاربر که بیشترین تعداد در بین کشورهای منطقه است نشان می دهد که فرصت ها و ظرفیتهای علمی، سیاسی و حاکمیتی بسیاری از این شبکه قابل دریافت است. اینترنت تیغ دولبه است که فرصتهای فرهنگی اجتماعی بسیاری به همراه دارد می تواند علیه ما نیز استفاده شود و زمانی که این تهدیدها کنترل نشود به طور قطع تهدیدهای آن بیش از فرصتهای آن خواهد بود.
وی با بیان اینکه شبکه اینترنت قابل اطمینان نیست و جهانی بودن آن بدون هیچ حد و مرزی یک سری تهدیدات را به همراه دارد گفت: «امروزه شاهد آن هستیم که اینترنت به عنوان ابزاری بسیار قوی در انقلاب های رنگی مورد استفاده و بهره برداری قرار می گیرد یا شرکت گوگل اذعان دارد که تمامی اطلاعاتش را در اختیار سازمان "سیا" قرار می دهد، تخریب و تهدیدهایی چون شنود و سرقت اطلاعات از دیگر مواردی است که به دلیل نبود دفاع سایبری می تواند به تهدید منجر شود.
وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات ابلاغ سیاستهای نظام در فضای افتا را از جمله برنامه های راهبردی برای صیانت از اسرار کشور و ایمنی آن در برابر هجمه های دشمن عنوان کرد.11
دکتر حمید حاذق نیکرو/ منبع: بولتن نیوز
پی‌نوشت ها:
1. آلوین تافلر. موج سوم. مترجم : شهین دخت خوارزمی. تهران، ناشر: علم – 1385(برگرفته از مقاله آقای مهرداد حقيقي)
2. Norbert Wiener) ،1964-1894)، ریاضیدان و نظریه‌پرداز شهیر آمریکایی (همان)
3. همان
4. هلن صدیق بنای، Cyberspace، همشهری آنلاین، 23 شهریور 1385(همان)
5. حجت الاسلام دکتر سعید رضا عاملی، ( -1340)، دكتراي جامعه شناسي ارتباطات از دانشگاه رويال هالووي لندن، دانشيار گروه ارتباطات و رييس دانشكده مطالعات جهان دانشگاه تهران
6. منتظرقائم،مهدی. تاتار،عبدالعزیز، (1384)، اینترنت، سرمایه اجتماعی و گروه های خاموش، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات ،شماره 4، سال اول
7. http://farsi.khamenei.ir/message-content?id=19225
8. بيانات در ديدار دانشگاهیان سمنان 85.8.18
9. ديدار جمع كثيرى از بسيجيان كشور 88.9.4
10. http://www.khabaronline.ir/detail/203015/politics/parties
11. رضا تقی پور وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، نخستین همایش ملی "دفاع سایبری” خبرگزاری مهر، شنبه 29 بهمن