عبور از بی‌برنامگی در عرصه اينترنت

گرداب- اينترنت در دهه 60 با پروژه هاي وزارت دفاع آمريكا شكل گرفت. اين شبكه اطلاعاتي نظامي شامل تعداد محدودي كامپيوتر بود كه ابتدا دارپانت (DARPANET) ناميده شد و سپس به آرپانت (ARPANET) تغيير نام يافت و در نهايت اينترنت ماندگار شد. گفته مي شود اينترنت مستقل از وضعيت فيزيكي است و هيچ فرد، دولت يا موسسه تجاري مالك آن نيست، اينترنت تابع آيين نامه هاي جهاني نبوده و در واقع هر اطلاعاتي كه بتواند در اينترنت ارسال شود به زيرساخت ملي و محلي بستگي دارد و امكان دسترسي به آن براي فردي كه تمايل دارد به آن دست يابد فراهم مي شود.

اين ادعا هم درست است و هم اشتباه زيرا اينترنت در معناي اول يك فضا و بستر فعاليت است و هر كسي مي تواند در آن بازي كند و چه بسا در اين مواجهه بازي ساز اصلي نيز شكست بخورد، اما به معناي ديگر در فضاي واقعي آنچه كه مشاهده شده است اين است كه در اينترنت نيز ما شاهد يك تهاجم يا امپرياليسم هستيم كه به آن "امپرياليسم سايبر" گفته مي شود. در اين فضا ابزارها، امكانات، دسترسي هاي فضاي مجازي به نحو محدودي بين دوستان و رقبا تقسيم مي شود.

علاوه بر اين در اينترنت شاهد يك تقابل هويتي هستيم كه در نگاه اول غيرقابل مشاهده است و در پس آن يك جنگ هويتي براي "يكسان سازي فرهنگ" يا "آمريكايي سازي فرهنگ" در پروژه موسوم به "صفت فرهنگ" در جریان است. در اين راستا بسياري از كشورهاي جهان مانند فرانسه، كانادا، چين، هند، اندونزي و بسياري از كشورهاي ديگر براي مقاومت در مقابل جنگ هويتي در فضاي مجازي داراي برنامه مدون سايبري هستند، بگذريم از اينكه برخي از كشورها به علت نداشتن هويت منسجم عملا دستان خود را در مقابل آن بالا برده و تأثيرات اجتماعي احتمالي اينترنت و فضاي سايبر را به عنوان يك روند غيرقابل كنترل پذيرفته اند و در آينده نيز منتظر تبعات آن نيستند.

جمهوري اسلامي ايران از سال 1379 در حالي كه هنوز از شوك ناشي از تهاجم ماهواره اي خارج نشده بود، شوك فضاي مجازي را هم تجربه كرد و از اين رو مسئولان براي مقابله به دنبال تدارك يك برنامه ملي، چاره را در سالم سازي فضاي مجازي ديدند. خصوصيت هاي فضاي مجازي ايجاب مي كند كه هزينه در آن هيچ گاه با ورشكستگي همراه نباشد و براي همين است كه به اينترنت در برنامه هاي بسياري از كشورها به عنوان يك راهبرد ملي نگريسته مي شود.

مقام معظم رهبري در خرداد 1380 "ابلاغيه سياست هاي كلي شبكه هاي اطلاع رساني رايانه اي" را صادر فرمودند كه به راستي سند چشم انداز اختصاصي اين حوزه به شمار مي آيد. پيش از اين شوراي عالي اطلاع رساني در سال 1379 "راهبردهاي كلان ارائه خدمات اطلاع رساني و اينترنت در كشور" را تدوين و ابلاغ كرده بود که بدین شرح هستند:

- نظارت بر حسن اجراي ابلاغيه مقام معظم رهبري راجع به سياست هاي كلي شبكه هاي اطلاع رساني رايانه اي

- بازنگري مصوبات راجع به نحوه استفاده از شبكه هاي اطلاع رساني رايانه اي (خرداد 80)

- تأكيد بر ديگر ضوابط جز فيلترينگ كه عملا مسكوت مانده اند.

- سياستگذاري براي نحوه كاربري سالم از شبكه هاي اطلاع رساني رايانه اي در نهادهاي زيرمجموعه اين شورا به ويژه دانشگاه ها و مراكز آموزش عالي

- نظارت بر ستاد هماهنگي سالم سازي فضاي سايبر

- پيگيري روند تشكيل كميته سالم سازي فضاي سايبر

- تسريع تدوين و ارائه طرح توسعه و ساماندهي محتواي الكترونيكي (تسما)

- تدوين پيش نويس ضوابط ناظر بر تنوع دسترسي به اينترنت براي تصويب در شوراي عالي انقلاب فرهنگي

- تعامل سازنده با تمامي دستگاه هاي حاكميتي حوزه فرهنگ

- پيگيري امور ستاد هماهنگي سالم سازي فضاي سايبر

- پيگيري استلزامات كميته سالم سازي فضاي سايبر

- تدوين پيش نويس طرح، لايحه قانون نظام جامع سالم سازي فضاي سايبر

- توليد و عرضه انواع برنامه هاي فرهنگي براي رشد آگاهي آحاد جامعه راجع به ابعاد مثبت و منفي كاربري فضاي سايبر

- سياستگذاري در امر محتواي مذهبي الكترونيكي

- همكاري با مراجع ذي صلاح قضايي در امر شناسايي محتواي غيرقانوني مذهبي

- تسريع در تعيين تكليف راجع به لوايح مرتبط با سالم سازي فضاي سايبر به ويژه لايحه جرائم رايانه اي

- پيگيري تعهدات قانوني قواي مجريه و قضائيه در تدوين و تقديم لوايح مربوط، به جاي نگارش آيين نامه هاي بدون پشتوانه قانوني

- نظارت بر حسن اجراي قوانين مربوط

- امكان سنجي قوانين ناظر بر پيشگيري از وقوع جرم

- امكان سنجي قوانين كيفري موجود در حوزه ماهوي و متكي

- تجديدنظر قضايي در فهرست فيلترينگ

- توسعه كمي و كيفي مراجع اختصاصي رسيدگي به جرائم سايبري

- اولويت بخشيدن به گزينه پيشگيري به جاي مجازات

- تدوين و تصويب سياست هاي كلي استفاده از شبكه هاي اطلاع رساني رايانه اي در دستگاه هاي دولتي (با تأكيد بر پيش بيني ضمانت اجراهاي اداري در كدهاي رفتاري)

- پيگيري برنامه جامع دولت الكترونيكي و رفع موانع آن و محدوديت هاي پيش روي آن

- تجديدنظر در امور مالي الكترونيكي دانش آموزان

- رشد آگاهي دانش آموزان همگام با توسعه فعاليت هاي شبكه اي در مدارس و كتابخانه ها و ساير نهادهاي مربوط

- توليد محتواي سالم الكترونيكي براي دانش آموزان

- تدوين كد رفتاري كاربري شبكه هاي اطلاع رساني رايانه اي

- راه اندازي بانك داده ملي فيلترينگ

- ساماندهي دسترسي به اينترنت از طريق حذف تدريجي اتصال هاي كارتي و جايگزيني با اتصال هاي مبتني بر اشتراكات ثابت

- ايجاد ساز و كار فني تنوع دسترسي بر اساس نوع فيلترينگ

- حمايت از توليدات فني كاراتر داخلي

- تهيه گزارش هاي دوره اي راجع به كاربري فناوري اطلاعات و ارتباطات و ارائه به مراجع ذي صلاح

- پيگيري امور مربوط به نام دامنه ملي

- تدوين طرح اصلاح ساختار جامعه اطلاعاتي كشور (موضوع ماده 124 قانون برنامه چهارم توسعه)

- رفع موانع و محدوديت هاي سند امنيت فضاي تبادل اطلاعات كشور و تلاش براي اجرايي كردن آن

- اهتمام به امور ستاد هماهنگي سالم سازي فضاي سايبر به عنوان دبير كميته تعيين مصاديق شوراي عالي انقلاب فرهنگي

- اهتمام به توسعه همه جانبه تجارت الكترونيكي به منظور توسعه كاربردهاي مجاز از اينترنت

- بررسي راهكارهاي كمتر محدودكننده دسترسي اشخاص واجد شرايط به اينترنت و ارائه آن به شوراي عالي اطلاع رساني

- اتخاذ راهكارهاي هدايت كاربران به سايت هاي علمي- آموزشي

- اخذ اعتبار استفاده از بانك هاي معتبر علمي و دسترس پذير كردن آنها براي مراكز علمي - پژوهشي

- تدوين كد رفتاري كاربران شبكه هاي اطلاع رساني رايانه اي

- بررسي راهكارهاي كمتر محدودكننده دسترسي اشخاص واجد شرايط به اينترنت و ارائه راه آن به شوراي اطلاع رساني

- اتخاذ تدابير لازم براي رشد آگاهي دانشجويان و دانش پژوهان نسبت به ابعاد مثبت و منفي فضاي سايبر

- تدوين كد رفتاري كاربري شبكه هاي اطلاع رساني رايانه اي

- امكان سنجي قوانين موجود براي حوزه توليد و نشر محتواي الكترونيكي و اتخاذ تدابير مناسب براي رفع آن

- حمايت از توليد و نشر محتواي سالم الكترونيكي

- هماهنگي با مراجع حاكميتي حوزه فرهنگ

- تمركز فعاليت كارگروه تعيين مصاديق فيلترينگ بر قانون اصلاح قانون مطبوعات مصوب 1379

- امكان سنجي قوانين و مقررات ناظر بر اقدامات نيروي انتظامي در مبارزه با جرائم مرتبط با فضاي سايبر

- تربيت نيروهاي متخصص در امر مبارزه با جرائم رايانه اي

- تعامل سازنده با مقامات قضايي رسيدگي كننده به جرائم رايانه اي

- امكان سنجي نحوه جمع آوري و تجميع داده هاي موردنياز جهت پيگرد مجرمان و نحوه دسترسي به آنها

دستگاه متولي برنامه اقدام: شوراي عالي انقلاب فرهنگي، شوراي عالي اطلاع رساني، كميته تعيين مصاديق شوراي عالي انقلاب فرهنگي، سازمان صدا و سيما، سازمان تبليغات اسلامي، مجلس شوراي اسلامي، قوه قضائيه، قوه مجريه (معاونت نيروي انساني)، وزارت آموزش و پرورش، وزارت ارتباطات و فناوري اطلاعات، وزارت اطلاعات، وزارت بازرگاني، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي، وزارت علوم تحقيقات و فناوري، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، وزارت كشور (نيروي انتظامي)

برنامه هاي بهينه سازي دسترسي به اينترنت
براي آماده سازي همه جانبه جامعه براي ورود به وضعيت ايده آل اقدامات پيش نياز هماهنگ و همسو با برنامه جامع سالم سازي فضاي سايبر در دستور كار قرار گرفت.

كليه نهادهايي كه به طور مستقيم با بحث سالم سازي فضاي سايبر مرتبطند بايد فعاليت هاي ذيل كه در جدول احصاء شده است را انجام دهند.

آسيب شناسي اقدامات انجام شده و ارائه راهكار
مجموعه اقدامات انجام شده براي سالم سازي فضاي سايبر نتوانست اولا زمينه استفاده از همه فرصت هاي فضاي مجازي را براي كشورمان فراهم كند و ثانيا آسيب هاي ناشي از آن را به نحوي گسترش داد كه نهادهاي كنگره، سنا، وزارت خارجه آمريكا و سازمان سيا بارها بودجه هاي سنگيني را براي تأثيرگذاري بر فضاي مجازي در كشور به تصويب رساندند.

عمده ترين دلايل ضعف و ناكارآمدي نهادهاي نظام براي استفاده از فرصت ها و مقابله با تهديدات در موارد ذيل خلاصه مي شود:
الف) علي رغم اينكه اينترنت روزبه روز در حال رشد و تحول است و نياز به قوانين روزآمد دارد، ما شاهد هستيم كه از سال 1380 تحرك سياستگذاري و نظارتي از سوي شوراي عالي انقلاب فرهنگي مشاهده نشده است. حال آنكه پويايي ذاتي اين حوزه نياز به رصد آن مصوبات و وضع سياست هاي خرد و كلان جديد را آشكار مي سازد. برخي از ضوابط بايد در پرتو ساز و كار تقنيني كشور بازنگري و اصلاح شوند و براي اينكه بر جنبه لازم الاجرايي آن بر تمامي قوا به ويژه در امور كيفري تأكيد شود بايد اقدامات لازم براي قانونمند شدن آنها به انجام برسد.

ب) در مجموعه مصوبات شورا ضوابط ارزشمندي راجع به بسياري از اجزاي طرح سالم سازي فضاي سايبر پيش بيني شده بود. لكن تاكنون عملا تنها برگزينه فيلترينگ توقف شده است.

ج) با توجه به شرح وظايف شوراي عالي اطلاع رساني و تدوين "طرح توسعه و ساماندهي محتوي الكترونيكي" (تسما) اين شورا نتوانسته است به وظايف خود به درستي عمل كند.

د) مهم ترين نكته و علت ناكارآمدي اين ساختار عظيم به ناهماهنگي و عدم تعادل سازنده ميان نهادها و سازمان ها مجري طرح سالم سازي مربوط است؛ لذا چنانچه محلي براي حضور هم رساني نمايندگان اين دستگاه ها وجود داشته باشد و به طور مستمر مشكلات را رفع كند، شاهد خواهيم بود كه فضاي مجازي يكي از اركان تأثيرگذاري بر فرهنگ سياست، اقتصاد و ديپلماسي عمومي خواهد بود و براي همين منظور هم حضرت آيت الله خامنه اي تشكيل شوراي عالي مجازي را اعلام فرمودند.

تشكيل شوراي عالی فضای مجازي
مقام معظم رهبري در 17 اسفند 90 در حكمي تشكيل شوراي عالي مجازي را اعلام فرمودند. در متن حكم معظم له از اين فضاي مجازي به عنوان دارنده دو اثر متفاوت ياد شده است. اول خدمات گسترده مفيد به اقشار گوناگون مردم. دوم به آسيب هاي ناشي از فضاي مجازي در اين حكام اشاره شده است كه اين شورا وظيفه دارد كه به عنوان يك كانوني متمركز در جهت سياست گذاري، تصميم گيري و هماهنگي در فضاي مجازي عمل كند. شوراي عالی فضای مجازي وظيفه دارد سرمايه گذاري وسيع و هدفمندي را در جهت بهره گيري حداكثري از فرصت هاي ناشي از آن در جهت پيشرفت همه جانبه كشور و ارائه خدمات گسترده و مفيد به اقشار گوناگون مردم را مدنظر قرار دهد.

با توجه به تأكيدات مقام معظم رهبري به نظر مي رسد كه تشكيل اين شوراي بالادستي در نقش هماهنگ كننده مي تواند شتاب و عمق بيشتري به فعاليت ها در زمينه فضاي مجازي بدهد.

همچنين اين شورا مي تواند مشابه شوراي عالي انقلاب فرهنگي كمك ويژه اي به دولت در اصلاح برخي ساختارها و پيشبرد برنامه ها در اثر هم افزايي قوا و دستگاه ها بكند.

در عين حال آنچه كه رهبر معظم انقلاب نيز در حكم خود تأكيد كرده اند اين شورا براي اجرايي كردن برنامه هايش در حوزه مجازي بايد مركز ملي فضاي مجازي را در كشور ايجاد كند.

فرهاد مهدوی/ منبع: بصیرت