شاخص IDI با هدف برنامه ریزی برای فراهم‌کردن زیرساخت متناسب ارتباطات و فناوری اطلاعات، شناخت دقیق وضعیت کل کشور و همچنین شناخت وضعیت هریک از استان ها از منظر ارتباطات و فناوری اطلاعات مورد بررسی قرار می گیرد. چرا که اندازه‌گیری شاخص توسعه ارتباطات و فناوری اطلاعات (IDI)، ارزیابی و تحلیل عملکرد بخش ارتباطات و فناوری اطلاعات هر استان در کشور نقش مهمی در برنامه‌ریزی های راهبردی، تصمیم گیری ها و بررسی میزان رشد و توسعه استانها در زمینه ارتباطات و فناوری اطلاعات خواهد داشت.
براین اساس معاونت برنامه ریزی وزارت ارتباطات، شاخص IDI را با استفاده از اطلاعاتی که از سازمان فناوری اطلاعات ایران و سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی به دست آورده، مورد محاسبه قرارداده و جایگاه استان های کشور را از منظر پارامترهای این شاخص، طی سال های ۱۳۸۹ تا ۹ ماهه سال ۱۳۹۴ بررسی کرده است. در این بررسی مشخص شد که برغم رکود اقتصادی حاکم بر کشور، استفاده از سرویس های ICT از جمله تلفن های همراه و اینترنت کمتر از این بحران، آسیب دیده و بیشتر استانها با بهبود وضعیت خود نسبت به سال های قبل به سمت جامعه اطلاعاتی حرکت کرده اند.
نقشه زیر وضعیت استان های کشور را از منظر شاخص توسعه ارتباطات و فناوری اطلاعات (IDI) با توجه به عدد مربوط به شاخص به طور اجمالی نشان می دهد.
هدف IDI چیست
هدف اصلی شاخص توسعه ارتباطات و فناوری اطلاعات (IDI) بررسی فرآیند تبدیل شدن به جامعه اطلاعاتی در راستای حرکت از یک گام به سمت گام دیگر است که به عنوان یک ابزار نیرومند، توسعه جامعه اطلاعاتی را در کشورهای توسعه یافته و کشورهای در حال توسعه مورد ارزیابی قرار می دهد. کاربرد اصلی این شاخص که برای اولین بار در نسخه ۲۰۰۹ کتاب اندازه گیری جامعه اطلاعاتی مطرح شد، اندازه گیری مواردی چون توسعه سطحی و زمانی ICT در کشورها و تفاوت آن نسبت به کشورهای دیگر، فرآیند توسعه ICT در کشورهای توسعه یافته و کشورهای در حال توسعه، توزیع دیجیتال (سنجش تفاوت در توسعه ICT بین کشورها) و پتانسیل توسعه ICT تعریف شده است.
با استفاده از این شاخص حرکت یک کشور به سمت جامعه اطلاعاتی با استفاده از سه گام آمادگی ICT، شدت ICT و اثرات ICT توضیح داده می شود که به این منظور برای شاخص IDI سه زیرشاخص دسترسی، استفاده و مهارت تعریف شده که انتخاب زیرشاخص ها بر پایه قابلیت دسترسی به اطلاعات و کیفیت دسترسی به آنها، نتایج بررسی های آماری گوناگون و ارتباط یک شاخص خاص در بیان هدف اصلی و چارچوب مفهومی IDI بوده است.
در این زمینه برای زیرشاخص سطح دسترسی، تعداد مشترکان تلفن همراه و ثابت و میزان پهنای باند اینترنت، خانوارهای دارای کامپیوتر و دسترسی خانوارهای دارای کامپیوتر مدنظر قرارگرفته است. در بخش زیرشاخص استفاده، کاربران اینترنت به ازای هر نفر و مشترکان پهنای باند بی سیم و با سیم به ازای هر ۱۰۰ نفر سنجیده می شوند. در همین حال معیار زیرشاخص مهارت، نرخ باسوادی بزرگسالان و نسبت نام نویسی در سطح دبیرستان و دانشگاه است.
وضعیت استان های کشور در نه ماهه سال ۱۳۹۴ از منظر شاخص IDI
بررسی ها نشان می دهد که استان تهران با دارا بودن مقدار ۷.۳۷ رتبه اول شاخص IDI را به خود اختصاص داده است و پس از آن استان های سمنان، مازندران، یزد و قم در رتبه های بعدی قرار دارند. در این رده بندی استان های لرستان، خراسان شمالی و سیستان و بلوچستان رتبه های آخر را به خود اختصاص داده اند.
میانگین این شاخص در نه ماهه سال ۹۴ رقم ۵.۰۳ بوده که استان تهران ۲.۳۴ از مقدار میانگین بالاتر است و استان سیستان و بلوچستان با امتیاز ۲.۲۸ در رتبه آخر شاخص IDI قرار دارد و از مقدار میانگین کمتر است.
در همین حال روند پنج سال و نیم (از سال ۱۳۸۹ تا نه ماهه سال ۱۳۹۴) شاخص IDI استان های کشور، نشانگر روند رو به رشد آن برای همه استان های کشور است. در این روند پنج سال و نیم استان تهران همچنان در رتبه نخست در بین سایر استان ها قرار دارد و پس از آن استان های مازندران، سمنان و یزد جزو استان های با رتبه بالا در این شاخص در طی پنج سال اخیر قرار گرفته اند. استانهای خراسان شمالی و سیستان و بلوچستان که در انتهای جدول قرار دارند در دوره مورد بررسی تغییری در رتبه شاخص IDI نداشته‌اند.
برخی از استان ها از جمله استان کهگیلویه و بویراحمد و همدان بهبود چشمگیری در شاخص IDI داشته اند. استان کهگیلویه و بویراحمد از رتبه ۲۹ در سال ۱۳۹۳ به رتبه ۲۲ در نه ماهه سال ۱۳۹۴ ارتقاء یافته است که این بهبود به دلیل رشد ۲۱.۶۲ درصد در زیرشاخص استفاده و رشد ۱۸.۰۶ درصد در زیرشاخص دسترسی است. در همین حال استان همدان نیز از رتبه ۲۶ در سال ۱۳۹۳ به رتبه ۲۱ در نه ماهه سال ۱۳۹۳ به رتبه ۲۱ در نه ماهه سال ۱۳۹۴ رسیده است که این بهبود در اثر رشد ۷۶.۴۳ درصدی در زیرشاخص دسترسی و ۱۹.۲۹ درصد رشد در زیرشاخص استفاده اعلام شده است.
وضعیت استان های کشور با توجه به زیرشاخص های IDI
بررسی ها نشان می دهد که در سال های ۱۳۸۹ تا نه ماهه سال ۱۳۹۴، زیرشاخص دسترسی روند رو به رشدی را برای بیشتر استان های کشور نشان می دهد. استان تهران طی پنج سال اخیر رتبه نخست این زیرشاخص را به خود اختصاص داده است. و استان های خراسان شمالی و سیستان و بلوچستان در رتبه آخر قرار دارند. میانگین این زیرشاخص در نه ماهه سال گذشته، ۵.۷۱ است که عدد مربوط به استان تهران (رتبه نخست این زیرشاخص) ۲.۳۹ از میانگین بیشتر و استان سیستان و بلوچستان (رتبه آخر این زیرشاخص) ۱.۴۲ از میانگین کمتر است که نسبت به سال ۱۳۹۳ اختلاف این زیرشاخص از میانگین کمتر شده است.
در مقدار زیرشاخص استفاده، ضمن اینکه در سال ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۱ ثابت مانده است ولی در سال ۱۳۹۲ و ۱۳۹۳ نسبت به سال های قبل رشد داشته است. در نه ماهه سال ۱۳۹۴ مقدار این زیرشاخص به دلیل کاهش تعداد کاربران اینترنت به ازای هر ۱۰۰ نفر برای بیشتر استان های کشور کاهش یافته است. طی سال های ۱۳۸۹ تا نه ماهه سال ۱۳۹۴ بیشترین مقدار این زیرشاخص متعلق به استان تهران است.
در نه ماهه سال ۱۳۹۴ پس از استان تهران استان های سمنان، یزد، مازندران و قم قرار دارند. میانگین این زیرشاخص در این بازه زمانی ۳.۴۹ است که استان تهران با داشتن رتبه اول این زیرشاخص در کشور ۳.۱۲ از میانگین مربوط این زیرشاخص بیشتر و استان سیستان و بلوچستان با قرار داشتن در انتهای جدول رتبه بندی استان های کشور از لحاظ زیرشاخص استفاده، ۲.۳۸ از مقدار میانگین کمتر است که نسبت به سال ۱۳۹۳ فاصله این زیرشاخص از میانگین آن برای کل استان ها، برای استان سیستان و بلوچستان کمتر شده است.
در زیرشاخص مهارت نیز بررسی ها نشان می دهد که به طور متوسط این زیرشاخص طی سال های ۱۳۸۹ تا نه ماهه سال گذشته، ۲.۴ درصد افزایش داشته است. میانگین این زیرشاخص در نه ماهه سال ۱۳۹۴،مقدار ۶.۷۴ اعلام شده است که استان های پیشرو در این زیرشاخص به ترتیب سمنان، مازندران، یزد، قزوین و تهران هستند. استان های کردستان، خراسان شمالی و سیستان و بلوچستان با کمترین میزان بهره گیری از این زیرشاخص در انتهای جدول رتبه بندی استان های کشور از نظر زیرشاخص مهارت قرار دارند.
طبقه بندی استان های کشور بر اساس شاخص IDI
طبقه بندی استان ها بر اساس شاخص IDI، در دو دسته استان های دارای شاخص IDI بالاتر از میانگین شاخص IDI و استان های پایین تر از میانگین شاخص IDI تعریف شده است که بررسی ها نشان می دهد که طی سال های ۱۳۸۹ الی ۱۳۹۱، تعداد استان های دارای شاخص IDI بالاتر از میانگین شاخص IDI و همچنین تعداد استان های دارای شاخص IDI پایین تر از میانگین تفاوتی نداشته است.
اما در سال ۱۳۹۲ نسبت به سال ۱۳۹۱ تعداد استان های دارای شاخص IDI بالاتر از میانگین، از ۱۲ استان به ۱۵ استان افزایش یافته و در نتیجه تعداد استان های دارای شاخص IDI پایین تر از میانگین IDI نیز از تعداد ۱۹ استان به ۱۶ استان کاهش یافته که پیشرفت نسبی استان ها را از لحاظ ارتباطات و فناوری اطلاعات در سال ۱۳۹۲ نسبت به سال ۱۳۹۱ نشان می دهد.
در سال ۱۳۹۳ تعداد استان های دارای شاخص IDI بالاتر از میانگین، ۱۴ استان و تعداد استان های دارای شاخص IDI پایین‌تر از میانگین، ۱۷ استان بوده است که تفاوت چشمگیری نسبت به سال قبل نداشته است.
در نه ماهه سال ۱۳۹۴، تعداد استان های دارای شاخص IDI بالاتر از میانگین IDI کل استان ها، ۱۵ استان و تعداد استان های دارای شاخص IDI پایین تر از میانگین IDI کل استان ها، ۱۶ استان بوده است که نسبت به سال ۱۳۹۳ تنها یک استان به تعداد استان های بالاتر از میانگین IDI کل استان ها افزوده شده است.