«تحلیل محتوای سریال‌هاي ماهواره‌اي نشان مي‌دهد كه اهداف و نتایج عملكرد اين شبكه‌ها در رابطه با روابط زن و شوهر بدین ترتیب است: نمایش تعارض میان عشق و ازدواج، سرد و بی روح نشان دادن روابط زن و مرد پس از عقد ازدواج، نمایش مشکلات متعدد در رابطه زن و مرد بواسطه ازدواج و انتظارات ناشی از آن، ایجاد شک و بدبینی نسبت به همسر و رواج آن در مخاطبان، عادی سازی و رواج خیانت به ویژه از ناحیه زن نسبت به شوهر، عادی سازی طلاق و قبح زدایی از آن.»
قبح زدايي شبکه های ماهواره ای از رابطه محرم و نامحرم
الگوی رابطه زن و مرد در نظام خانواده از مهمترین و حساسترین الگوهای ارتباطی است. برنامه ها و سریال‌های ماهوارهای نيز بر این مسئله تأکید ویژه ای داشته و از پرداختن به این مهم غافل نبودهاند. سبک ارتباطی زن و شوهر در خانواده، یکی از مؤلّفه های مورد نظر در این بخش بوده است که سریال‌ها بیش از سایر برنامه های ماهواره‌اي، در این مهم کوشیده اند.
محمد حسين پيشاهنگ، كارشناس مسايل فرهنگي و پژوهشگر رسانه به گزارشگر طنین یاس مي‌گويد: «تحلیل محتوای سریال‌هاي ماهواره‌اي نشان مي‌دهد كه اهداف و نتایج عملكرد اين شبكه‌ها در رابطه با روابط زن و شوهر بدین ترتیب است: نمایش تعارض میان عشق و ازدواج، سرد و بی روح نشان دادن روابط زن و مرد پس از عقد ازدواج، نمایش مشکلات متعدد در رابطه زن و مرد بواسطه ازدواج و انتظارات ناشی از آن، ایجاد شک و بدبینی نسبت به همسر و رواج آن در مخاطبان، عادی سازی و رواج خیانت به ویژه از ناحیه زن نسبت به شوهر، عادی سازی طلاق و قبح زدایی از آن.»
بدون شك رواج ارتباطات نامتعارف در قالب خانواده های نامتعارف با تعاریف نامأنوس نیز بخش دیگری از عملیات فرهنگی رسانه های ماهوارهای است که در حیطه روابط زن و مرد در کسوت خانواده تعريف مي‌شود. ازدواج‌های صوری، ازدواج های سپید، همسران اشتراکی، همسران اجارهای، مادران مجرد، خانواده های همجنس، زندگی در طلاق و ... از جمله مفاهیمی هستند که ماهواره ها هر یک را به شکلی معرفی یا تبلیغ مي‌كنند. البته طرح این موضوع نیز ضروری است که حیازدایی از روابط اعضای خانواده مانند خواهر و برادر یا والدین و فرزندان از دیگر آثار سوء شبکه های ماهوارهای است.
محمد حسين پيشاهنگ در خصوص آسيب‌شناسي شبكه‌هاي ماهواره‌اي در حوزه روابط ميان محرم و نامحرم ادامه مي‌دهد:«گرچه در برخی برنامه‌هاي ماهواره، خیانت به عنوان امری مذموم و ناپسند و گاه به صورت رابطهای نافرجام نشان داده شده است. ولی نکته مهم این است که سریال های ماهواره‌اي با به تصویر کشیدن جذابیت های رابطه فرا زناشویی تحت لوای عشق، این مفهوم را القاء میکنند که این لحظات عاشقانه، جذاب و لذت بخش به تمام نافرجامی و بدنامی اش می ارزد. در واقع مخاطب را با آگاهی نسبت به تبعات ویرانگر آن، به تکرار چنین تجربه ای در زندگی شخصی اش ترغیب میکند.»
محرم و نامحرم در دایره دوستان و بستگان
یکی از بسترهای ارتباطی زن و مرد خارج از حیطه خانواده، دایره وسیعتری به نام دوستان و بستگان است. در این دایره اگرچه افراد با یکدیگر غریبه نبوده و نسبتهایی آنها را به یکدیگر نزدیک کرده است ولی فاصله‌گذاری‌ها بیش از خانواده بوده و مرزهای پررنگتری میان‌شان برقرار است. اما به دلیل ارتباطات نسبتاً زیاد و البته نزدیک افراد در این دایره ارتباطی، بسترهای ابتلا نیز بیشتر بوده و مراقبت‌های بیشتری در خصوص شکسته نشدن حریم ها میطلبد. از این رو چه در فرهنگ اسلامی و چه در فرهنگ‌های بومی ایران، حدود و ضوابطی برای اینگونه معاشرتها مقرر شده است.
اما شبکه های ماهوارهای با درک این حساسیت، بر این بستر متمرکز شده و با القاء گزینشی فرهنگ غربی، ارزش‌های نوظهوری را برای این بخش از ارتباطات میان زن و مرد تبلیغ میکنند. سریال‌های ماهوارهای با نمایش الگوهای رفتاری و ارتباطی زن و مرد در دایره دوستان و بستگان، بیش از همه به این مهم نيز پرداخته اند.
محرم و نامحرم در اجتماع و محیط کار
بسیاری از مشاغل کنونی جامعه ما به نوعی است که همکاری زن و مرد در کنار یکدیگر را میطلبد. مشاغل بسیاری نیز هستند که این همکاری و همجواری را بدون هیچ ضرورتی ایجاد کردهاند. محیط‌های اجتماعی دیگری نیز وجود دارند که فارغ از اهداف شغلی و حرفهای، زمینه ارتباط میان زن و مرد را فراهم کردهاند. ضوابط فردی و اجتماعی حاکم بر این گونه روابط، تعیین کننده سلامت فردی و اجتماعی است و از این رو شبکه های ماهوارهای تلاش میکنند ارزش‌های خود را در این بخش نیز ترویج و تحکیم نمایند.
محمدرضا خوشرو، پژوهشگر رسانه در اين‌باره مي‌گويد: « شاید بارزترین شیوه در این راستا، نشان دادن زنان شاغل در جامعه همراه با اصول و ارزش‌های مورد نظر در رابطه با همکاران باشد که در واقع به سوژه رایج سریال‌های ماهواره‌اي تبدیل شده است. در برخی از سریال‌هاي ماهواره‌اي، نقش اول متعلق به زن شاغلی است که روابط او با همکاران مرد و البته انعکاس آن در مسائل خانوادگی اش، به محور اصلی داستان یک سریال چند ده قسمتی تبديل مي‌شود.»
از آنچه تاكنون گفته شد در مي‌يابيم كه شبکه های ماهوارهای و برنامه های آن، چه به صورت عامدانه و چه در تأثیرات تبعی خود بر مخاطب، موجب شکسته شدن حریم ها و قبح زدایی از رابطه زن و مرد نامحرم شده و با دگرگون سازی ارزش های ارتباطی در سه حوزه «خانواده»، «دوستان و بستگان» و «محیط کار و اجتماع» موجب بروز ناهنجاریها، از هم گسیختگی ها و حتی بحرانهای ارتباطی در جامعه میشوند.
رسانه ملی و رابطه محرم و نامحرم
بنيانگذار کبير انقلاب اسلامي، امام خميني(ره) درباره اهميت نقش و تاثيرگذاري رسانه ملي فرمودند: «اهميت تلويزيون بيشتر از همه وسائل ارتباط جمعی است. اين دستگاه‌ها، دستگاه‌های تربيتی هستند. بايد تمام اقشار ملت با اين دستگاه‌ها تربيت شوند. اين يک دانشگاه عمومی است، يعنی دانشگاهی که در تمام سطح کشور گسترده شده است.» لذا با ظهور انقلاب اسلامي، تحولات عميقي در سياست هاي کلان کشور و فرهنگ عمومي مردم پديد آمد و جهت‌گيری‌های فرهنگی تبليغی رسانه ملي نيز به عنوان يک نهاد فرهنگي دستخوش تغيير شد؛ به گونه‌اي که روابط نامناسب محرم و نامحرم از برنامه‌هاي تلويزيوني کنار رفت و فيلم‌ها، سريال‌ها و برنامه‌هاي نمايشي به دور از ابتذال آغاز شد و گسترش يافت. اما در اين ميان، بعد پنهانی و زيربنايي رسانه يعنی روش‌ها و سياست‌های بنيادين آن در زمينه نحوه تاثيرگذاری و تحريک انگيزه‌های مخاطبان و افزايش جذابيت برنامه‌ها با تحولی بنيادين روبه رو نشد همين عامل موجب شد به تدريج و با افزايش کميت شبکه‌ها آثار نقصان ميزان تغييرات محقق شده در در سياست‌ها و راهبردهای کلی بروز کند و به دنبال آن زمينه چالش‌هايي همچون بروز مصاديقی از روابط نامناسب زن و مرد و بعضا استفاده از جذابيت زنان و... فراهم آيد.
از همين روست كه با وجود تلاش‌های قابل تقدير رسانه ملی در ترويج انديشه‌ها و آموزه‌های دينی، امروزه برخی از انديشمندان حوزه دين و فرهنگ، نقش آن را در بروز برخی ناهنجاری‌های موجود در روابط بين زن و مرد قابل تأمل و بعضا موثر ارزيابی میکنند.
دكتر فرهادي، كارشناس مسايل فرهنگي، در خصوص رابطه محرم و نامحرم اينگونه توضيح مي‌دهد:« در برخي سريال‌ها و فيلم‌هاي تلويزيوني ارتباط راحت و دور از حيا و عفت دختر و پسر چنان به نمايش گذاشته مي‌شود که گويي جزئي از سبك زندگي مردم ايران است و آنها با هر اعتقاد و در هر جايگاهي كه باشند در برخورد با نامحرم خيلي راحت هستند. عادي‌سازي موضوعي فراتر از نمايش يك ناهنجاري اجتماعي است. چرا كه در نمايش يک ناهنجاری اجتماعی تلاش مي شود برخي ناهنجاري‌ها يا بعضي گناهان نشان داده شود تا مورد نقد قرار گرفته و با نمايش سرانجام آنها، مخاطب نسبت به آثار سوء آن آگاه شود، اگرچه اين امر نيز در مرحله اجرا نيازمند توجه به ظرافت‌هاي مختلفي مي باشد. وقتي سخن از عادي‌سازي به ميان مي‌آيد يعني اين‌كه آن موضوع جزئي جاري در فضاي قصه باشد و پيامد بدی نيز نسبت به آن مترتب نباشد؛ آن چيزي که امروزه اغلب در برنامه‌هاي نمايشي سيما شاهد آن مي‌باشيم.»
چنانکه گفته شد با وجود تلاش‌های فراوان و خواست و اراده واقعی مسئولان رسانه ملی، بررسی‌های دقيق برنامه‌های رسانه ملی حاکی از وجود ضعف‌ها و کاستی‌هايي در حوزه روابط بين محرم و نامحرم است که خود باعث ارائه الگوی نامناسبی به مخاطبان می‌شود. گستره فراوان مخاطبان رسانه ملی، تاثيرگذاری برنامه‌های آن بر مخاطبان و منسوب بودن رسانه ملی به حاکميت اسلامی ايران، اهميت توجه به اين مسئله را صدچندان می‌سازد.
دكتر حسيني، روانشناس مسايل خانواده، با اشاره به توصيه‌هاي قرآني و فقهي اسلام در خصوص روابط محرم و نامحرم به گزارشگر طنین یاس اينگونه توضيح مي‌دهد:« بخش مهمي از دستورهاي قرآني در راستاي پيشگيري از ناهنجاري‌هاي اخلاقي و جنسي است. متأسفانه در برخي برنامه‌هاي سيما، به اين بخش از دستورهاي قرآني و نيز آسيب‌هاي
اين نوع روابط هيچ اشاره‌اي نشده و به مخاطبان، به ويژه جوانان، آگاهي لازم ـ به صورت مستقيم يا غيرمستقيم ـ داده نمي‌شود. حتي در برخي موارد براي دوستي‌هاي خياباني و روابط مخفيانه يا ازدواج‌هايي که به دنبال يک نگاه و يک عشق زودگذر صورت مي‌گيرد، عاقبت‌هايي خوش نشان داده مي‌شود که بی شک در غالب امر، واقعيت اينگونه نيست. افزايش آگاهي جوانان درباره توصيه‌های پيشگيرانه و برخوردهاي قاطع اسلام با روابط نامناسب محرم و نامحرم و نيز آسيب‌هاي فردي، خانوادگي و اجتماعي اين گونه روابط، با تهيه و پخش برنامه‌هاي مستند اجتماعي و يا حتي سريال دست يافتني است و اين امر به قطع مي تواند در پيشگيري از گسترش اين نوع روابط و تقويت عفت اجتماعي بسيار مؤثر باشد.»
به نظر مي‌رسد بازخواني جايگاه و مقام انساني زن در گفتمان اسلامي به عنوان اولين گام ضروري جهت حفظ ارزش و كرامت انساني زن به شمار مي‌آيد. برنامه‌سازان رسانه ملي بايد بدانند جايگاه و هويت واقعي زن مسلمان چيست؟ ابعاد و مولفه‌هاي شخصيتي او كدام است؟ اسلام با توجه به ويژگي‌هاي زن چه اهداف متعالي براي او ترسيم كرده و در اين باره چه وظايفي به عهده زن قرار داده است؟ بدون شك باور و تعميق اين مسئله كه اسلام با نظر كرامت – نه نگاه جنسی- به زن نگاه مي‌كند و از نظر آن همه خصوصيات انساني ميان زن و مرد مشترك است در جهت گيري درست سياست‌گذاري و برنامه‌ريزي‌هاي طولاني مدت در حوزه اصلاح روابط زن و مرد نقش موثري دارد.
در پايان گزارش و به عنوان نتيجه‌گيري به نمونه‌هايي از جداسازي زن و مرد در اسلام اشاره كرده و اثرات مثبت آن را در جامعه بررسي مي‌نماييم.
جدایی زن و مرد نامحرم، یکی از دستورهای صریح قرآن و رسول خدا(صلي ا... عليه و آله و سلم) است که در سلامت جامعه تأثیر فراوان دارد. بدون تردید حفظ «عفت عمومی» برای پایداری هر جامعه ای ضرورتی انکار ناپذیر است و یکی از راه های جلوگیری از نفوذ شیطان و وسوسه های آن، ایجاد حریم میان زن و مرد و رعایت پوشش لازم است تا از نگاه های هوس آلود و تماس های غیر شرعی جلوگیری شود.
تقویت ایمان، آرامش روحی و روانی، سلامت جسمی، استحکام بنیان خانواده، عزت و سربلندی، امنیت بانوان از دست سوداگران شهوت و دوری از افکار ناسالم، برخی از برکات این دستور قرآن و رسول خدا(صلي ا... عليه و آله و سلم) است. آن حضرت در این زمینه فرمود: «باعدوا بین انفاس النّساء و انفاس الرّجال»؛ در (مجامع عمومی) میان زنان و مردان نامحرم فاصله ایجاد کنید».[1]
رسول خدا(صلي ا... عليه و آله و سلم) خود نیز عملاً برای جداسازی محیط زنان از مردان، اقداماتی انجام داد تا زمینه ها و خطرات ناشی از اختلاط زنان و مردان را از میان ببرد. روزی آن حضرت با اشاره به یکی از درهای مسجد نبوی، به یارانش فرمود: «اگر این در را برای بانوان اختصاص دهیم، بهتر است و آنان هنگام خروج از مسجد، دچار مشکل نمی شوند و اختلاط پیش نمی آید».[2]
همچنین رسول خدا (صلي ا... عليه و آله و سلم) در اقدامی دیگر به مسلمانان دستور داد در هنگام شب وقتی که نماز جماعت تمام می شود، اول زن ها از مسجد بیرون روند و بعد مردان پراکنده شوند. آن حضرت با این عمل خود، حتی زمینة روبه رو شدن زنان را با مردان نامحرم در کوچه های مدینه نیز از میان برداشت.[3]
این امر به اثبات رسیده که بسیاری از مفاسد اجتماعی و مشکلات جوامع متمدن امروزی، ناشی از اختلاط زن و مرد است، حتی برخی از کشورهای صنعتی به این نتیجه رسیده اند که در مراکز علمی، فرهنگی و عمومی، محل فعالیت این دو قشر باید از هم جدا شود.
منابع:
[1] . مواهب الجلیل، ج2، ص 578؛ کشف الخفاء ج1، ص 279.
[2] . المحلی، ابن حزم، ج3، ص 131.
[3] . مسئله حجاب، ص 218.