بررسی راهکارهای صیانت و ابعاد حقوقی حریم خصوصی در فضای مجازی

به گزارش گرداب، بیست و یکمین جلسه نقد و اندیشه با موضوع «جایگاه حریم خصوصی در فضای مجازی»  با حضور کامبیز نوروزی، حقوقدان و مدرس رسانه؛ نعمت احمدی حقوقدان و استاد دانشگاه و علی صابری، حقوقدان و عضو سابق شورای شهر تهران در سالن الغدیر وزارت ارتباطات برگزار شد.

 در ابتدای این نشست، احسان محمدی روزنامه نگار و فعال فضای مجازی به عنوان مجری جلسه سوالی درباره تعریف حریم خصوصی و حدود آن مطرح کرد که علی صابری حقوقدان و عضو سابق شورای شهر تهران با اشاره به اینکه حریم خصوصی را باید محصول دوران مدرن بدانیم، پاسخ داد: این مفهومی که از حریم خصوصی در نظر داریم، ماقبل مدرنیته وجود نداشته و اگر هم وجود داشته به این شکل مورد حمایت قانون نبوده است.

وی با اشاره به اینکه حریم خصوصی به عنوان یک مفهوم وجود دارد، افزود: این مفهوم مانند تمام مفاهیم دیگر در دنیا دچار دگردیسی های مختلف شده و به تعداد جوامع دنیا، نگاه های متفاوتی درباره آن وجود دارد و حدود و ثغور مشخصی ندارد و در جغرافیا و فرهنگ های مختلف متفاوت است.

کامبیز نوروزی حقوقدان و مدرس رسانه درباره تعریف و حدود حریم خصوصی با بیان اینکه این مفهوم گنگ و مبهم نیست، تاکید کرد: اگر تعریف آن کمی مبهم جلوه می کند به این دلیل است که این مفاهیم در ادراک ما مفاهیم جدیدی است چرا که من معتقدم حقوق، محصول تجربه اجتماعی است و متاسفانه آموزش و فرهنگ حقوقی حاکم بر ایران تجربه اجتماعی را نادیده می گیرد.

وی با اشاره به اینکه حقوق وقتی فهمیده می شود که به تجربه اجتماعی منجر شود،قدمت مباحث مربوط به حریم خصوصی را کمتر از دو دهه در ایران عنوان کرد و گفت: مفهوم حریم خصوصی دارای تعریف اجماعی است و به بخشی از زندگی فرد اطلاق می شود که به صورت عرف یک فرد متعارف مایل نیست دیگران به آن وارد شوند که دو واژه کلیدی عرف و متعارف در این تعریف وجود دارد.

وی افزود: به طور مثال خلافکاران یا افراد بی بند و بار انسان های متعارف حساب نمی شوند و مفهوم عرف هم نیز به معنی تاثیر عناصر فرهنگی، اقلیمی، اخلاقی و مذهبی است که از زمانی به زمان دیگر و از مکانی به مکان دیگر متفاوت است.

این حقوقدان با این تعریف به مصداق های حریم خصوصی نیز اشاره کرد و گفت: به طور مثال میزان درآمد و محل سکونت که می تواند خانه دائمی یا موقت باشد حریم خصوصی افراد است.

وی به تفاوت حریم خصوصی افراد در این مصداق ها اشاره کرد و افزود: افرادی که به دلیل انتخاب مستقیم یا غیر مستقیم و رسمی یا غیر رسمی جامعه به منزلت های بالایی رسیده اند که به آنها افراد خاص گفته می شود، حریم خصوصی کوچکتری نسبت به دیگران دارند مثلاً رئیس جمهور و نمایندگان مجلس و شورای شهر که به صورت مستقیم انتخاب می شوند و افرادی که به سلبریتی مشهور هستند به صورت غیر رسمی و عرفی  انتخاب شدند.

نوروزی تصریح کرد: به دلیل اینکه جامعه به صورت مستقیم یا غیر مستقیم این افراد را انتخاب و به آنان منزلت داده است حق دارد در جریان مسائلی از آنان قرار بگیرد مثلا اگر وزیری زمینی یا ویلایی را خریداری کند جامعه می تواند از او سوال کند؛ یا میزان حقوق عضو شورای شهر یا مجلس یا مبلغی که یک فوتبالیست دریافت می کند حریم خصوصی این افراد نیست.

 وی ادامه داد: چهره افراد معمولی حریم خصوصی است اما چهره افراد مشهور، حریم خصوصی نیست و این یک قاعده کلی در این حوزه است.

این مدرس رسانه با اشاره به اینکه در این دو دهه امکانی مانند فضای مجازی ایجاد شده است، تاکید کرد: این فضا در ایران و به خصوص از طرف دستگاه های حاکمیتی به درستی فهمیده نشده و فهم حقوقی ما نیز از این حوزه بسیار ضعیف است.

وی افزود: تعریفی که ما از حریم خصوصی می دهیم در محیط های مختلف یکسان اما در مصداق ها به دلیل تفاوت در عرف متفاوت است، حتی  در کشوری مانند ایران ما عرف های محلی داریم به طوری که شرایط عرفی در تهران یا شیراز ممکن است با شهر های دیگر متفاوت باشد.

نعمت احمدی حقوقدان و استاد دانشگاه نیز در ادامه این نشست با اشاره به اینکه مفهوم حریم خصوصی ثابت مانده است، تاکید کرد: امروزه تکنولوژی بر حریم خصوصی تاثیر گذاشته است که به این بخش توجه بیشتری باید داشته باشیم.

 

وی افزود: امروزه یک تلفن همراه چنان توانسته حریم خصوصی را تحت تاثیر قرار دهد که تجربه 7 ، 8 هزار ساله نتوانسته این تاثیر را داشته باشد و من به همین دلیل حریم خصوصی را به قبل و بعد از استیو جابز (بنیانگذار اپل) تقسیم می کنم. 

احمدی با اشاره به اینکه عرف سازنده حقوق است، تصریح کرد: عرف اعمال و رفتاری را در جامعه نهادینه می کند و قانونگذار این رفتار را تبدیل به قانون می کند.

وی افزود: به دلیل غلبه تکنولوژی یکی از جاهایی که نیاز به قانون داریم در حوزه فضای مجازی و حریم خصوصی است.

 صابری نیز در بخش دیگری از این نشست با اشاره به اینکه تکنولوژی به راحتی قابل نقل و انتقال است، تاکید کرد: فرهنگ اینگونه نیست و به راحتی نمی توان آن را منتقل کرد.

وی با ذکر مثالی درباره تاثیر تکنولوژی بر حریم خصوصی، افزود: به طور مثال اگر فردی عکسی را از آلبوم دوست خود که در حال نشان دادن آن است برداشته باشد این به شکلی مصداق سرقت محسوب می شود اما آیا حکم فردی که از رایانه فردی عکس های  وی را برای خود ایمیل کند سرقت تلقی می شود؟

این حقوقدان با اشاره به اظهار نظرهای مختلف از طرف افراد مسوول و غیر مسوول در این حوزه گفت: این افراد به دلیل نشناختن فضای مجازی و شبکه های اجتماعی، بر اساس قانون 50 سال گذشته اظهار نظر می کنند، در صورتی که فقط اگر به 5 سال گذشته نگاه کنیم می توانیم تغییرات عمده ای را در این حوزه ببینیم که نیاز به آگاهی و دانش در این حوزه دارد.

وی به مزایایی که تکنولوژی در اختیار انسان قرار داده است اشاره کرد و افزود: تکنولوژی باید در زندگی ما باشد اما اینکه چگونه از آن استفاده کنیم مسئله است و اگر مشکلاتی دارد در عین حال نکات مثبت هم دارد.

این عضو سابق شورای شهر تهران در ادامه سخنان خود پیشنهاداتی را برای بهبود وضعیت حال حاضر ارائه کرد و گفت: در حوزه فرهنگی و برای آموزش مردم نباید به صورت سلبی عمل کرد و مردم را از این پدیده ترساند بلکه باید با دادن آگاهی به آنها اجازه دهیم که خودشان بتوانند داوری کنند و به تشخیص درست برسند.

وی با عنوان اینکه در این حوزه خلا قانونی نداریم، افزود: البته شاید برخی قوانین ما در حوزه فضای مجازی نیاز به تطبیق با شرایط جدید را دارد و پلیس فتا، قوه قضاییه و مجلس باید در این موضوع گفت و گو کنند.

صابری با اشاره به اتفاقی که برای مسافر یکی از شرکت های اینترنتی حمل و نقل در موضوع حجاب رخ داد، تصریح کرد: هیجانی به وجود آمد و صدا و سیما به سمت دیگر قضیه پرداخت و فضای مجازی نیز به نوع دیگر موضع گرفت اما مسئله به دلیل اینکه به صورت جدی و ریشه ای حل نشد به همان صورت باقی ماند.

نوروزی در ادامه این نشست با اشاره به اینکه من نسبت به تاثیر دانش بر الگوی رفتاری تشکیک دارم، گفت: حقوق امری تجربی است و ساختار واقعی موجود است که تاثیر بیشتری بر الگوی رفتاری جامعه می گذارد.

 وی با اشاره به  اینکه سرعت «نوشدگی» روبه افزایش است، افزود: تکنولوژی جدید و اینترنت، دنیا را تغییر داده است و این فضا به شدت سیال و بی ثبات است، به این معنی که به صورت مداوم در حال تغییر تکنولوژی است و کارکردهای تازه به دست می آورد، در حالی که حقوق برای امر ثابت نوشته می شود و با مدل کلاسیک حقوقی نمی توانیم به حل مسایل بپردازیم.

این حقوقدان مقابله مستقیم قدرت را یکی از مشکلات فضای مجازی بیان کرد و گفت: فیلترینگ طنز است و به صورت کامل شکست خورده است و مداخله اینچنینی و نامتناسب با موضوع، کارکردهای این فضا را دچار اختلال می کند.

وی شدت فشارها بر روی رسانه های رسمی را یکی دیگر از نارسایی های این حوزه عنوان کرد و افزود: در هیچ کجای دنیا پیام رسان ها به صورتی که در ایران کارکرد رسانه ای دارند مطرح نیستند چرا که صدا و سیما از فعالیت حرفه ای خود فاصله گرفته و روزنامه ها هم در این سال ها درگیر مشکلات اقتصادی هستند و به همین دلیل پیام رسان ها کارکرد رسانه ای پیدا کردند.

نوروزی به مصداق های حریم خصوصی در فضای مجازی پرداخت و با اشاره به اینکه صفحات عمومی در پیام رسان ها اطلاعات خود را به عموم افراد ارائه می کنند، تاکید کرد: هر تصویر و یا مطلبی که در صفحات پیام رسان های مختلف منتشر شود شامل حال حریم خصوصی نیست  و زمانی که  فرد گزینه عمومی(public) را انتخاب کرده دیگران امکان دیدن و برداشتن مطالب و تصاویر را دارند.

وی افزود: اگر فرد گزینه خصوصی(private) را انتخاب کرده باشد و فقط به افرادی اجازه دسترسی به اطلاعات خود را داده باشد، آن افراد نمی توانند بدون اجازه وی مطالب و تصاویر او را منتشر و یا بازنشر کنند و این حوزه حریم خصوصی فرد تلقی می شود.

این مدرس رسانه به تشکیل گروه ها در شبکه های اجتماعی اشاره کرد و گفت: مطالب گروه هایی که  عضویت در آن از طریق مدیر گروه انجام می شود شامل حریم خصوصی است، اما گروه هایی که به وسیله ارسال لینک امکان عضویت دارند حریم خصوصی ندارند و می توان مطالب آن را منتشر کرد.

وی پخش عکس های خصوصی یکی از کاندیداهای خانم نمایندگی مجلس را مصداق نقض حریم خصوصی وی دانست و افزود: در ایران قانون خاصی برای حریم خصوصی نداریم، البته بهتر که قانونی در این زمینه وجود ندارد چون اگر وجود داشت وضعیت بدتر می شد و با همین قوانین و عرف موجود می توانیم مسائل را حل کنیم.

نعمت احمدی نیز در ادامه این نشست با انتقاد از نقض حریم خصوصی در فضای مجازی که به مانند میکروبی به جان جامعه افتاده است، تصریح کرد: صاحبان قدرت از فضای مجازی به ضرر آزادی های فردی و حریم خصوصی از طریق روش های مجرمانه استفاده می شود و باید برای آن راه حلی پیدا کرد.

وی با اشاره به بندهای مربوط به حقوق مردم در قانون اساسی، افزود: اگر بند های مربوط به این قوانین در کشور اجرا شود از خیلی از کشورها در این حوزه جلوتر هستیم.

نوروزی نیز در درباره حاشیه های ایجاد شده برای برخی از سلبریتی ها در حوزه حریم خصوصی آنها، با اشاره به اینکه در موضوع رامبد جوان و آزاده نامداری تفاوت ظریفی وجود دارد، گفت: حریم خصوصی سلبریتی ها از مردم عادی کوچکتر است و در برخی از موارد که نمی توان به حریم خصوصی افراد ورود کرد به محدوده سلبریتی ها می توان وارد شد و از آنان پاسخ خواست یا مواضع آنها را رد یا تایید کرد.

وی افزود: در موضوع رامبد جوان، وی سوژه خود را در فضای مجازی عرضه کرد و دیگر نمی توان به آن حریم خصوصی فرد اطلاق کرد در صورتی که در مورد آزاده نامداری دیگران بدون اجازه وارد حریم خصوصی او شدند و تصاویر وی را منتشر کردند و این نقض حریم خصوصی فرد است.

این حقوقدان تصریح کرد: عرف ما نیز نمی پذیرد فردی در گوشه ای کمین کند و به صورت پنهانی از فرد مشهوری تصویری تهیه کند و در عرف روزنامه نگاری نیز این موضوع پسندیده نیست، البته زمانی مانند موضوع واترگیت، اگر نفع عمومی در این کار نهفته باشد اشکالی ندارد.

وی با انتقاد از تصاویر نمایندگان مجلس در حالت های نامناسب که توسط عکاسان منتشر شده است، افزود: واقعیت این است که آنها نیز انسان هستند و امکان خستگی و خواب دارند و اینکه فقط با یک لحظه و یک عکس قضاوت شوند درست نیست.

این استاد رسانه به تفکیک تفاوت حضور افراد مشهور در فضاهای عمومی اشاره کرد و گفت: اگر فرد به عنوان یک فرد در جامعه حضور داشته باشد و در حال انجام امور شخصی خود باشد چهره او حریم خصوصی است، اما اگر برای فعالیت اجتماعی و در معرض نمایش گذاشتن خود در مکان هایی مانند مسابقات ورزشی و میتینگ های سیاسی حضور یابد چهره او حریم خصوصی نیست و این قاعده برای غیر روزنامه نگاران نیز حاکم است.

وی افزود: اگر فردی کار مجرمانه ای هم انجام داده باشد حتی پلیس هم نمی تواند تصویر او را منتشر کند چرا که با انتشار این عکس تمام اعضای خانواده این فرد تحت تاثیر این کار قرار می گیرند.

نوروزی با اشاره به روند توسعه در بخش های مختلف کشور، گفت: برای نخستین بار از 150 سال گذشته که دولت مدرن در ایران شکل گرفته، در حال طی مسیر طبیعی روند توسعه در بخش های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی هستیم و هر اتفاق طبیعی مانند زایمان طبیعی درد ناک است و ما در حال طی این دوران دردناک هستیم.

وی افزود: این چالش هایی که هم اکنون درباره فضای مجازی در جامعه مدنی با ساخت قدرت وجود دارد کاملا طبیعی است و باید این تجربه ها را داشته باشیم تا به مقصد برسیم.

نعمت احمدی در پایان سخنان خود با اشاره به موارد قانونی حمایت از حریم خصوصی گفت: باید با کسانی که توسط قدرت و نفوذ خود به حریم خصوصی دیگران تعدی می کنند مقابله کرد تا این موضوع حل شود.

وی به رفتار دستگاه های حاکمیتی در این حوزه اشاره کرد و افزود: حریم خصوصی از طرف صاحبان قدرت در معرض آسیب است و متاسفانه در این آسیب در حال نهادینه شدن است.