انحصارطلبی از موضوعاتی است که وقتی به گوشمان می‌رسد به‌احتمالِ زیاد یاد فعالیت‌های اقتصادی و اشخاص غیرقانونی به‌خصوص در حوزۀ اقتصاد می‌افتیم. اما احتمالاً ما هرروزه در زندگیِ عادی با انواع انحصار‌ها در حوزه‌های مختلف روبه‌رو می‌شویم، درحالی‌که از آن‌ها آگاه نیستیم.
به گزارش گرداب، انحصار‌ها همیشه غیرقانونی نیستند؛ زمانی که یک سازمان یا یک تیم به‌طورِ کارآمد و خلاقانه خدمات خاص خود را به‌تن‌هایی ارائه می‌دهد، انحصار رخ می‌دهد. انحصار انواع متفاوتی دارد ازجمله: انحصار‌های طبیعی، انحصار‌های جغرافیایی، انحصار‌های فناوری، انحصار‌های دولتی. در این مجموعه‌نوشتار، به بررسی انحصار‌های فناوری می‌پردازیم. در این پرونده، به‌طورِ اختصاصی بر روی تجارت آنلاین متمرکز خواهیم شد.
غول‌های فناوری
بر اساس گزارش کنگرۀ آمریکا، چهار شرکت آمازون، اپل، فیس‌بوک و گوگل به‌عنوان غول‌های فناوری جهان از قدرت انحصاری خود سوءاستفاده می‌کنند. این گزارش خاطرنشان می‌کند که انحصار عجیبی، که آخرین بار در عصر سرمایه‌دار‌های راه‌آهن و نفت شاهد آن بوده‌ایم، دوباره به شکل جدیدی بروز و ظهور پیدا کرده و این سبب آسیب جدی و حذف میدان رقابت برای شرکت‌های کوچک و تازه‌وارد شده است. بر اساس این گزارش، این شرکت‌ها از موقعیت‌های انحصاری و تسلط خود بر بازار جهانی سوءاستفاده کرده‌اند و قیمت‌ها، قوانینِ تجارت، جست‌وجو، تبلیغات، شبکه‌های اجتماعی و نشر را تعیین و غالباً آن‌ها را به همه دیکته کرده‌اند. شکایت‌های متفاوتی علیه این شرکت‌ها به‌عنوان غول‌های فناوری در بازار دیجیتال مطرح شده که باعث انحصار بازار و مانع ورود سایر شرکت‌ها شده‌اند و به دنبال حق و امتیاز بیشتر نیز هستند.
در همین راستا، کنگره برای شکستن این انحصار، گسترش خلاقیت و نوآوری و باز‌شدن میدانِ رقابت برای شرکت‌های نوپا پیشنهاد تقسیم‌شدن این شرکت‌ها به چند شرکت کوچک‌تر (تغییر ساختار) را مطرح کرده است. همچنین قوانین دیگری مانند ممنوعیت فعالیت در مشاغل مشابه با مشاغل قبلی یا جلوگیری از تلاش این شرکت‌ها (آمازون، اپل، فیس‌بوک و گوگل) برای خرید سایر شرکت‌ها مطرح شده است.
تجارت آنلاین/ الکترونیک
تجارت آنلاین، که به‌عنوان تجارت الکترونیک نیز شناخته می‌شود، به‌طورِ کل خرید یا فروش محصولات یا خدمات از طریق اینترنت است. معاملات تجارت الکترونیک از طریق کانال‌های مختلفی، مانند بازار‌های آنلاین هم‌چون آمازون که در آن محصولات متنوعی از برند‌های مختلف ارائه می‌شود؛ یا وب‌سایت‌هایی که محصولات یک برند خاص را به‌طورِ مستقیم می‌فروشند، انجام می‌پذیرد. امروزه تقریباً همه چیز از طریق تجارت الکترونیک قابل معامله است. تجارت الکترونیک با ارائۀ کانال‌های توزیع ارزان‌تر و کارآمدتر برای محصولات و خدمات خود به مشاغل کمک کرده است تا حضور گسترده‌تری در بازار داشته باشند و بسیاری از مشاغل در کنار کسب‌وکار فیزیکی به تجارت الکترونیک نیز روی آورده‌اند.
با شیوع ویروس کرونا، تجارت الکترونیک و خریدوفروش آنلاین رشد بی‌سابقه‌ای را تجربه کرده است، به‌خصوص فروشگاه‌هایی که اقلام مصرفی و ضروری ازجمله مواد غذایی، ماسک، مواد ضدعفونی‌کننده و وسایل الکترونیکی را ارائه می‌دهند.
کسب‌وکار تجارت آنلاین
امروزه، شرکت‌های پیشرو در تجارت دیجیتال از محل ارزش افزودۀ حاصل از ارائۀ یک پلتفرم دیجیتال، که امکان تعامل آنلاینِ تعداد زیادی تولیدکننده را با تعداد زیادی از مشتریان و مصرف‌کننده‌ها به ساده‌ترین شکل ممکن فراهم می‌کند، به کسب درآمد می‌پردازند. این شرکت‌ها با به‌کارگیری ابزار‌های داده‌کاوی و کلان‌داده، سلایق و ترجیحات هر دو طرف (خریدار و فروشنده) را احصاء کرده و عملاً می‌توانند با پیش‌بینی دقیق، نبض هر بازاری را در اختیار داشته باشند.
مدیران بازار‌های تجارت الکترونیک برای فروش دو نوع استراتژی دارند: ۱) ارائۀ محصولات فروشندگان شخص ثالث مستقل ۲) ارائۀ محصولات خود در کنار محصولات فروشندگان شخص ثالث.
فروشگاه آمازون ازجمله شرکت‌های دستۀ دوم است، زیرا در آن محصولات برند خود آمازون در کنار محصولات فروشندگان شخص ثالث به کاربران ارائه می‌شود. در این حالت، فروشندگان شخص ثالث هم مشتری و هم رقیب فروشگاه‌های آنلاین محسوب می‌شوند.
اگر فروشگاه‌ها محصولات برند خود را بفروشند، مانند یک فروشگاه معمولی درآمد خواهند داشت. اما مدیران فروشگاه‌های آنلاین از طریق فروش خدمات به کاربران (مشتریان) و فروشندگان شخص ثالث نیز کسب درآمد می‌کنند. در بخش فروشندگان شخص ثالث، فروشگاه‌ها از طریق ارائۀ خدماتی مانند بستر فروش، تبلیغات و ... درآمدزایی می‌کنند.
همچنین راه دیگر فروشگاه‌ها برای کسب درآمد، هزینه‌هایی است که مشتریان برای عضویت در آن‌ها جهت استفاده از برنامه یا خدمات خاصی پرداخت می‌کنند، مانند حق عضویت برای اشتراک ارسال رایگان محصولات. سایر منابع مالیِ این فروشگاه‌ها عبارت‌اند از خرید اقساطی، خدمات کارت اعتباری و کارت هدیه که به پلتفرم متصل هستند.
انحصار آمازون
چند شرکت بزرگ بر صنعت تجارت الکترونیکِ جهانی تسلط دارند و آمازون بزرگ‌ترین و برجسته‌ترین آنهاست. شرکت تحقیقات بازار تخمین می‌زند که آمازون از نظر سهم بازار حدود هشت‌برابر بزرگ‌تر از eBay و Walmart است. آمازون پربازدیدترین وب‌سایت در سطح جهان برای تجارت الکترونیک و خرید است و تجزیه‌وتحلیل‌های اخیر نشان می‌دهد که بیش از ۶۰ ٪ از کل جست‌وجوی محصولات آنلاین در آمریکا از سایت آمازون شروع می‌شود.
تسلط آمازون در حوزۀ تجارت الکترونیک سبب شده است تا نقش او به‌عنوان یک اپراتور بازار و ارتباط آن با فروشندگان گسترش یابد. به دلیل توسعۀ بی‌حدوحصر، هیچ فروشگاه دیگری، امکان ایجاد چنین حجم دسترسی به این تعداد خریدار و همچنین ارائۀ خدمات مرتبط با فروش را ندارد. به‌طورِکلی، هر چه فروشندگان یک پلتفرم بیشتر باشند، امکان جذب خریداران بیشتر می‌شود و بالعکس. با توجه به رقابت فروشگاه‌های آنلاین، فروشندگان احساس می‌کنند که باید در آمازون حضور داشته باشند، زیرا خریداران در آنجا هستند.
در صورت ادامۀ روند فعلی، هیچ شرکتی نمی‌تواند در آینده‌ای نزدیک یا دور تلسط آمازون را تهدید کند. اگرچه برخی گزینه‌های جایگزین در دوران شیوع کرونا رشد کرده‌اند، اما هنوز یک شکاف بزرگ بین آمازون و رقبایش وجود دارد. عوامل مختلفی در تثبیت‌کردنِ آمازون به‌عنوان سردمدار اصلیِ تجارت الکترونیک نقش داشته‌اند، به‌گونه‌ای که ورود یا رشد یک رقیب جدی خیلی بعید به نظر می‌رسد.
درحالی‌که برخی از این موانع برای ورود به رقابت، موانع ذاتیِ تجارت الکترونیک هستند، از جمله مزیت مقیاس و اثرات شبکه، سایر موانع ناشی از رفتار ضدرقابتی آمازون است. استراتژی‌های کسب سود آمازون و بسیاری از روش‌های تجاریِ آن که برای محافظت و گسترش قدرت بازار طراحی شده تا به امروز موفق بوده است. یک مدیر آمازون از برخی از این تاکتیک‌ها به‌عنوان "Big Moats" به معنای "خندق‌های عمیق" شرکت یاد کرده و در یک سند استراتژی تجاری "دوبرابر کردن" آن‌ها را پیشنهاد داده است.
دیجی‌کالا
دیجی‌کالا نام یکی از سایت‌های فعال در زمینۀ تجارت الکترونیک در ایران است. این سایت که بزرگ‌ترین فروشگاه آنلاین در ایران است، روزانه بیش از ۲ میلیون بازدیدکننده دارد و ۷۰ درصد سهم بازارِ فروش آنلاین در ایران را در اختیار دارد. دیجی‌کالا اکنون طبق رتبه‌بندیِ الکسا در ایران، بعد از گوگل و آپارات، در جایگاه سوم قرار دارد.
شرکت دیجی‌کالا با ارزش بیش از ۵۰۰ میلیون دلار از سال ۱۳۸۳ در ایران شروع به کار کرد. دیجی‌کالا فعالیت خود را با فروش دوربین‌های عکاسی شروع کرد و رفته‌رفته به یکی از شرکت‌های بزرگِ کسب‌وکار در بستر فضای مجازی تبدیل شد. رئیس این شرکت، مدت‌ها پیش در مصاحبۀ خود گفته بود که بیش از ۸۵ درصد از خرده‌فروشی‌های بازار اینترنتی از طریق این سایت انجام می‌شود. اگرچه در طی این سال‌ها کسب‌وکار‌های اینترنتی زیادی به راه افتاده است، اما هم‌چنان دیجی‌کالا در این عرصه، بی‌رقیب می‌تازد.
اخیراً شرکت دیجی‌کالا آماری در مقایسه با سایر شرکت‌های مشابه در کشور‌های دیگر منتشر کرده است. در این آمار، سهم استارتاپ‌های مختلف در بازار مربوطه‌شان این‌طور آمده است: شرکت المرت روسیه ۹ درصد، شرکت آمازون آمریکا ۱۷ درصد، شرکت علی‌بابا چین ۴۵ درصد و شرکت دیجی‌کالا بیش از ۹۰ درصد از بازار‌های کشور خود را در اختیار دارند. اگرچه این آمار از سوی دیجی‌کالا به‌عنوان نقطه‌قوت خود معرفی شده است، اما باید به بازار ایران نیز توجه کرد که تنها سه درصد از آن مربوط به کسب‌وکار‌های اینترنتی است.
دکتر محمدامین زندی، استاد دانشگاه و کارشناس اقتصادی، می‌گوید: انحصارطلبی شرکت‌های اینترنتی در کوتاه‌مدت می‌تواند خطرناک باشد؛ زیرا هر زمان که در بازاری انحصار ایجاد شود، مازاد رفاه مصرف‌کننده توسط عرضه‌کننده تسخیر می‌شود. به عبارت ساده‌تر، عرضه‌کننده امکانات رفاهی‌ای که می‌توانند با قیمت پایین‌تر به دست مصرف‌کننده برسند، از آن خود می‌کند.
جمع‌بندی
تجارت آنلاین، که به‌عنوان تجارت الکترونیک نیز شناخته می‌شود، به‌طورِ کل خرید یا فروش محصولات یا خدمات از طریق اینترنت است. امروزه، شرکت‌های پیشرو در تجارت دیجیتال با ارزش افزودۀ حاصل از ارائۀ یک پلتفرم دیجیتال، که امکان تعامل آنلاینِ تعداد زیادی تولیدکننده را با تعداد زیادی از مشتریان و مصرف‌کننده‌ها به ساده‌ترین شکل ممکن فراهم می‌کند، به کسب درآمد می‌پردازند.
چند شرکت بزرگ بر صنعت تجارت الکترونیک جهانی تسلط دارند؛ آمازون بزرگ‌ترین و برجسته‌ترین آنهاست که همتای آن در داخل کشور، فروشگاه دیجی‌کالا است. گسترش بی‌رویۀ این فروشگاه‌ها در بازار الکترونیک سبب می‌شود هیچ فروشگاه دیگری امکان ایجاد این میزان دسترسیِ فروشندگان و خریداران به یکدیگر را نداشته باشد. همچنین به‌کارگیری استراتژی‌های ضد رقابتی سبب می‌شود تا این فروشگاه‌ها انحصار بازار را در دست خود داشته باشند و فروشندگان و خریداران مجبور باشند تا از آن‌ها استفاده کنند.
