تکنولوژی ابزارهای بسیار مفیدی در این رابطه در اختیار طراحان و برنامهریزان قرار میدهد. به دلیل ماهیت پیچیده و پویای شهر به عنوان یک ارگانیسم زنده، برنامهریزی شهری همواره کاری پیچیده و چالشبرانگیز بوده است
به گزارش گرداب، برنامهریزان شهری زمینهای باز و مناطق موجود شهرها را توسعه میدهند. آنها برای توسعهی شهر از ابزارهایی مانند اهداف، جمعآوری دادهها، تجزیه و تحلیل، پیشبینی و مشاوره استفاده میکنند. از آنجا که نتایج و پیامدهای توسعهی شهر و به همان میزان تغییرات مداوم که در داخل شهر اتفاق میافتد احتیاج به پیشبینی دارند، تکنولوژی به طور فزایندهای در برنامهریزی شهری اهمیت پیدا میکند.
تکنولوژی ابزارهای بسیار مفیدی در این رابطه در اختیار طراحان و برنامهریزان قرار میدهد.
به دلیل ماهیت پیچیده و پویای شهر به عنوان یک ارگانیسم زنده، برنامهریزی شهری همواره کاری پیچیده و چالشبرانگیز بوده است. هیچ وقت پرداختن به تنوع در برنامهریزی شهری و پرداختن به مسائل شهر به صورت یک کل پیچیده آسان نبوده است. با این وجود در دوران مدرن، رونق هوش مصنوعی و فناوری اطلاعات به طور چشمگیری باعث ادغام موضوعات متنوع برنامهریزی شهری در یک زمینهی مشترک و پیشرو برای برنامهریزی و رسیدگی به مسائل شهر به ما داده است.
رشد تصاعدی فناوری اطلاعات خود را در ریختشناسی شهری نشان داده است. نهایتا فرم جدیدی از محیط کاربردی که «فضای مجازی» نامیده میشود، خود را در فضاها و فعالیتهای اجتماعی-اقتصادی شهر نمایان کرده است. رشد و پیشرفت روزافزون فناوری اطلاعات و هوش مصنوعی، بخشهای اطلاعاتی شهرها را ملزم به ادغام محیط فیزیکی و مجازی میکند به گونهای که انعطافپذیری بیشتری برای درک تعاملات پیچیدهی سیاسی-اجتماعیِ در حال تغییر شهر نشان دهند.
شهرها مرکز تمدن، موتور رشد اقتصادی، خلاقیت و نوآوری هستند. با این وجود، برنامهریزی شهری با چالشهایی در ارتباط با تبدیل مداوم شهرها به نواحی بزرگتر مواجه است. یکی از راههای مقابله با این چالشها پذیرفتن تکنولوژیهای جدید است که میتواند به برنامهریزان شهری در بهبود کیفیت در شهرها کمک کند.
تکنولوژی و جامعه
این روزها، تکنولوژی بیشتر و بیشتر در زندگی روزمرهی انسان،ها نفوذ کرده است. به همین دلیل سبک زندگی و الگوهای کسبوکار مردم به طور اساسی در حال تغییر است. در واقع تکنولوژی در حال بازسازی و شکل دادن دوباره به سبک زندگی انسانهاست.
از بهترین مثالها برای این مفهوم میتوان به اوبر اشاره کرد که مدلهای کسبوکار سنتی را کاملا جابجا و حتی از رده خارج کرده است. هیچکس نمیتواند تصور کند که بدون گوشی موبایلش از در خانه بیرون بیاید. همچنان که تعداد افرادی که در شهرها زندگی و کار میکنند در حال افزایش است، منابع شهری نیز باید مفیدتر مورد استفاده قرار بگیرند. تکنولوژی به شهروندان و برنامهریزان شهری کمک میکند تا از ظرفیتها و منابع شهری به طرز موثرتری استفاده کنند.
ورود به عرصههای شهری جدید
ورود اتومبیل به شهرها تغییرات بزرگی در طراحی شهری ایجاد کرد. اتومبیلها بر عرصههای مرکزی شهری (CBD)، پراکندهروی شهری در حومهها و بزرگتر شدن خیابانهای کمربندی تاثیرگذار بودند. با وجود اتومبیل دسترسی به حومهها به آسانی امکانپذیر شد. به همین دلیل خانوارها تمایل پیدا کردند که در حومهها زندگی کنند. بدین ترتیب شهر به صورت افقی گسترش پیدا کرد و مراکز شهری از سکنه خالی شد. این تغییرات باعث ایجاد چالشهای بزرگی در فرایندهای طراحی شهری شد.
امروزه نیز ما وارد عرصههای جدید شهری مشابه ورود اتومبیل در شهرها شدهایم. این گذار، از نوآوریهای روی داده در تکنولوژی و ظهور مفاهیم جدیدی مانند «شهر هوشمند» و «صنعت ۴.۰» ناشی میشود. این مفاهیم، فرآیندهای توسعه را متناسب با استفاده از تکنولوژی نشان میدهد. روشی که ما برای برنامهریزی، طراحی و ساختن مراکز شهری خود استفاده میکنیم، به لطف نیازهای در حال تحول، نگرانیهای زیستمحیطی و فناوریِ به سرعت در حال پیشرفت، تغییر کرده است.
دیجیتالی شدن شهر و توسعهی فناوریهای اطاعات و ارتباطات، مفهوم مرسوم فضای شهری و اطلاعات را تغییر داده است؛ بنابراین برنامهریزان باید خود را با وابستگی متقابل فناوری و برنامهریزی شهری وفق دهند. رونق سریع شبکههای ارتباطی و حمل و نقل، دسترسی فرامرزی را فراتر از مرزهای سیاسی و جغرافیایی شهرها و کشورها ایجاد کرده است. تبادل بین فرهنگی و حاشیهنشینی منجر به ایجاد شهرهایی با فرهنگ جهانی شده است که با ماهیت متغیر نظم فضایی ناهمگون است. تمام این مباحث به تغییر نگرش ما نسبت به ابزارهای سنتی برنامهریزی شهری انجامیده است.
تکنولوژی چگونه میتواند به فرآیندهای طراحی شهری کمک کند؟
کامپیوترها همواره در سه دههی اخیر علیرغم تاریخچهی کوتاه فناوری اطلاعات و ارتباطات، به برنامهریزی و مدیریت شهری کمک کردهاند. تیمهای طراحی و برنامهریزی شهری با استفاده از تکنولوژی میتوانند بهرهوری خود را افزایش دهند و به شهروندان کمک کنند تا درگیری و مشارکت بیشتری در فرآیندهای طراحی و برنامهریزی داشته باشند.
وابستگی فزاینده به سطوح پیشرفتهی ابزارهای فناوری اطلاعات و هوش مصنوعی نه تنها اجزای معاصر شهرها را کامل کرده است، بلکه به افزودن بعد جدیدی به برنامهریزی شهری منجر شده است که با استفاده از برخی ابزارها و تکنیکها به مدیریت تحولات سیاسی-اجتماعی میکند.
چالشهای زیادی پیش روی شهرها وجود دارد که برنامهریزان شهری باید با آنها مواجه شوند. از جملهی آنها میتوان به رشد و گسترش سریع شهرها، تغییرات آب و هوایی، حمل و نقل شهری و گسترش خیابانها و کریدورهای شهری اشاره کرد. برنامهریزان شهری میتوانند از تکنولوژی برای بهبود فرآیندهای برنامه ریزی و طراحی و همچنین ایجاد شهری بهتر برای زندگی و کار مردم استفاده کنند.
شکل شمارهی ۱: تعامل بین شهر و فناوریهای جدید
این تغییرات و دگرگونیها و ابزارهای جدید به طور کلی شامل موارد زیر است:
GIS:
سیستم اطلاعات جغرافیایی، ابزاری مدرن است که به طور گسترده در برنامهریزی شهری در راستای مدیریت مکان جغرافیایی مناطق و امکانات مختلف شهری مورد استفاده قرار میگیرد. این نرمافزار اطلاعات را به نقشههای جغرافیاییای متصل میکند که به صورت متناوب امکان بازنگری و به روز شدن دارند. GIS به شهرسازان در پردازش سریع دادهها، مدیریت و تحلیل دادههای بزرگ در جهت ارتقای فرآیند تصمیم-اجرا در توسعههای شهری کمک میکند. به عنوان مثال میتوان به شناسایی گونههای متفاوت کاربری زمین، موقعیت مکانی توزیع امکانات و خدمات شهری، شفافسازی چشماندازهای کلی شهر برای برآوردن نیازهای آیندهی شهر و سایر عملکردهای مدیریت شهری اشاره کرد.
این برنامه ابزاری مرسوم، سریع و مناسب برای استفاده، تجزیه و تحلیل، مدلسازی و نمایش پایگاههای دادههای جغرافیایی مرجع در مراحل مختلف برنامهریزی شهری است. امروزه مقامات شهری از مزایای توسعهی سریع فناوری GIS برای ارائه و توسعهی پایگاههای اطلاعات یکپارچهی فضایی شهری در جهت تصمیمگیری درست توسعهی شهری استفاده میکنند. در نتیجه حرکت به سمت توسعهی شهری یا اقتصادی-اجتماعی بدون در نظر گرفتن سهم تکنولوژی GIS در برنامهریزی شهری کاملا غیرممکن است.
شکل شمارهی ۲: دیاگرام ارتباط GIS و برنامهریزی شهری
شکل شمارهی ۳: نمونههایی از نقشههای تولید شده توسط GIS در شهرسازی
نقشهبرداری دقیقتر:
نقشهبرداری کامل کلید توسعه و برنامهریزی موفقیتآمیز است. در زمان گذشته این کار فرآیندی پرزحمت و وقتگیر و در نتیجه پرهزینه بود. برنامهریزان اکنون از تکنیکهای نقشهبرداری هوایی بدون سرنشین استفاده میکنند. با استفاده از جدیدترین پهپادهای پرقدرت، برنامهریزان اکنون میتوانند تصاویر بسیار دقیق و جامعتری از منطقهای که قصد دارند برای آن برنامهریزی کنند، به دست بیاورند. نقشههای بسیار دقیق تولید شده از هوا به برنامهریزان کمک میکنپ تا تصمیمات آگاهانهتر را در مدت زمان کمتری اتخاذ کنند و در نتیجه اطمینان بیشتری از انجام به موقع پروژهها و با بودجهی مناسب به ما بدهند.
فناوری فضای ابری:
برنامهریزان و طراحان شهری برای کار خود احتیاج به اطلاعات دقیق و پرجزئیاتی از محدودهی مورد مطالعه دارند. این اطلاعات حجم زیادی را در بر میگیرد. در گذشته و در نبود کامپیوترها این اطلاعات بر روی کاغذ ثبت میشد. امروزه با استفاده از تکنولوژی فضای ابری، برنامهریزان شهری میتوانند برای دریافت جزئیات مناطق مهم شهری پایگاههای دادهی فراوانی بسازند.
علاوه بر این تکنولوژی، ابرها میتواند در پروژههای برنامهریزی و طراحی زیرساختهای بزرگ شهری به برنامهریزان کمک کند. هر چقدر پروژهی مورد بررسی بزرگتر باشد، اطلاعات مورد نیاز بیشتر خواهد شد و تکنولوژی فضای ابری به ذخیرهسازی و ایجاد پایگاههای اطلاعات کمک شایانی میکند. همچنین این تکنولوژی منجر به دسترسی بهتر و سریعتر به اطلاعات میشود.
اینترنت:
به طور کلی با گسترش فناوری اینترنت در بین افراد، نوع مشاغل نیز تغییر کرده است. در گذشته لازم بود فرد حتما در محل کار خود حضور فیزیکی داشته باشد. این کار مستلزم استفاده از حمل و نقل عمومی یا خودروی شخصی بود. با استفاده از اینترنت، برنامهریزان شهری میتوانند شهرهایی را طراحی کنند که برای کارکنان دورکار مناسب است.
این نوع از کار باعث رفت و آمد کمتر در شهرها و در نتیجه ترافیک کمتر میشود. این ترافیک کمتر استفاده از اتومبیل را کاهش داده و سطوح مورد استفاده برای راهها و اتوبانها و کاربریهای مرتبط با آنها را کاهش میدهد. همچنین اینترنت فضای مراکز تجاری شهرها و بازارها را نیز تغییر داده است. امروزه خرید اینترنتی باعث ایجاد تغییرات تدریجی در مراجعهی مردم به مراکز تجاری و فروشگاهها شده است. همهی اینها بر الگوی برنامهریزی و طراحی شهری تاثیرگذار است.
واقعیت مجازی:
واقعیت مجازی در شبیهسازی سناریوها برای مدلسازی محیط شهری به صورت سهبعدی بسیار مفید و قابل استفاده است. با استفاده از تکنیکهای تجسم پیشرفته، برنامهریزان شهری میتوانند مناطق مختلف شهری را تجسم کنند. بدین صورت، میتوان اثرات بالقوهی محیطی و زیستمحیطی برنامهریزی را پیشبینی کرد. این تجسمها منجر به ارزیابی و تصمیمگیریهای محیطی بهتر میگردد.
اینترنت اشیا:
بسیاری از ابزارهای اینترنت اشیا در حال حاضر هم استفاده میشوند. از جملهی اینها میتوان به چراغهای هوشمند خیابانی اشاره کرد که به طور خودکار خاموش میشوند و در مصرف انرژی صرفه جویی میکنند. برنامهریزان شهری میتوانند بر مبنای اینترنت اشیا راه حلهای شهری خود را بنا کنند و گسترش دهند و مفاهیم این فناوری را در زیرساختهای شهری مورد استفاده قرار دهند. با استفاده از این فناوری میتوان خانهها و خیابانهای هوشمندی طراحی کرد که مصرف انرژی را به حداقل میرساند، حافظ محیط زیست است و میزان آلایندهها را کاهش میدهد.
نرمافزارهای برنامهریزی و طراحی:
برنامهریزان و طراحان شهری میتوانند از فناوریهای مدرن و همچنین دادههای باز در جهت گسترش فضاهای شهری برای سکونت و فعالیت استفاده کنند. این برنامهها در پیشبینی نوع فرآیندهای توسعهی شهری بسیار تاثیرگذار هستند. انواع مختلفی از این برنامهها در مواردی مانند پیشبینی تونلهای باد، گرههای ترافیکی، تناسبات بصری در بافتهای شهری و بسیاری موارد دیگر میتوانند مورد استفاده قرار بگیرند. این ابزارها به شهرسازان امکان میدهند تا قبل از اجرای طرح از پیامدهای احتمالی آن مطلع گردند. ابزارهای برنامهریزی مانند «اطلس سهام ملی» و «نبض مترو» در فرآیند طراحی شهری کمک میکند و به ساخت مناطقی میانجامد که ساکنان شهری واقعا احتیاج دارند.
اکوسیستمهای هوشمند شهری و مبارزه با تغییرات آب و هوایی:
جهان به طور مداوم و همزمان شاهد پیشرفت در فناوری و رشد جمعیت و همچنین استفادهی شدید از منابع طبیعی است. نتیجهی فعالیتهای انسانی، فشار بیش از حد بر ظرفیت حمل کلی زمین و منابع مورد نیاز برای زندگی انسانها است. بسیاری از مردم به طور فزایندهای در مورد تاثیرات انسانها بر محیط زیست نگران هستند. تغییرات آب و هوایی را میتوان تقریبا در همه جای دنیا مشاهده کرد. به همین دلیل است که برنامهریزان و طراحان شهری باید هنگام ارائهی برنامههای شهری بسیار هوشیار و محتاط عمل کنند تا از تاثیرات نامطلوب توسعههای شهری بر اکوسیستم و جانوران جلوگیری کنند.
امروزه، شرکتهای پیشروی نقشهبرداری شهری با استفاده از آخرین تکنیکهای مدلسازی رایانهای، توسعههای شهری را مورد ارزیابی قرار داده و از نتایج آن به نفع بهبود شرایط زیست محیطی بهره میبرند. این مدلها روشی جدید برای مشارکت در فرآیند تصمیمگیری زیستمحیطی مبتنی بر اکوسیستم هوشمند شهری است. به این ترتیب، تعادل بین نیاز به توسعهی فضاهای شهری جدید و نیاز به حفاظت از اکوسیستم، حفظ میگردد.
ابزار مشارکت آنلاین:
گسترش پیوستهی فناوریهای شهری، راههای جدیدی برای مشارکت شهروندان در طراحی و برنامهریزی شهری ایجاد کرده است. نظریههای برنامهریزی همیشه از طریق بحث و گفتگو و ارتباطات عمومی تکامل مییابد. به همین دلیل مشارکت در فرآیند برنامهریزی ضروری است. استفادهی گسترده از فناوری اطلاعات و ارتباطات، فرآیند تصمیمگیری را از طریق ادغام آن با نظریات و خواستههای افراد درگیر در پروژه و ساکنان محلی، تسهیل کرده است.
اثربخشی این ابزارها در عمل تحت تاثیر عوامل متعددی از جمله منابع سازمانی، ویژگیهای جامعه، تخصص برنامهریز، سواد رسانهای و فناوری شهروندان و ... قرار دارد.
حکومت الکترونیک دموکراتیک:
دولت الکترونیک در برنامهریزی شهری به ویژه برای کمک به حکومتهای محلی در راستای اطلاعرسانی و مشارکت شهروندان، مفهومی نسبتا جدید است. تمرکز اصلی این سیستم بر تبدیل مشاغل مرسوم به پلتفرمهای دیجیتال است. میتوان از این حکومت نوسازی شده برابری فرصتها برای شهروندان، افزایش کارایی، بهبود پراکندگی اطلاعات عمومی و ... را انتظار داشت. برای برنامهریزان شهری و نهادهای قانونی، از جهت تخصص فنی و ظرفیتهای مالی پتانسیلها و چالشهای بسیاری پیش روی این نوع برنامهریزی وجود دارد.
چرا تکنولوژی باید بر مردم و شهروندان تمرکز کند؟
به گفتهی کارشناسان، فناوریهای جدید میتواند منجر به مشارکت بیشتر ساکنان محلی در توسعهی مناطق شهری شود. گروه کثیری از مردم در حال حاضر میخواهند مشارکت و درگیری بیشتری در فرآیندهای تصمیمگیری شهری داشته باشند. بنابراین، باید توجه داشت که استفاده از تکنولوژی و تکیهی زیاد بر فناوری منجر به کاهش مشارکت شهروندان نگردد.
مفاهیم و طرحهای جدید شهری نباید آن قدر بر فناوری تکیه داشته باشند که برای شهروندان غیرقابل فهم شوند. علاوه بر این، تکنولوژی باید موقعیت شهروندان و ساکنان را تقویت کند و به ساخت زیرساختی برای ذخیرهی دادهها و امکانهای دسترسی کمک کند. این کار در هنگام ایجاد سیستمهای رایگیری یا مشارکت دادن شهروندان محلی در طراحی و توسعهی مناطق شهری اهمیتی حیاتی مییابد. شاید بتوان این کار را با استفاده از فناوری بلاکچین انجام داد. این گونه استفادهها هنوز مفاهیم بسیار جدیدی هستند و نرمافزارها و کاربردهای بالقوه در برنامهریزی شهری هنوز باید بررسی شوند.
در ارتباط با افزایش مشارکت شهروندان، ارائهی واقعیتهای مجازی و نقشههای سهبعدی و دوبعدی به شهروندان در فهم بهتر اتفاقات و توسعههایی که برای محل زندگی آنها روی خواهد داد، مفید است. این تکنولوژیها اگر به درستی استفاده شوند باعث ایجاد زبان مشترک بین طراحان و ساکنین خواهد شد. بدین ترتیب ساکنین محلی امکان بهتر و بیشتری برای مشارکت در طرحهایی خواهند داشت که بر آیندهی آنها تاثیرگذار است.
شهر هوشمند: حوزهی جدید برنامهریزی شهری
آیندهی شهرهای ما ممکن است در عصر دادههای بزرگ و تجزیه و تحلیل شهری با واحد بایت تعریف شود تا با آجرها. استفادهی گسترده از فناوریهای هوشمند در جمعآوری دادهها (GIS، حسگرها، اینترنت اشیا، دادههای بزرگ)، پردازش اطلاعات (مانند رایانش ابری، یادگیری ماشین و دادهکاوی)، و ارائهی خدمات، همزمان ستون فقرات شهرهای هوشمند هستند. این مسائل موجب نوعی تغییر پارادایم در استفاده از منابع سنتی کلاندادهها (مانند دادههای سرشماری، سنجش از راه دور و …) به منبعی جدید و یکپارچهتر (مانند دادههای مکانی ـ زمانی، شبکهی هوشمند، دادههای حسگر و دادههای شبکهی اجتماعی) شده است.
شکل شمارهی ۴: ترتیب زمانی تعامل بین فناوری اطلاعات و شهرها
شهر برای هوشمند بودن باید شامل شش حوزهی اصلی مداخله تحت عنوان جامعهی هوشمند، تحرک هوشمند، اقتصاد هوشمند، محیط هوشمند، زندگی هوشمند و حکمرانی هوشمند باشد. این حوزهها تقریبا تمامی مسائل و حوزههای مداخلهای برنامهریزی شهری را از جمله ارائهی خدمات و امکانات رفاهی، حل بحران انرژی، حمل و نقل شهری، شفافیت دموکراتیک و غیره، در بر میگیرد. همان طور که در شکل زیر نشان داده شده است، حسگرها، فناوری اطلاعات و هوش مصنوعی در قلب مکانیزم هوشمند شدن شهرهای امروزی قرار دارند.
شکل شمارهی ۵: نمونهای از شهر هوشمند
از طریق استفاده از تکنولوژی، برنامهریزان شهری میتوانند شیوههای خودمدیریتی را برای ساخت شهرهای هوشمندتر اجرایی کنند و بر جوامع و همسایگیهای پیشرفتهتر تمرکز کنند. به این ترتیب، شهرها از نظر مالی پایدارتر و خودکفاتر میشوند و فضاهای سبز بیشتری را برای شهروندان فراهم میآورند. این مثالها نشان میدهد که تکنولوژی میتواند برای ایجاد طرحهای هوشمند شهری مورد استفاده قرار بگیرد و درجات بالاتری از همکاری بین ساکنان و همسایگیها ایجاد کند.
شکل شمارهی ۶: ارتباط بین تکنولوژی و شهر هوشمند
سخن آخر:
حرکت شهر هوشمند نشاندهندهی برنامهریزی شهری فناوریمحورتر و استفادهی کارآمد از فناوری ارتباطات و اطلاعات در برنامهریزی و اقدامات شهری برای ارائهی مدیریت شهری کارآمدتر و خدمات شهری بهتر است. تکنولوژی برای فرایندهای طراحی و برنامهریزی شهری حیاتی است. اگر تکنولوژی در جهت درست استفاده شود، برنامهریزان شهری میتوانند چالشهای فعلی شهری را حل و فصل کنند
علاوه بر این، تکنولوژی میتواند به برنامهریزان شهری کمک کند تا بر طراحی واحدهای همسایگی و جوامع تمرکز بیشتری کنند و درنتیجه به درجات بالاتری از خودکفایی در شهر دست یابند. در نهایت، زمانی میتوان گفت تکنولوژی به درستی به کار گرفته شده است که بر مردم و ساکنان محلی تمرکز کند. بدین ترتیب، شهروندان میتوانند درگیری و مشارکت بیشتری در فرآیندهای طراحی داشته باشند و در ساخت شهرهای پایدار و سبز مشارکت مثبت و مفیدتری داشته باشند.