تلگرامیزه شدن سیاست ایران

به گزارش گرداب، فناوری های نو پس از ظهور، بسیاری از عرصه را تحت تاثیر قرار می دهند. زمانی رادیو، سپس تلویزیون و ماهواره ها و در حال حاضر اینترنت و شبکه های اجتماعی، دنیای تازه ای را بر روی افکار عمومی گشوده اند. دنیای سیاست نیز از این امواج جدید بی بهره نیست و تاثیرپذیری آن از فضای جدید، از هر زمان بیشتر است.

زمانی گزارش های شبکه های تلویزیونی در دهه 1970، باعث افزایش اعتراضات افکار عمومی آمریکا نسبت به جنگ ویتنام شد و در نهایت پایان جنگ را رقم زد، در حال حاضر شبکه های نوین اطلاع رسانی و دسترسی به افراد و اندیشه ها تنها با یک وسیله ارتباطاتی کوچک، می تواند موج عظیمی را در فضای افکار جامعه راه اندازد.

در چند سال اخیر، حضور شبکه های اجتماعی در ایران رشد پیدا کرده و با بهبود زیرساخت های ارتباطاتی اپراتورهای تلفن همراه، میلیون ها ایرانی، به اینترنت دسترسی دارند. براساس نظرسنجی ها و داده های مربوط به پایان سال 93،  ضریب نفوذ تلفن ثابت در ایران به ازای هر 100 نفر جمعیت 37.66 درصد و ضریب نفوذ مشترکان تلفن همراه به ازای هر 100 نفر 92.2 درصد است.  میزان دسترسی خانوارهای ایرانی به اینترنت 44.73 درصد، ضریب نفوذ کاربر اینترنت 39.35 درصد و نسبت دسترسی خانوارهای ایرانی به رایانه 52.47 درصد اعلام شده بود. این درصدها در سال 94 به مراتب رشد بیشتری پیدا کرده و آمار جدید نیز تا پایان سال 94 بر اساس نظرسنجی های صورت گرفته توسط اتحادیه بین المللی مخابرات (ITU) اعلام خواهد شد.

حال این میزان از نفوذ اینترنت را در کنار رشد روز افزون استفاده ایرانی ها از گوشی های همراه هوشمند قرار دهید. در سال 94 تعداد گوشی‌های هوشمند در ایران 30 میلیون دستگاه ثبت شده که نسبت به سال پیش از آن، شاهد رشد چشم‌گیر 2٫5 برابری داشت. این در حالیست که سید ابولحسن فیروز آبادی، دبیر شورای فضای مجازی در آستانه انتخابات هفت اسفند اعلام کرد که حدود 39 میلیون نفر ایرانی از تلفن هوشمند با امکانات برقراری ارتباط با اینترنت برخوردارند و این موضوع فضای جدیدی را برای تدوین سیاست های جدید در فضای مجازی ایجاد کرده است.

چنین زیرساخت گسترده ای از نفوذ اینترنت و متعاقب آن فضای مجازی و شبکه های اجتماعی در میان ایرانی ها، خود قابلیت فوق العاده ای در اطلاع رسانی و ارتباط میان افراد به روش های بسیار ساده تر از گذشته ایجاد می کند. انتخابات اسفند 94، این پتانسیل و ظرفیت را به اثبات رساند و تلگرام در میان شبکه های اجتماعی سردمدار نفوذ در میان کاربران بود. بیش از 20 میلیون نفر در ایران جزء کاربران شبکه تلگرام هستند؛ شبکه ای که به راحتی قابلیت ایجاد گروه و کانال های متنوع اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و سرگرمی را ایجاد کرده است. فعالیت شبکه تلگرام در ایران به انداز ه ای بوده که کاربران آن، پیگیری اخبار و گزارش های متنوع خبری را از این طریق دنبال می کنند.

حجم گسترده بهره گیری از شبکه های اجتماعی در میان ایرانی ها در آستانه انتخابات، به اوج خود رسید به صورتی که بنا به اعلام رسمی وزیر ارتباطات روزانه 200 میلیون پیام در شبکه های اجتماعی موبایل در مورد انتخابات دست به دست می شده است که قطعا بخش اعظمی از آن در تلگرام بوده است. رصد اخبار مرتبط به انتخابات توسط تلگرام حتی بر بخشی از مخاطبان رسانه های مکتوب و تصویری نظیر روزنامه و برنامه های صداو سیما نیز تاثیر گذاشت و کوچ آنها را به شبکه های اجتماعی شاهد هستیم.

گسترش سبک جدید ارتباطات در جامعه ایرانی به گونه ای است که دولت یازدهم نیز اهتمام ویژه ای در این زمینه به کار بسته است. دولت در زمینه مدیریت افکار عمومی از طریق رسانه ها، قائل به بهره گیری از شبکه های نوین اطلاع رسانی خارج از کنترل دیگر نهادهاست. در حالی شبکه های اجتماعی مانند تلگرام و اینستاگرام در ایران به صورت کامل آزاد در اختیار عموم است که هیچ ضابطه ای قوی و قدرتمندی برای کنترل محتوایی آن وجود ندارد و حتی رسانه ها و فعالین سیاسی مخالف نظام جمهوری اسلامی نیز دارای کانال ها و صفحات مجازی در این فضا هستند و توانسته اند مخاطبینی را نیز جذب کنند. این در حالیست که دسترسی به سایت هایی مانند بی بی سی، من و تو و رادیو فردا بدون استفاده از فیلترشکن امکان پذیر نیست ولی این رسانه ها به راحتی از طریق تلگرام و اینستاگرام در فضای رسانه ای داخل ایران فعالند و به تاثیرگذاری بر افکار عمومی ادامه می دهند.

در همین زمینه وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در اظهاراتی، به نقش مهم رسانه های دیجیتال و دسترسی آسان مردم به آن پرداخت و یکی از اولویت های دولت یازدهم را گسترش آن عنوان کرد: «شبکه‌ای که نمی‌خواهم نام آن را بیاورم تا برایش تبلیغ شود در مدت کوتاهی توانست از میان ایرانیان 20 میلیون کاربر به خود اختصاص دهد و اکنون فضا به سمتی رفته که روزنامه‌های ما نیز در این شبکه فعال شده‌اند تا حرف خود را به گوش مردم برسانند. یکی دو سال قبل خبرنگاری نظر من را در مورد فیس‌بوک پرسید که من گفتم این شبکه هم منفعت دارد و هم زیان. خود من 4-5 سال است که از آن استفاده می‌کنم و با دوستانم در سراسر دنیا ارتباط برقرار کردم؛ آن زمان خیلی‌ها سروصدا کردند که وزیر ارشاد کشور از این شبکه استفاده می‌کند اما اکنون خودشان به سمت استفاده از این شبکه‌ها رفته‌اند. تلاش‌های زیادی شد تا این شبکه‌ها را فیلتر کنند اما وزرای این دولت که عضو کمیته مصادیق مجرمانه هستند در مقابل آن مقاومت کردند و در عین حال توانستیم فیلترینگ هوشمند را برقرار کنیم و شما مشاهده می‌کنید که دیگر صفحات مبتذل در این شبکه‌ها قابل دسترس نیست. نمی‌شود مقابل واقعیت‌ها و تکنولوژی ایستاد و ما باید اکنون برای توسعه فرهنگ خودمان از این شبکه‌ها استفاده کنیم.»

علی جنتی همچنین از راه اندزی شبکه جدیدی در حوزه رسانه با نام VOD، خبر داد که کاربران می توانند به محتوای گسترده ای از فیلم ها و موسیقی های آرشیوی دسترسی پیدا کنند: «این سامانه از تحولات عرصه فرهنگ است ما از ابتدای سینما تاکنون 3 هزار فیلم سینمایی و چندین هزار فیلم مستند تولید کرده‌ایم که البته اینها به‌جز آرشیو غنی صداوسیما است. در کنار این محصولات آلبوم‌های موسیقی وجود دارد که می‌توانیم روی سامانه قرار دهیم تا هرکس با تلفن همراه خود در هر نقطه‌ای از دنیا با قیمت ارزان از این خدمات استفاده کند. شبکه خانگی نیز وجود دارد که می‌توانیم روی این سامانه قرار دهیم همچنین می‌توان برنامه‌های رادیو و تلویزیون را نیز قرار داد تا کسانی که فرصت نکرده‌اند این برنامه‌ها را ببینند از طریق سامانه بتوانند برنامه‌ها را مشاهده کنند. برای همین نوروز 95 دستور دادم تا حدود 100 فیلم و تعداد زیادی موسیقی روی این سامانه قرار بگیرد تا فضای شادابی در جامعه شکل بگیرد. چرا که اکنون مردم مجبور هستند آنچه صداوسیما پخش می‌کند را ببینند اما با استفاده از این سامانه مردم می‌توانند خودشان انتخاب کنند که چه چیزی می‌خواهند مشاهده کنند و در این صورت از وقت‌شان درست استفاده خواهند کرد.»

واقعیت آن است که افزایش تلاش دولت برای گسترش شبکه های اجتماعی و همچنین گشودن راه برای ورود شبکه ها و کانال های تصویری به فضای مجازی به ویژه تلفن های هوشمند و تلویزیون ها، به عنوان یکی از نتایج برجسته آن، ایجاد سازوکار های موازی با صداو سیماست. صدا و سیمایی که دولت کنترلی بر آن ندارد و نمی تواند سیاست های مدیریت افکار عمومی را در آن دنبال کند. این اقدامات دیگر نیاز برای ایجاد شبکه های خصوصی تلویزیونی را مرتفع می کند و بسیاری از افراد، سازمان ها و وزارت خانه ها می توانند برای خود تولیدات تصویری مانند مستند، فیلم، سریال و بخش های خبری داشته باشند و از طریق فناوری های جدید در فضای رسانه ای اینترنتی منتشر کنند.

این در حالیست که بخشی از قرادادهای سفر روحانی به ایتالیا و فرانسه به زیرساخت های حوزه ارتباطات و فناوری اطلاعات اختصاص یافته است. در یکی از این قراردادها، شرکت زیرساخت ایران توانست با شرکت ایتالیایی Sparkle، بازوی سرویس‌های بین‌المللی شرکت تلکام ایتالیا به‌طور رسمی تفاهمنامه‌ای  با هدف توسعه بسترهای مرتبط با آی‌پی در قالب خدمات جدیدIP POP امضا کند. محمود خسروی، مدیرعامل شرکت زیرساخت در این زمینه عنوان ساخته که با همکاری این شرکت ایتالیایی می‌تواند سرویس‌های ارتباطی بین‌المللی با کیفیت بالا را به مشتریان ایرانی خود تحویل دهد و در کنار این اتفاق نیز کاربران نهایی با بهبود سرویس‌های فعلی اینترنت خود روبه رو خواهند شد. او سرعت بخشیدن به پروژه‌های داخلی کشور از جمله شبکه ملی اطلاعات و دولت الکترونیک را از دیگر دستاورد‌های امضای این تفاهمنامه عنوان می‌کند.

باید اذعان کرد همگام شدن با دستاوردهای نوین حوزه ارتباطات از ملزومات دنیای جدید است و اهتمام دولت یازدهم نیز در این زمینه قابل درک است اما همین اقدامات و افزایش کمیت و کیفیت شبکه های اینترنتی در کشور، می تواند زمینه ساز خطرات بالقوه در صورت عدم آسیب شناسی و رفع آسیب های مشخص باشد. با بهبود کیفیت سرویس های ارتباطی و گسترش آن در سراسر کشور، زمینه دسترسی نیز به میزان قابل توجهی بالا خواهد رفت و در همین راستا نیز، شبکه ها و رسانه های دیجیتال نیز، به ارائه خدمات خواهند پرداخت، اما فعالیت بی ضابطه این بخش ها از فضای مجازی و نیز بهره گیری رسانه های معاند و دولت های متخاصم از این فضا، تهدیدات بسیاری را متوجه امنیت و منافع ملی خواهد کرد. برای مثال کافی است تا یک رسانه معاند، در زمینه تهییج قومیت ها در ایران از طریق فضای روبه گسترش ارتباطاتی بهره گیری کند و زمینه مساعد برای اختلاف افکنی میان آنها را ایجاد کند، چنین سواستفاده هایی بسیار محتمل است.

قابلیت بهره گیری از فضای شبکه های اجتماعی در انتخابات اسفندماه این انگیزه را در میان دولتمردان در زمینه گسترش چنین امکاناتی بسیار بالا برده، چرا که دولت و جریان های سیاسی حامی دولت توانستند با استفاده از این فضا، بسیاری از تولیدات محتوایی خود را با صرف هزینه های کمتر و بدون هیچ گونه مسئولیتی در قبال آن در اختیار افکار عمومی قرار دهند. این فضا حتی با بهره گیری از کانال های طنز در شبکه های اجتماعی نوعی فوبیا از جریان رقیب ایجاد کرد که بهترین نتیجه در تهران به دست آمد. مسئولان دولتی مرتبط به فضای مجازی، کند نشدن یا عدم قطعی اینترنت را در زمان انتخابات یکی از افتخارات خود می دانند. این نکته حتی از سوی رئیس جمهور در کنفرانس مطبوعاتیش مورد تاکید قرار گرفت: «صبح انتخابات مردم دیدند اینترنت و موبایل هایشان کار می کند و من از وزارتخانه‌های مربوطه تشکر می کنم که این احساس امنیت را به مردم دادند.»

سهولت اطلاع رسانی در زمان انتخابات از طریق شبکه های اجتماعی به ویژه تلگرام، ثابت کرد جامعه ایرانی مشتاق بهره گیری از این نوع فناوری هاست اما همین کانال اطلاع رسانی، که تا پیش از این به عنوان ابزاری پیام رسانی شناخته می شد، حجم وسیعی از فضای خود را به تولید محتوای سیاسی اختصاص داد و در این میان یکی از اصلی ترین بازارهای اخبار کذب و شایعات بی پایه و اساس نیز از این طریق وارد فضای افکار عمومی می شد. درست است که دسترسی آسان و ارزان به اینترنت و جریان آزاد اطلاعات می تواند از افتخارات هر دولتی باشد ولی بی ضابطه و مقررارت بودن این فضا همچون بزرگراهی خواهد بود که هیچ قانونی برای عبور و مرور در آن وجود ندارد و هرج و مرج، آشوب و هنجارشکنی تنها یکی از پیامدهای کوتاه مدت آن است. از طرف دیگر باید این نکته را نیز در نظر گرفت، دولت یازدهم در سیاست های رسانه ای خود، با عینک بدبینی به کانال های رسمی اطلاع رسانی مانند صدا و سیما می نگرد و قطع و کاهش بودجه این سازمان در سال های اخیر، یکی از نشانه های آن است.

بنابراین در ورود و گسترش ابزارهای اطلاع رسانی و فناوری های نوین ارتباطاتی به همان میزان که مزیت وجود دارد، در نقطه مقابل خطرات آن نیز قابل مشاهده است. بهره گیری از این نوع ارتباطات زمانی خطرناک می شود که در پشت پرده آن، مقاصد سیاسی و جناحی و نه منافع ملی نهفته باشد. چنین مقاصدی در درازمدت بازخوردهای منفی در فضای عمومی جامعه خواهد داشت و در نهایت نه تنها منافع زودگذر جریان های سیاسی را به صورت همه جانبه تامین نخواهد کرد بلکه می تواند عکس العمل شدیدی در زمان بحران ها از خود بر جای بگذارد.

تمامی این موارد را باید در کنار سرمایه گذاری گسترده آمریکا در عرضه اینترنت رایگان به ویژه اینترنت ماهواره ای قرار داد. در یکی از پروژه ها به نام اوترنت، یک شرکت آمریکایی با ارسال چند صد ماهواره مینیاتوری به مدار زمین، امکان تبادل اطلاعات بین چند صد ایستگاه مخابراتی زمینی را فراهم می کند. شبکه جدیدی که به این شیوه ایجاد می شود، امکان دسترسی آزاد به اطلاعات را برای تمام ساکنین زمین که دارای دستگاهی با قابلیت اتصال به اینترنت هستند، فراهم می کند. این تنها یکی از پرژوه های در دست اقدام است و در سال های پیش رو این امکانات بی نظیر به صورت جهانی عرضه خواهند شد. شاید در نگاه اول چنین تحولاتی را برای جهان اجتناب ناپذیر در نظر گرفت، ولی بهره برداری های نه تنها اقتصادی بلکه سیاسی از سوی سرمایه گذاران آن، دگرگونی های خطرناک و گریزناپذیری  را برای جوامع مقصد ایجاد خواهد کرد. به همان میزان که نگاه بدبینانه به فناوری های جدید، آسیب پذیر است به همان مقدار نگاه خوشبینانه به آن نیز خطرناک است. دولت ایران به عنوان متصدی اصلی گسترش فناوری های ارتباطاتی جدید، با نگاه راهبردی به منافع ملی می تواند از آسیب پذیری ها و خطرات موجود با ظابطه مند کردن آن تا حدودی جلوگیری کند ولی در صورت عدم کنترل بی و قید شرط این فضا و برای بهره گیری زودگذر سیاسی، باید منتظر افزایش حجم تهدیدات در تمامی حوزه های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و حتی اقتصادی بود.