تكنولوژي سوار بر انسان يا انسان سوار بر تكنولوژي؟

گروه فرهنگ و جامعه گرداب؛ هرچند تكنولوژي خود مولود ذهن انسانها و ابزاري براي پيشبرد اهداف آنهاست اما همين ساخته دست بشر آنچنان در تمامي عرصه هاي زندگي نوع انسان اثر گذاشته كه روش ها و ديدگاه هاي خاص خود را به كاربران تحميل كرده و انگار توانسته طرز تفكر و مسير زندگي انسان ها را در طول تاريخ تغيير دهد. اين روند را مي توان با مطالعه تاريخي تغييرات عميقي كه تكنولوژي بر روند زندگي انسان داشته به روشني دريافت.

محصول تازه تفكر انسان اين قابليت را يافت تا به تعداد افراد تكثير شود و در اختيار همه قرار بگيرد. اين تكثير و ضريب نفوذ بالا تنها فيزيكي نبود بلكه تكنولوژي ارتباطات و فناوري اطلاعات با تبديل دنيا به دهكده اي كوچك و ايجاد فضايي براي عرضه فرهنگ ها موجب شد تا به تدریج نفوذ فرهنگ هاي غالب را بر فرهنگ های منفعل در فضاي مجازي را شاهد باشيم. اما اين روند چگونه رخ داد؟

تكنولوژي در اوقات فراغت

محصول های تازه تكنولوژي ديگر كاربردشان فقط آسان تر كردن زندگي و جايگزين شدن ماشين ها با كارگران و نيروي بازوي انسان نيست بلكه علاوه بر اين ها به كمك كارهاي فكري و محاسباتي بشر آمده اند. بشر امروز به كمك دستاوردهاي تازه تكنولوژي بخش اصلي فعاليت هاي يدي و فكري اش را به كمك ماشين آلات و اختراعات خود انجام مي دهد.

مدرنيته و تكنولوژي نياز او را به انجام كارهاي گروهي هم مرتفع كرده پس بديهي است كه وقت آزاد بيشتري دارد. بنابراين تكنولوژي حتي براي سرگرمي و اوقات فراغت انسان هم برنامه ريزي كرده است. بر اين اساس وقتي تكنولوژي به جاي انسان كار مي كند، ‌به جاي او فكر مي كند و او را سرگرم مي نمايد، بديهي است همين ساخته دست بشر مي تواند مسير فكر و زندگي او را هم تغيير دهد و حتي گام هاي بعدي او را در زندگي شخصي تعيين كند. تكنولوژي حتي پا را از مرز واقعيت ملموس فراتر گذاشته و وارد دنياي روياهاي انسان ها شده است. امروزه به كمك دستگاه هاي شبيه ساز، انسان ها مي توانند خلا را تجربه كنند و در بازي هاي رايانه اي در نقش يك قهرمان فرو روند يا كاپيتان تيم فوتبال مورد علاقه شان باشند. اين نفوذ در دنياي روياها به شكلي شگرف توانسته مسير تفكر انسان ها را متناسب با آنچه صاحبان اين تكنولوژي ها مي خواهند تغيير دهد.

ظهور ايدئولوژي هاي اجتماعي با شكوفايي صنعتي

به گواهي تاريخ مسير زندگي انسان ها و ساختارهاي اجتماعي پس از ورود تکنولوژی های نوین در دوران انقلاب صنعتی و سپس شكوفائي صنعتي، دچار تغييرات عمده اي شد. مهاجرت مردم از روستاها به شهرها، آغاز مبارزات كارگري و ظهور ایدئولوژی های بزرگ اجتماعی نظیر لیبرالیسم ، سوسیالیسم ، کمونیسم اتفاقاتي است كه به گفته "هانری ژان" جامعه شناس بلژیکی در دوران شكوفايي صنعتي يعني از انقلاب صنعتي در قرن 18 تا اوايل قرن بيستم رخ داده است. تمام اين ها شواهدي است كه بر اثرپذيري تفكر انسان از تكنولوژي بر اثر انقلابي كه تكنولوژي در زندگي انسانها بر پا مي كند دلالت دارد.

در سال هاي اخير و با گسترش تكنولوژي هاي مرتبط با ارتباطات و فناوري اطلاعات، تاثير تکنولوژي بر تفكر انسانها هم به طرز شگفت انگيزي افزايش يافت. ‌تغييراتي كه با وجود سهولت در امر ارتباطات اما در موارد زيادي منجر به دگرگوني هويت ها و گم شدن انسان در هزارتوي فضاي مجازي شده اند.

بديهي است در اين ميان فرهنگ ها و تمدن هايي كه بر تكنولوژي هاي تازه و فضاي مجازي حاكم اند و اين تكنولوژي ها محصول تفكر آنهاست مي توانند در چنين فضايي خود را عرضه كنند و بر فرهنگ هاي ديگر غلبه نمايند. زيرا هرقدر چنين فرهنگ هايي قوي و غني باشند، ‌دنياي تكنولوژي هاي تازه قوانين خاص خود را دارد و غلبه بر اين فضا با آنهايي است كه خود اين دنيا را خلق كرده و قوانين آن را تدوين نموده اند.

تكنولوژي سوار بر ما يا ما سوار بر تكنولوژي

برخلاف عقیده بسیاری كه انتظار داشتند انسان سوار بر تكنولوژي شود اما اين تكنولوژي است كه سوار بر انسانها شده و مسير تفكر و قدم هاي بعدي آنها را تعيين مي كند. در اين ميان نمي توان از برنامه ريزي هاي صاحبان اين تكنولوژي ها و قواعدي كه آنها براي تكنولوژي هاي جديد تعيين كرده اند به سادگي عبور كرد.

ماريو بونگه فيلسوف معاصر معتقد است تكنولوژي نه تنها از نظر فلسفي و اخلاقي خنثي و منفعل نيست بلكه خود بوجود آورنده اخلاق و فلسفه است.

از نگاه هايدگر انسان غربي در مرحله نخست تسخير طبيعت شده اما بعد به وسيله تكنولوژي بر طبيعت تسلط مي يابد. در چنين شرايطي انسان به هرچه كه نگاه مي كند آن را از زاويه داشتن يا نداشتن مخازن گران بها مي سنجند. بر اين اساس حتي اگر ما تكنولوژي را با در نظر گرفتن استقلال آن از اراده آدمي به عنوان امري خنثي تلقي كنيم، بازهم ما برده تكنولوژي خواهيم شد. تاثير روي هويت و از خودبيگانگي و اضطراب بشر موضوعاتي است كه به عنوان نگراني هايي از اثرات منفي تكنولوژي بر تفكر انسان مطرح مي شود.

تحول در آموزش و نشر اطلاعات

نگراني درباره تكنولوژي هاي فناوري اطلاعات بسيار جدي تر است؛ ‌نگراني از تنهايي بشر و بريده شدن روابط اجتماعي وي يكي از مهم ترين اين نگراني هاست. برخي كارشناسان معتقدند استفاده طولاني مدت كودكان از بازي هاي رايانه اي و وقت گذراني آنها در شبكه هاي اجتماعي مي تواند به مهارت هاي گفتاري آنها آسيب بزند. در كنار اين ها مسائلي نظير بلوغ زودرس به دليل مواجهه با هجوم اطلاعات طبقه بندي نشده از ديگر آسيب هايي است كه در فضاي مجازي در كمين كودكان و نوجوانان نشسته است.

با وجود تمام اينها نمي توان از آثار مثبت تكنولوژي بر سرعت سرعت نبوغ و تفكر انسانها هم به سادگي عبور كرد. فناوري اطلاعات از طرق مختلف توانسته است روند آموزش را بهبود بخشد. از سوي ديگر ما به مدد تكنولوژي توانسته ايم در كسري از ثانيه ميليون ها داده را منتشر كنيم؛ هرچند بسياري از اين داده ها قابل اعتماد نيستند. با اين وجود نتایج یک تحقیق در محیط بیمارستانی نشان می‌دهد که سرگرمی‌های کامپیوتری می‌تواند تأثیرات مفیدی در کودکان و افراد مسن داشته باشد. برای مثال نتایج بررسی روی ۲۰۰۰ کودک نشان می‌دهد که استفاده از سرگرمی‌های فناوری اطلاعات می‌تواند عادات و نحوه درست غذا خوردن را به کودکان بیاموزد. از سوي ديگر فناوري اطلاعات شیوه برقراری ارتباط شاگرد و استاد و روش تدریس در سطوح دانشگاهی را متحول کرده و قابلیت انجام تحقیقات توسط دانشجویان و به اشتراک گذاشتن یافته های آنها با دیگران را بالا برده است. گسترده تر شدن دامنه ارتباطات، توسعه مشاركت هاي اجتماعي و امکان بیان آزادانه ایده ها و آشنایی با ایده ها، افکار و سلیقه های دیگران هم از جمله مواردي است كه در بسياري از موارد مي تواند به رشد تفكر و قدرت تحليل افراد منجر شود.

اين تيغ دو لبه

تكنولوژي همانند تيغ دو لبه اي است كه افراط و تفريط در استفاده از آن مي تواند ما را اسير و برده اين دستاورد بشري سازد. اين در حالي است كه هدف اوليه از گسترش تكنولوژي ابزاري براي زندگي بهتر و متعالي بوده است نه اينكه انسان ها به ابزاري در خدمت تكنولوژي تبديل شوند. همه اين ها اما بستگي به نگاه و نوع استفاده ما از تكنولوژي دارد و براي دستيابي به استفاده درست از تكنولوژي بايد آموزش را جدي گرفت.